به گزارش ایرنا، این شهرستان با گستره سه هزار و ۶۷۲ کیلومتر مربع از شمال با شهرستان‌های نیشابور، مشهد و فریمان، از سمت شرق با شهرستان‌های زاوه، باخرز، تایباد و خواف، از سمت جنوب با شهرستان‌های رشتخوار و مه‌ولات و از سمت غرب با شهرستان کاشمر هم مرز است.
تربت‌حیدریه دارای چهار بخش "مرکزی، رخ، کدکن و بایگ"، چهار شهر، هشت دهستان و ۱۲۹ روستای دارای سکنه با جمعیت ۶۹ هزار و ۹۷۴ نفر است که از این تعداد ۱۲۱ روستا بالای ۲۰ خانوار جمعیت دارند.
پیشینه تاریخی تربت‌حیدریه
با استناد به شواهد و کشفیات باستان‌شناسی و بر اساس اطلاعات دریافتی از اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری تربت‌حیدریه، آثار به جای مانده در غار "ماپری" در روستای "صنوبر" در بخش مرکزی، سنگ نگاره‌های بخش کدکن و همچنین سفال‌های مکشوفه از چند محوطه تاریخی این شهرستان، حکایت از وجود زیستگاه انسانی در هزاره چهارم و پنجم قبل میلاد در این منطقه دارد.
بر پایه اسناد یاد شده، عنوان "تربت‌حیدریه" به اعتبار نام "قطب‌الدین حیدر" (عارف نامی متوفی به سال ۶۱۸ هجری قمری) تقریبا از قرن نهم هجری به بعد، بر این منطقه نهاده شده و از جمله مناطق آباد و پررونق بوده که روزگاری نیز جزو قلمرو اشکانیان به شمار می‌آمده است.
در عصر صفوی به دلیل موقعیت ویژه تربت‌حیدریه (استقرار در مسیر جاده هرات)، از اهمیت بسزایی برخوردار و در طول دهه نخست قرن دهم، این ولایت به دلیل واقع شدن در خراسان، در معرض فتنه ازبکان قرار گرفت و در کشمکش‌های بیش از ۲۰۰ ساله قزلباشان صفوی، بارها به وسیله سواران ازبک غارت شد.
قلعه تربت چون در کنار شاهراه بزرگ غرب به شرق پایتخت به سمت هرات قرار داشت، در فتنه‌های خراسان نیز مورد تاراج قرار گرفت.
در دوره قاجار نیز هر چند "اسحاق خان قرایی" برج و باروی محکمی برای شهر ساخت و اوضاع درونی اش را سامان داد، اما از حملات ازبک‌ها و ترکمن‌ها صدمات فراوانی را، متحمل شد.
مجموعه فرهنگی تاریخی قطب‌الدین‌حیدر
این مجموعه شامل بنای آرامگاهی قطب‌الدین‌حیدر و ایوانی و شبستانی از مسجد جامع قدیم در مجاورت آن، چِله خانه و همچنین رباط طبسی است، مقبره قطب‌الدین‌حیدر با زیربنای حدود ۱۰۰ مترمربع مشتمل بر ایوانی مرتفع، ورودی و گنبدخانه است.
مدفن شیخ در میان محوطه زیر گنبد قرار گرفته و ضریح چوبی آن دارای تاریخ ۹۸۷ هجری قمری است.
آرامگاه متعلق به دوره تیموری است و در دوره صفوی به سال ۱۰۲۳ هجری به همت خواجه سلطان محمود تربتی تغییراتی در معماری آن صورت گرفته است.
ایوان مسجد جامع قدیم واقع در ضلع غربی بنای مقبره به طول حدود ۵/۱۰ و ارتفاع ۵/۱۱ متر است که فضای داخلی ایوان مقصوره یا گنبدخانه مسجد، مزین به مُقرنَس و نیز تزییناتی به شیوه کاربندی در بخش زیرین گنبد است.
شیخ قطب‌الدین‌حیدر، فرزند تیمور و از نوادگان سلطان شاه سالوری از شاهزادگان ازبک و از تبار خاقان ترک و مجذوب شیخ ابوالقاسمی، که در زاوه سکنی داشت، بود و به هوای شیخ راهی این دیار شده بود و در سال ۶۱۸ هجری قمری وفات یافت.
به گزارش ایرنا، موزه مردم شناسی تربت‌حیدریه نیز در همین مکان قرار دارد.
مجموعه تاریخی رباط طبسی
رباط طبسی توسط حاج محمد ابراهیم طبسی از تجار معروف عصر قاجار بنیان گذارده شد که در زمره بناهای ۲ ایوانی است که شامل فضای ورودی، هشتی، تعدادی حجره مشرف به میان‌سرای بنا، انبار و اصطبل است.
مجموعه تاریخی رباط علیا
کاروانسرای تاریخی رباط علیا از آثار تاریخی برجای ماده از دوران قاجار و شامل اقامتگاه بومگردی، موزه مازاری (استقرار سه سنگ آسیاب برای آرد کردن گیاه سریش)، سفره خانه، چای‌خانه، غرفه عرضه محصولات سنتی و بومی شهرستان و خانه مسافر (با گنجایش ۵۰ نفر گردشگر) است.
