به گزارش ایرنا،اسناد تاریخی نشان می‌دهد کهگیلویه وبویراحمد تا پیش از هخامنشیان دارای سکنه بوده و به‌طور مشخص از این زمان محل سکونت اقوام آریایی بوده و ایل جاکی در این مقطع تاریخی به آنان پیوسته‌اند به‌طوری‌که امروزه عمده جمعیت استان کهکیلویه و بویراحمد (به استثنای سادات ساکن در استان) از نسل ایل جاکی محسوب می‌شود.
جاکی، یکی از ایلات بزرگ گروه لر شیعه مذهب کهگیلویه بوده که به دو دسته لیراوی و چهار بنیچه منشعب می‌شدند؛ امروزه دیگر نامی از ایل جاکی و شاخه‌های آن در میان نیست و هر یک از ایلات و طوایف وابسته به آن به طور مستقل در استان کهگیلویه و بویراحمد پراکنده‌اند
همچنین، بر اساس اسناد تاریخی و یافته های باستان شناسی، ریاست مردم کهگیلویه آن زمان و در اواخر قرن دوم و اوایل قرن سوم هجری به عهده فردی به نام "روزبه" بود که او را پادشاه این منطقه (پادشاه زمیگان) نیز می‌خواندند، با این تفاسیر، حداقل تا سال ۳۴۶ هجری قمری خاندان گیلویه بر نواحی کهکیلویه حکومت می‌کردند.
از قرن سوم هجری محدوده وسیعی از ایران، شامل استان‌های لرستان، ایلام، چهار محال و بختیاری، کهکیلویه و بویراحمد و بخش‌هایی از استان فارس و خوزستان، تحت عنوان بلاد اللور (لرستان) شناخته شد و در سال ۳۰۰ هجری در اختیار دو برادر به نام‌های بدر و منصور قرار گرفت.
تا قبل از دوره قاجاریه، استان کنونی کهگیلویه و بویراحمد که منطقه بهبهان هم جزو آن به شمار می‌رفت، به دو قسمت پشت کوه و زیر کوه تقسیم می‌شد،در دوره قاجاریه، جغرافیای تاریخی کهکیلویه تغییری نکرد و مرزهای جغرافیایی آن تقریبا با دوره زندیه تفاوتی نداشت. تغییری که در این دوره به چشم می‌خورد در زمینه نام‌گذاری مناطق است.
منطقه زیر کوه شامل ناحیه بهبهان و ناحیه لیراو بود و منطقه پشت کوه شامل سه ناحیه تل خسروی، رون و بلاد شاپور می‌شد اما از اواخر دوره قاجاریه به تدریج به نام ایلات ساکن در آنها شناخته شدند و منطقه پشت کوه به نواحی متعددی چون چرام، طیبی، نویی، دشمن زیاری و بویراحمد تقسیم و مشهور شد.
آریوبرزن که آخرین مدافع داریوش چهارم هخامنشی بود در یکی از تنگه های این استان کوهستانی، راه را بر سپاه اسکندر مقدونی بست و دلیرانه در برابر وی مقاومت کرد به همین دلیل کهگیلویه و بویراحمد را دیار آریوبرزن می خوانند که این واژه هم نماد تاریخ کهن و هم شجاعت مردم این خطه است.
کهگیلویه و بویراحمد بخشی از تمدن عیلامی بوده و در دوره بعد از اسلام و همچنین پس از ورود آرایی‌ها جزئی از خاک تمامی حکومت‌های ایران محسوب می شد با بیش از ۶۰ آسیاب، ۵۴ خانه تاریخی،۴۳ قلعه،۴۰ آب انبار،۲۳ بقعه متبرکه، ۱۹ گورستان، ۱۷ استودان، ۱۳ پل، ۱۳ بافت تاریخی، پنج حمام، پنج مسجد و سه کاروانسرای که در فهرست آثار ملی ثبت شده کهن بوم و بری است که رد پای شکوه معماری ایرانی در این سرزمین قابل مشاهده است.
درخت کهنسال لار،شهر تاریخی دهدشت، نقش برجسته های تنگ سولک،پل بریم،مجموعه تاریخی خیرآباد، منطقه تاریخی تل خسرو و پل پاتاوه از شاخص ترین بناهای به یادگار مانده از دوران های مختلف ایران باستان است که در کنار رشته های کوه های دنا و خامی، چشمه میشی، کوه گل،دشت شلال دان، رود رونه،آبشار یاسوج و دریاچه برم الوان آمیزه ای از زیبایی های طبیعی و تاریخی را به تصویر کشده است.
بلاد شاپور
بلاد شاپور در دل شهر دهدشت مرکز شهرستان کهگیلویه برجسته ترین میراث تاریخی کهگیلویه و بویراحمد محسوب می شود که براساس شواهد تاریخی موقعیت جغرافیایی این شهر به عنوان یکی از مراکز سکونت صفویان و تجارت با بنادر جنوبی ، نقش مهمی در اقتصاد و تجارت زمان خود داشته ،این بنا دارای ۳۷ حجره و ۳۰ ایوان در جلوی حجره ها بوده که دور تا دور حیاط بنا شده اند.
