به گزارش خبرنگار اقتصادی ایرنا، خام فروشی نفت در ازای سادگی، مضراتی را برای کشور به همراه دارد؛ چراکه به‌راحتی تحریم‌پذیر است و سبب وابستگی بودجه کشور به درآمدهای آن می‌شود. از طرف دیگر با خام فروشی نفت، کشور از توسعه زنجیره ارزش نفت خام و فواید تولید فرآورده‌های با ارزش‌افزوده بیشتر نسبت به نفت خام محروم می‌شود. در واقع توسعه زنجیره ارزش نفت خام به سبب تولید محصولات متنوع و با دامنه کاربرد وسیع موجب رونق صنایع مختلف کشور می‌شود و به سبب معاملات خرد و متنوع امکان فروش و بازاریابی آن در شرایط تحریم و غیر تحریم راحت‌تر از نفت خام است.
بر اساس تجربیات دولت‌ها در مقابله با تحریم‌ها، می‌توان سه راهبرد اصلی یعنی «دور زدن تحریم‌ها»، «برداشتن تحریم‌ها» و «بی‌اثر کردن تحریم‌ها» نام برد. راهبرد اول یعنی «دور زدن تحریم‌ها» به علت نحوه عملکرد غیرشفاف، با شناسایی شدن، کاربرد خود را از دست می‌دهد و نمی‌تواند در بلندمدت اثرگذار باشد. راهبرد «برداشتن تحریم‌ها» نه‌تنها تحریم‌های مختلف از جمله تحریم‌های بانکی و نفتی اعمال شده علیه کشور را برطرف نکرد، بلکه سبب تحمیل آثار سویی بر اقتصاد کشور هم شد. در مقابل این راهبردها، راهبرد «بی‌اثر کردن تحریم‌ها» با توسعه زنجیره ارزش نفت خام و افزایش ظرفیت پالایشی قرار دارد.
مطابق نمودار زیر و تا قبل از تحریم‌ها، از حدود ۴ میلیون بشکه در روز نفت خام تولیدی حدود ۲.۳ تا ۲.۵ میلیون بشکه در روز آن صادر می‌شد و مابقی هم به‌عنوان خوراک واحدهای پالایشگاهی کشور استفاده می‌شد. اما بعد از اعمال تحریم‌های نفتی علیه کشور، صادرات نفت خام به حدود یک میلیون بشکه در روز کاهش یافت. چراکه صادرات بیش از ۲ میلیون بشکه در روز نفت خام، مشخص بودن مقاصد صادراتی و خواص شیمیایی و فیزیکی نفت کشور توسط آمریکا قابل رصد بود و این مسئله امکان تحریم‌های مالی و بیمه و همچنین تحریم کشتی‌ها را افزایش می‌داد.
اما در مقابل پالایش نفت خام و تبدیل آن به زنجیره متنوعی از فرآورده‌های پالایشی و پتروشیمیایی موجب شده که صادرات بخش زیادی از فرآورده‌ها از طرق مختلف یعنی تانکرها، خط لوله و کشتی به کشورها صورت گیرد؛ بنابراین رصد فرآورده‌های نفتی صادراتی به سبب تنوع، گستردگی راه‌ها و مقاصد صادراتی نسبت به صادرات نفت خام سخت‌تر است و به همین میزان تحریم آن‌ها هم سخت‌تر اتفاق خواهد افتاد.
از طرف دیگر توسعه زنجیره ارزش نفت خام به جای راهبرد خام فروشی علاوه بر کمک به تحقق امنیت انرژی، صرفه‌جویی ارزی و فرصت ارزآوری، ارزش‌افزوده بیشتری را نصیب کشور می‌کند. به‌عنوان نمونه کشور سنگاپور که فاقد منابع هیدروکربوری است با ۴.۱ میلیون بشکه در روز ظرفیت پالایشی، یکی از کشورهای پیشرو در صادرات مواد پتروشیمیایی به شمار می‌آید. درآمد صادراتی این کشور در سال ۲۰۲۰، حدود ۵۴ میلیارد دلار بوده است. همچنین کشور آلمان نیز در سال ۲۰۱۹، ۱۳۳ میلیارد دلار صادرات مواد پتروشیمیایی داشته که نشان دهنده ظرفیت بالای زنجیره ارزش نفت و گاز برای ایجاد ارزش‌افزوده است.
