پیامبر اعظم (ص) در هفدهمین روز از ماه مبارک رمضان این‌گونه دعا کردند: اَللّهُمَّ اهْدِنِی فِیهِ لِصَالِحِ الْأَعْمَالِ وَ اقْضِ لِی فِیهِ الْحَوَائِجَ وَ الْآمَالَ یا مَنْ لایحْتَاجُ إِلَی التَّفْسِیرِ وَ السُّؤَالِ یا عَالِماً بِمَا فِی صُدُورِ الْعَالَمِینَ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّاهِرِینَ؛ خدایا، مرا در این ماه به سوی کارهای شایسته و اعمال نیک هدایت فرما و حاجت ها و آرزوهایم را برآور، ای آن که نیاز به روشنگری و پرسش ندارد، ای آگاه به آنچه در سینه جهانیان است بر محمّد و خاندان پاکش درود فرست.
اگر درحال عبور از پیاده رو باشید و ناگهان یک خبرنگار و تصویربردار با میکروفون و دوربین مقابل شما ظاهر شوند و بپرسند ۱۰ مورد از مهمترین آرزوهای خود را بگویید، چه می کنید؟
دستپاچه می شوید؟ هول می کنید؟ وقت می خواهید تا کمی فکر کنید که کدام آرزو و خواسته را اول بگویید؟
حالا نه خبرنگاری درکار است و نه تصویربرداری و می توانید سر فرصت مهمترین حاجت ها و خواسته های خود را از خدا بخواهید یا این آرزوها را برای شب های احیا آماده کنید یا تصور کنید که خدا شما را به خانه خود دعوت کرده و قرار است عازم خانه خدا شوید که معروف است هر کسی که برای اولین بار چشمانش به خانه خدا روشن می شود، سه آرزوی برآورده دارد که در سفرنامه الهی! دورت بگردم، گفتم که خدا آنقدر کریم است که نه فقط یکی دو آرزو و دعا که اگر بخواهد ده ها خواسته و آرزوی زائر و بنده اش را برآورده یا ذخیره قبر و قیامتش می کند.
چشمان خود را ببندید و مهمترین آرزوها و خواسته های خود را از خدا بخواهید. حالا چشم های خود را باز کنید!
چه آرزوهایی کردید؟ آیا دعا کردید از مستأجری خلاص شوید و یک منزل کوچک و نُقلی بخرید یا آرزو کردید یک همسر خوب نصیبتان شود یا خدا به شما فرزندی صحیح و سالم عطا کند یا اگر فرزند دارید برای آنها و همه جوانان دعا کردید که صاحب همسر و فرزند و خانه شوند؟
شاید هم برای ظهور امام زمان دعا کردید یا برای نجات مردم مظلوم غزه و فلسطین که ده ها سال است اسیر صهیونیست های کودک کش شده اند. البته مسائل اقتصادی هم از اولویت‌های بسیاری از مردم است که خدایا تکلیف گرانی و تورم را خودت مشخص کن.
با مقدمه ای که مطرح شد، خوب است در این روزهای معنوی و شب های نورانی که دعا و آرزوی بندگان خدا مستجاب است، با انواع آرزوها در آموزه‌های دینی و نقش آن در زندگی انسان آشنا شویم.
جایگاه آرزو در زندگی انسان
آرزو، نویددهنده حرکت به سمت اهداف انسان است. در واقع انسان با آرزو زندگی می‌کند. شب‌هنگام به امید روزی سرشار از سعادت و موفقیت به بستر می‌رود و صبح به امید طلوع دوباره خورشید و روزی همراه با سعادت از خواب بر می‌خیزد اما برخی آرزوها نه‌تنها نقشی در سعادت انسان ندارد، بلکه عامل انحراف و بدبختی هم هست؛ آرزوهایی که می‌توان از آن به عنوان آرزوی ناروا یاد کرد. برخی معتقدند آرزو غریزه‌ای است که برای تشویق انسان به تحصیل کمال در او به ودیعت نهاده شده است. بنابراین هرگاه آرزو در جهت نابودی آنچه دیگران دارند یا بازداشتن شخص از تحصیل کمال باشد، ناروا خواهد بود.