وجود بیش از ۲ هزار خانه، مسجد، حمام، کاروانسرا و بازار بزرگ در این بافت قدیمی نشان از شکوه تمدن ایرانی در بافت تاریخی دهدشت است به طوری که در ضلع غربی بافت تاریخی دهدشت کاروانسرایی به‌جا مانده از عصر طلایی صفویه حکایت از عظمت این میراث تاریخی دارد.
چهار ایوان بزرگ در چهار گوشه حیات شهر تاریخی دهدشت به شکل متقارن وجود دارد که هر ایوان به سه یا چهار حجره راه دارد و این کاروانسرا محل بیتوته بازرگانان آن روزگار بوده است.
پل و قلعه دختر
یکی از معروف ترین جاذبه های گردشگری کهکیلویه و بویر احمد مجموعه پل و قلعه تاریخی دختر است که در کنار روستای قلعه دختر، باقی مانده های پل و قلعه ای تاریخی، نشان از سخت کوشی و همت مردم این سرزمین دارد.
این بنا بر روی تپه ای مرتفع تر از نقاط دیگر ساخته شده و می توان تمام مناظر اطراف را در آن مشاهده کرد.
هرچند اکنون در قلعه کسی زندگی نمی کند، اما وقتی در میانه حیاط بزرگ قلعه لحظه ای درنگ می کنی و به اتاق های اطراف آن می نگری، احساس می کنی که هنوز هم قلعه سرشار از زندگی است.
بنای تاریخی دوگوردوپا
ستون های تاریخی دوگور دوپا که از سنگ آهک تراشیده ساخته شده و به دوره ساسانی تعلق دارند دیگر بناهای تاریخی مهم کهگیلویه و بویراحمد محسوب می شود که بر فراز تپه‌ای بزرگ و مشرف به دشتی وسیع قرار دارند.
ارتفاع هریک از ستون‌های سازه دوگور دوپا حدود۲متر است و در فاصله ۵۰ سانتیمتری یکدیگر ساخته شده است .
کارکرد ستون های دوگور دوپا به طور دقیق مشخص نیست؛اما برخی کارشناسان میراث فرهنگی دوگوردوپا را بازمانده یک آتشکده و بعضی از صاحب نظران آن را آتشدان‌هایی برای هدایت مسافران می دانند.
اهالی روستای شوش که نزدیکی بنای تاریخی مذکور قرار دارند تا ۵۰سال پیش هم با غروب آفتاب هر شب به نوبت روی ستون‌ها آتشی به راه می‌انداختند تا عشایر کاروان‌ها و ماشین‌های سرگردان مسیر خود را به روستا پیدا کنند.
کوشک کودنگون
بنای تاریخی کوشک کودنگون در ۱۰ کیلومتری شهر دوگنبدان و نزدیکی روستای سرابننیز از توابع شهرستان گچساران احداث شده احتمالا به عنوان تنها رصدخانه تاریخی کهگیلویه و بویراحمد و یادگاری از شکوه و تمدن ایران باستان بوده است.
این سازه دارای اضلاعی مربع شکل به طول ۲۰ متر است که دیواره های اصلی این بنای تاریخی با سنگ و گچ ساخته شده است، با فاصله کمی از دیوار اصلی که دست کم ارتفاع آن به پنج تا ۵/۴متر می رسد، دیواره حجره ها در حیاطی واقع شده که اطراف آن را حجره های مسکونی فرا گرفته است.
کارشناسان میراث فرهنگی کهگیلویه و بویراحمد اعتقاد دارند که وجود کوشک دلیلی بر رونق و آبادی این منطقه در آن زمان بوده است و احیای این بناها در دوران کنونی به دلیل گردشگری و جذب ایرانگردان و جهانگردان دارای اهمیت زیادی است.
تل خسرو
تل خسرو یکی دیگر از مکان های باستانی کهگیلویه و بویراحمد است که در پنج کیلومتری جنوب یاسوج قرار دارد بومیان آن را به «کی خسرو» فرزند «سیاوش» از پادشاهان کیانی نسبت می دهند و افسانه این تل، قرن ها سینه به سینه بین مردم روایت می شود.
بومیان می گویند: پس ازآنکه به کی خسرو سروش الهی می رسد، به دشت یاسوج می آید و به سوارانش دستور می دهد هرکدام توبره ای خاک بر روی هم بریزند تا تپه ای شکل بگیرد.