علاوه بر ویژگی‌های اشاره شده در خصوص توسعه زنجیره ارزش نفت و گاز در برنامه‌های توسعه‌ای، قوانین و مقررات کشور هم به این موضوع به‌عنوان یک مسئله ضروری و اولویت‌دار تاکید شده است. نمونه مشهود آن مربوط به سند چشم‌انداز ۱۴۰۴ است که «دستیابی به جایگاه اول منطقه به لحاظ ظرفیت پالایشی» را هدف‌گذاری نموده است. در سیاست‌های کلی نفت در راستای کاهش خام‌فروشی هم به «ایجاد ظرفیت‌های جدید پالایشی» اشاره شده است.
همچنین در بند «الف» ماده ۴۴ قانون برنامه ششم توسعه به منظور توسعه ظرفیت پالایشی و پتروپالایشی آمده است «دولت مکلف است به منظور افزایش ارزش‌افزوده انرژی و تکمیل زنجیره ارزش در طول اجرای قانون برنامه اقدام‌های زیر را انجام دهد: تسهیلات لازم برای ایجاد ظرفیت پالایش مقدار دو میلیون و هفت‌صد هزار بشکه در روز نفت خام و میعانات گازی با ضریب پیچیدگی بالا توسط بخش غیردولتی را به نحوی برنامه‌ریزی و اجرا کند تا ترکیب تولید فرآورده آن‌ها اساساً به محصولات سبک‌تر و میان تقطیر اختصاص یابد و سهم نفت کوره در الگوی پالایش از ده درصد بیشتر نشود».
علاوه بر قوانین و برنامه‌های فوق در بند «ب» ماده ۴۴ قانون برنامه هفتم توسعه هم به توسعه صادرات فرآورده‌های نفتی از طریق توسعه و احداث پالایشگاه خارجی و افزایش ظرفیت داخلی پالایش نفت کشور به میزان ۳۰۰ هزار بشکه در روز تاکید شده است.
از آنجا که افزایش ظرفیت پالایش نفت خام، محصولات و فروشندگان نفت را افزایش می‌دهد و این مانعی بزرگ برای تحریم‌پذیری آن است و از طرفی به تحقق امنیت انرژی، صرفه‌جویی ارزی و فرصت ارزآوری و ایجاد ارزش افزوده بیشتر هم کمک می‌کند؛ بنابراین ضروری است ظرفیت پالایش کشور به منظور خنثی‌سازی تحریم‌ها، عمل و پایبندی به قوانین و مقررات کشور همچون سند چشم‌انداز ۱۴۰۴، بند «الف» ماده ۴۴ قانون برنامه ششم توسعه و بند «ب» ماده ۴۴ قانون برنامه هفتم توسعه و مطابق با استانداردهای کمیت و کیفیت پالایشگاهی افزایش یابد.
افزایش ظرفیت پالایشی در دولت سیزدهم
یکی از برنامه‌های دولت سیزدهم افزایش افزایش ظرفیت پالایشی کشور در بخش نفت خام است تا از خام فروشی جلوگیری کند و آورده بیشتری برای کشور داشته باشد به طوری که ظرفیت پالایشی کشور به روزانه ۲ میلیون و ۲۸۶ هزار بشکه نفت‌خام و میعانات گازی در ۱۰ پالایشگاه مدرن کشور در این دولت با رشد ۶ درصدی همراه بوده و سبب تولید ۱۱۵ میلیون لیتر بنزین به‌علاوه ۱۱۲ میلیون لیتر گازوئیل با کیفیت شده است..
این آمار کم‌سابقه در شرایطی به‌ثبت رسیده که مصرف بنزین کشور پس از کنترل کرونا، با رشد بیش از ۱۳درصدی روبه‌رو شد. در همین مدت، شرکت تامین و توزیع انتقال ۶ میلیارد لیتر فرآورده نفتی از طریق بیش از ۴هزار و ۵۰۰ جایگاه عرضه سوخت و جابه‌جایی ۱۳۵ میلیارد لیتر فرآورده نفتی در شعاع ۵۰۰ کیلومتری توسط ناوگان عظیم جاده‌ای کشور را بر عهده داشته‌است.
همچنین افزایش مصرف در بنزین بخصوص در دو سال گذشته قابل توجه بوده به طوری که در سال ۱۴۰۱ به نسبت ۱۴۰۰، ۱۹ درصد افزایش و در سال ۱۴۰۲ به نسبت سال ۱۴۰۱، ۱۳ درصد افزایش مصرف را تجربه کرده است.