مجموعه تاریخی رباط لاری
مجموعه تاریخی رباط لاری در زمره دست ساخته‌های مربوط به دوره قاجار و در نزدیکی مقبره مرحوم لاری و حمام حاج رییس واقع است که توسط حاج محمدرضا لاری در سال ۱۳۰۸ ه. ق ساخته شده‌است.
تفاوت رباط با کاروانسرا در آن است که رباط در قدیم به ساختمان‌های کنار جاده یا بیرون شهر یا آبادی اطلاق می‌شد که به طور غالب دارای حوض، آب انبار و اتاق‌های متعدد بود اما کاروانسرا به رباط‌های بزرگ گفته می‌شد که علاوه بر اتاق و ایوان، دارای باره بند، طویله، انبار بوده و همچنین در ورودی آن بازار کوچکی نیز وجود داشت.
بازارهای قدیمی تربت‌حیدریه
از دیگر جاذبه‌های گردشگری شهرستان تربت‌حیدریه وجود بازارهای قدیمی است که قدمت برخی از آنها به بیش از یک قرن می‌رسد.
تربت‌حیدریه تا ۱۰۰ سال پیش یکی از کانون‌های اصلی تجارت داخلی و خارجی خراسان بزرگ محسوب می شد و گواه این موضوع وجود بازارهای قدیمی چون هادیوف، گمرک، شیر چهارسوق، سنگفرش، سرای امین و سرای قیصریه در این شهر است.
باغ ملی تربت‌حیدریه
باغ‌ملی تربت‌حیدریه با ۷۸ سال قدمت، در زمره باغ‌های ایرانی است و برای هر تربتی تداعی‌گر خرمی و ایام جوانی است.
باغ‌ملی تربت‌حیدریه در مرکز شهر و در انتهای خیابان معروف به باغ‌ملی، بر فراز تپه‌ای قرار گرفته و از زیباترین بوستان‌های شهری است که در گذر سال‌ها با دستان پرتوان باغبانان هنرمند این شهر تبدیل به یک فضای دیدنی تحسین برانگیز شده‌است.
آبشار رودمعجن
آبشار دل‌انگیز "رودمعجن" واقع در روستایی به همین نام در غرب تربت حیدریه، یکی از ۱۰ روستای گردشگری شهرستان، از توابع بخش بایگ در ۴۸ کیلومتری این شهرستان واقع است که سالانه بیش از ۳۰۰ هزار نفر برای دیدن آبشار و چشم‌اندازهای زیبا و دل‌انگیز رودمعجن به این منطقه سفر می‌کنند.
یک میلیون و ۴۰۰ هزار نفر از تربت‌حیدریه دیدن کردند
رییس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهرستان در گفت و گو با خبرنگار ایرنا اظهار داشت: پارسال یک میلیون ۳۵۰ هزار گردشگر ایرانی و ۱۷۵ گردشگر خارجی، از جاذبه‌های گردشگری این شهرستان و به خصوص در فصل ابریشم‌کشی از بخش بایگ و زمان برداشت زعفران از مزارع تربت‌حیدریه و زاوه، بازدید کردند.
علی محمدی با بیان این‌که تعداد چهار واحد آژانس گردشگری کار هدایت و راهنمایی مسافران داخلی و خارجی را در این شهرستان بر عهده دارند، گفت: اکنون برای اقامت شبانه مسافران ایرانی و خارجی، چهار باب خانه مسافر، ۲ باب مهمانپذیر و ۱۳ باب اقامتگاه، با ظرفیت ۵۷۰ نفر آماده پذیرایی و اسکان مسافران نوروزی است.
وی در خصوص اقدامات انجام شده به منظور اسکان و پذیرایی و معرفی دیگر آثار تاریخی و جاذبه‌های گردشگری تربت‌حیدریه دبیر ستاد خدمات سفر گفت: در حوزه اسکان ۱۷ اقامتگاه رسمی شامل اقامتگاه بومگردی، خانه مسافر و مهمانپذیر، آماده‌سازی صد کلاس درس برای اسکان مسافران و به ویژه فرهنگیان، هشت زایرسرا، بقعه متبرکه، حسینیه و مسجد و همچنین ۲ باب سالن ورزشی مهیا شده‌است.
محمدی افزود: برپایی چهار پایگاه استقبال و پذیرایی، ۲ بازارچه نوروزی، ۶ پایگاه ثابت و سیار هلال احمر، ۲۱ پایگاه اورژانس و آمبولانس و تدارک ۱۲ تیم گشت بازرسی و نظارت صورت گرفته‌است.
وی به سایر اقدامات ستاد خددمات سفر شهرستان اشاره و اظهار کرد: انجام تبلیغات محیطی، ساماندهی مبادی و نیز ورودی‌های شهر، ساماندهی پارک‌ها و سرویس‌های بهداشتی، چاپ و توزیع اقلام فرهنگی، ساماندهی اماکن تاریخی و گردشگری، آموزش راهنمایان گردشگری، آماده باش نیروهای انتظامی، پلیس راه، راهداری، اصناف و امدادخودرو، از دیگر اقدامات این ستاد است.