تاملی در معنا و انواع آرزو
آرزو که در فارسی با «کاش و ای کاش» و در قرآن با واژه‌هایی مانند لیتَ، لَعَلّ، تَمَنّی و أمَل بیان می‌شود، به معنای امیدداشتن و انتظارکشیدن چیزی است که حصول آن دور از انتظار است. همچنین به معنای میل و اشتیاق برای رسیدن به مراد یا مقصود که معمولاً مطلوب است، گفته می‌شود.
آرزو به آرزوی مثبت و منفی یا آرزوی پسندیده و نکوهیده تقسیم می‌شود. آرزوی پسندیده دل‌بستن به آینده‌ای است که دسترسی به آن عقلانی است و با تلاش می‌توان به آن رسید؛ این مسئله امری فطری است که خدا در آیه پایانی سوره کهف می‌فرماید: هر کس به لقای پروردگارش امید دارد، باید کاری شایسته انجام دهد و هیچ‌کس را در عبادت پروردگارش شریک نکند.
پیامبر اکرم (ص): امید و آرزو برای امت من رحمت است و اگر امید و آروز نبود، هیچ مادری فرزندش را شیر نمی‌داد و هیچ باغبانی نهالی نمی‌کاشت.
پیامبر اکرم (ص) فرمود «امید و آرزو برای امت من رحمت است و اگر امید و آروز نبود، هیچ مادری فرزندش را شیر نمی‌داد و هیچ باغبانی نهالی نمی‌کاشت.»
آرزوهای ناپسند نیز به دل‌بستگی‌هایی گفته می‌شود که بیشتر ذهنی، غیرمعقول، کودکانه و دسترسی به آنها بسیار بعید است. آرزو اگر از حد بگذرد و به گونه آرزوی دور و دراز درآید، بدترین عامل انحراف و بدبختی است. خداوند درباره این آرزو در آیه دوم سوره حجر می‌فرماید: «کافران [هنگامی که آثار شوم اعمال را ببینند] چه‌بسا آرزو می‌کنند مسلمان بودند! بگذار آنها بخورند و بهره گیرند و آرزوها آنان را غافل می‌سازد؛ ولی به‌زودی خواهند فهمید.» امیر مومنان(ع) فرمود «هر که آرزویش را طولانی کند، عملش را زشت و ناپسند می‌گرداند.»
اگر انسان بخواهد در زندگی، بلندپروازی کند و خواسته‌ای بالاتر از حد امکانات و توانایی خود داشته باشد و اصرار بر رسیدن به آن به هر قیمت و از هر راهی داشته باشد، باید همه حریم‌ها را بشکند و به هر وسیله‌ای متوسل شود.
انواع آرزوهای ناپسند
در قرآن و روایات انواعی از آرزوها مانند آرزوی دور و دراز نکوهش و از آنها نهی شده است؛ چرا که سبب فراموشی قیامت می‌شود. آیاتی از قرآن به‌صراحت مومنان را از برخی آرزوها بازداشته‌اند که به مواردی اشاره می‌شود:
۱. آرزوهای حسودانه
مومنان از آرزو کردن چیزی که برخی بندگان به آن برتری یافته‌اند، نهی شده‌اند که در آیه ۷ سوره نساء آمده است «و آنچه را خداوند با آن برخی از شما را بر برخی دیگر برتری داده است، آرزو نکنید؛ مردان را از آنچه برای خود به دست می‌آورند بهره‌ای است و زنان را [هم] از آنچه برای خویش به کف می‌آورند بهره‌ای و بخشش خداوند را درخواست کنید که خداوند به هر چیزی داناست.»