ارتقای ظرفیت پالایشی و کیفی‌سازی فرآورده‌های نفتی در دولت سیزدهم
جواد اوجی وزیر نفت نیز از در حال اجرا بودن ۸ طرح پالایشی و پتروپالایشی در کشور خبر داد و اعلام کرد: ظرفیت پالایشی و کیفی‌سازی فرآورده‌های نفتی در دولت سیزدهم ارتقا یافته است.
وی با تأکید بر ادامه روند صعودی رشد اقتصادی در بخش نفت، به اقدام‌های پالایشی از ابتدای دولت سیزدهم تاکنون اشاره کرد و افزود: بخش قابل‌توجهی از این افزایش تولید و تکمیل طرح‌های نیمه‌تمام که بدان اشاره شد در زمینه ارتقای ظرفیت پالایشی و کیفی‌سازی فرآورده‌های نفتی بوده است.
وزیر نفت تاکید کرد: توسعه ظرفیت پالایش و پتروپالایش نفت خام و میعانات گازی کشور قریب به ۳.۲ میلیون بشکه در روز است و نفت و میعانات گازی تولیدی خود را اکنون به‌صورت نفت خام صادر می‌کنیم.
اوجی تصریح کرد: این خام‌فروشی افزون بر اینکه ما را از ایجاد ارزش افزوده بی‌نصیب می‌کند، در سال‌های اخیر پاشنه آشیل کشور و سبب آسیب‌پذیری کشور در حوزه تحریم‌ها شده است. افزون بر اینها با توجه به شدت مصرف انرژی در کشور، به‌منظور تأمین امنیت انرژی کشور و پوشش کامل نیاز داخلی به فرآورده‌های نفتی، احداث پالایشگاه‌های جدید ضرورتی انکارناپذیر است که مکرر مورد تأکید رهبر انقلاب و ریاست جمهوری نیز بوده است.
وی بیان کرد: بر این اساس بود که از ابتدای استقرار دولت سیزدهم، توجه ویژه‌ای به این امر شد و خوشبختانه ما اقدام‌های متعددی را در طول یک سال و نیم گذشته انجام دادیم. در چارچوب قانون حمایت از توسعه صنایع پایین‌دستی نفت خام و میعانات گازی با استفاده از سرمایه‌گذاری مردمی، ۸ طرح پالایش و پتروپالایش میعانات گازی و نفت خام با ظرفیت ۱۴۶۰ هزار بشکه در روز و سرمایه‌گذاری ۲۸.۶ میلیارد دلار در دست پیگیری و اجرا است.
افزایش ۳۰ درصدی ظرفیت پالایشی ایران با ساخت پتروپالایشگاه‌ها
هوشنگ فلاحتیان، معاون برنامه‌ریزی وزیر نفت نیز با اشاره به برنامه‌های وزارت نفت برای ساخت پتروپالایشگاه‌ها در کشور گفت: با ساخت این طرح‌ها، ظرفیت پالایشی کشور با افزایش ۳۰ درصدی از ۲.۳ میلیون بشکه به ۳ میلیون بشکه می‌رسد.
وی با بیان اینکه در عرصه احداث پتروپالایشگاه‌های جدید در زمانی با قانون حمایت از سرمایه‌گذاری مردمی در پایین‌دست صنعت نفت و گاز در مجلس شورای اسلامی روبه‌رو بودیم، گفت: پس از ابلاغ این قانون حدود یک میلیون و ۴۸۰ هزار بشکه ظرفیت پتروپالایشگاهی جدید مبتنی بر قانون تعریف شد. مجوزهای لازم در این زمینه نیز صادر شده و با اقدام‌هایی که در دولت سیزدهم انجام شد، امیدواریم در آینده‌ای نزدیک تنفس خوراک پتروپالایشگاه‌ها تنفیذ شود.
معاون وزیر نفت تأکید کرد: افزون بر مجوزهایی که در گذشته برای ساخت پتروپالایشگاه‌ها صادر شده بود، هم‌اکنون یک پتروپالایشگاه ۳۰۰ هزار بشکه‌ای در منطقه جاسک در حال ساخت است که پیشرفت مناسبی دارد.
فلاحتیان با بیان اینکه پتروپالایشگاه شهید سلیمانی نیز به ظرفیت ۳۰۰ هزار بشکه در بندرعباس ساخته خواهد شد، گفت: همچنین پالایشگاه مهر خلیج فارس به ظرفیت ۱۲۰ هزار بشکه و پیشرفت بیش از ۶۰ درصد در مجاورت پالایشگاه ستاره خلیج فارس در حال ساخت است و امیدواریم تا دو سال آینده این پتروپالایشگاه عملیاتی شود.