دلیل نهی در آیه این است که آرزوی چیزی خارج از ظرفیت و توان آدمی یا چیزی که استحقاق آن را ندارد، جز فرسایش روح و حسرت و اندوه و در نهایت حسدورزی برای صاحبش چیزی به بار نمی‌آورد. به همین دلیل چنین آرزوهایی ناروا و ممنوع دانسته شده است.
فخر رازی دراین‌باره می‌گوید: «هنگامی که انسان برخورداری دیگران از انواع فضایل را ببیند، درحالی‌که خود فاقد آنها است، ناراحت و مشوش می‌شود و یکی از دو حالت به او دست می‌دهد: یا زوال آن فضایل را از شخص مزبور آرزو می‌کند یا حصول آن را برای خود نیز می‌خواهد. حالت اول حسد و چون اعتراض به خداوند است، به کفر منتهی و موجب فساد دین و دنیای او می‌شود و حالت دوم غبطه است که منعی ندارد».
بر همین اساس شیطان در دل و ذهن برخی افراد آرزوهای باطل را وسوسه می‌کند؛ زیرا کار شیطان ایجاد آرزو در دل و مشغول‌کردن ذهن انسان به آرزوهای فراوان و بیش از استحقاق است. بنابراین ابتلا به آرزوها نشانه‌ای از تسلط شیطان بر آدمی است و بیشتر وسوسه‌های شیطانی در قالب آرزوها، قلب و ذهن انسان را به تسخیر در می‌آورد. در آیه ۲۴ سوره نجم آمده است «مگر برای انسان آنچه آرزو کند، خواهد بود؟ [هرگز!] زیرا پایان و آغاز از آن خداوند است.»
۲. آرزوی ثروت
بعضی از مردم همواره حسرت ثروت و جایگاه ثروتمندان و ستمگران ثروتمند را دارند، بی‌آنکه بیاندیشند آیا این ثروت و جایگاه برای آنها عاقبت خوشی به همراه دارد یا نه. در آیاتی از سوره قصص که داستان قارون آمده، از آرزوی داشتن اموال و منزلت ظالمان و حرام‌خواران نهی شده است.
در این آیات آمده است هنگامی که عده‌ای سطحی‌نگر ثروت و جایگاه قارون را دیدند، آرزو کردند همانند او باشند؛ سپس می‌فرماید «[روزی قارون] با تمام زینت خود در برابر قومش ظاهر شد. آنها که خواهان زندگی دنیا بودند، گفتند ای کاش همانند آنچه به قارون داده شده است، ما نیز داشتیم! به‌راستی که او بهرۀ عظیمی دارد.»
مومنان دانشمند به این گروه اعتراض کردند که این آرزو جاهلانه است. خداوند در ادامه می‌فرماید پس از فرورفتن قارون با ثروتش در زمین، همان کسانی که تا دیروز جایگاه او را آرزو می‌کردند، با اظهار پشیمانی از آرزوی خود، تحقق‌نیافتن آن را نعمتی بس بزرگ یاد کردند.
۳. آرزوی موفقیت بدون کار و تلاش
خدای متعال قانونی را بیان کرده است که حاکم بر نظام انسانی است و آن دست‌نیافتن به نعمت و امکانات بدون کار و تلاش است؛ چنان‌که در آیه ۲۴ سوره نجم آمده است «بدانید که برای انسان بهره‌ای جز به تلاش و کوشش نیست.»
۴. آرزوی عمر طولانی
آرزوی داشتن عمری طولانی آن هم فقط برای زنده‌ماندن بی‌ارزش، آرزویی نارواست. مشرکانی که معاد را انکار می‌کردند و یهودیان با اینکه مدعی بودند بهشت مخصوص آنان است، از مردن هراس داشتند و آرزو می‌کردند هزار سال عمر کنند. در آیه ۹۶ سوره بقره آمده است می‌فرماید: آنها را حریص‌ترین مردم حتی حریص‌تر از مشرکان بر زندگی [این دنیا و اندوختن ثروت] خواهی یافت [تا آنجا] که هر یک از آنها دوست دارد هزار سال عمر کند.... .