آنطور که در متون اساطیری آمده ،آنگاه خسرو در حضور مردم پادشاهی را واگذار و تن به آب گوارای رودخانه بشار می سپارد .گروهی از سربازان سپاهش به فرماندهی بیژن که شمارشان به ۳۰نفر می رسیده برای پیدا کردن وی اعزام می شوند و در سی سخت و شمال این منطقه در برف گرفتار می شوند که به گردنه بیژن معروف می شود و شهر سی سخت نیز به یاد آن ۳۰ نفر نام نهاده شده است.
پل پاتاوه
مجموعه پنج پل تاریخی از دیگر سازه های کهن ایرانی در کهگیلویه و بویراحمد است که بر روی رودخانه بشار ساخته شده است.
قدیمی‌ترین بخش از مجموعه پل‌های تاریخی پاتاوه که همچنان باقی مانده پل تخت شاه نشین مربوط به دوره ساسانی است.
پل پاتاوه که با نام های پل تخت شاه نشین و پایه پل نیز شهرت دارد، در روستای «پاتاوه» از توابع شهرستان دنا قرار گرفته است و در مورد سابقه این پل اختلاف نظر وجود دارد،برخی کارشناسان پل پاتاوه را بازمانده‌ای از دوره ساسانی می‌دانند و برخی دیگر این اثر را قدیمی‌تر از دوره ساسانی دانسته و براین عقیده‌اند که پل مذکور یادگار دوران هخامنشیان است.
پل پاتاوه به صورت ۶ ضلعی ساخته شده و نمای این پل از سنگ سفید تراشیده شده است که علامت سنگ تراشان بر روی آن مشاهده می‌شود و قابل مقایسه با علامت حجاری‌های تخت جمشید در فارس است.
در دوره‌های بعد، پل‌های دیگری در کنار این پل ساخته شده، که از جمله آنان پل بزرگ پاتاوه است که اکنون چند چشمه آن باقی است و با توجه به قوس‌های جناغی، مربوط به دوره صفوی است.
این اثر که پایه‌ای از سنگ‌های حجاری شده دارد، با آثار دوران هخامنشی واقع در مسیر جاده قدیمی بین خوزستان و فارس (بهبهان به دهدشت و پاتاوه) شباهت زیادی داشته و قابل مقایسه با آنان است.
در روایات محلی گفته می‌شود که گذشته های دور در کنار تخت شاه نشین درخت‌های بزرگی بوده که خنکی سایه درختان و تماشای رودخانه، تخت شاه‌نشین را به مکانی زیبا تبدیل کرده بود.
در نزدیکی این تخت پل‌هایی وجود دارد، یکی از آنان مربوط به دوره ساسانی بوده که در آن زمان راه عبوری برای رسیدن به خوزستان بوده و همچنین در اینجا پل دیگری نیز به یادگار مانده که متعلق به دوره صفوی است.
این آثار تاریخی ارزشمند در سال ۱۳۵۲ به ثبت ملی رسیده و اواخر دهه ۷۰ کار مرمت و احیای این اثر تاریخی مجموعه پل‌ها آغاز شد.
مجموعه تاریخی خیرآباد
مجموعه آثار تاریخی منطقه خیرآباد یادگار ۳۵۰ سال شکوه و رونق اقتصاد کشور در ایران باستان است که این اثر تاریخی شامل پل‌ها و چهارطاقی‌هایی برای سهولت عبور کاروانیان در جاده ارتباطی گچساران به بهبهان احداث شده است.
چهارطاقی خیرآباد بنا به اقوال مشهور آتشکده بوده است،این سازه‌ها در جاده ارجان که دروازه تجارت ایران از خلیج فارس به جاده ابریشم بود در دوره اردشیر بابکان احداث شده است.
چهارطاقی در معماری به کالبدی با زمینه چهارگوش و پوشش گنبدی، متشکل از چهار پایه و یک طاق گنبدی بر روی آن با چهار ورودی طاق دار گفته می‌شود که هر چهار پایه و چهارطاق این بنا سالم هستند.
مصالح اصلی به کار رفته در ساخت این بنا، سنگ، گچ و لاشه است که در طول صدها سال گنبد بزرگ و حجیم بنا را حفظ کرده است.
چهارطاقی خیرآباد با چهار فیل گوش پوشیده و طاق روی آن احیا شده است و علاوه براین بنا، در اطراف آن تأسیسات دیگری نیز دیده می‌شود.
این بنای تاریخی در فاصله ۵۰ کیلومتری از شهر دوگنبدان به سمت بهبهان در منطقه خیر آباد و در یک کیلومتری شمال روستای ده جلیل و در مسیر راه شاهی آن دوران در جانب چپ رودخانه خیرآباد قرار دارد.
نقش برجسته های تنگ سولک
سنگ های منقوش تنگ سولک آثاری بی نظیر است که قرار گرفتن آن در منطقه ای با طبیعتی زیبا و بکر، جذابیت آن را برای بازدیدکنندگان دوچندان کرده است.
تنگه پر است از درختان سرو کهنسال که در گویش محلی این ناحیه به آن سول می گویند به همین دلیل است که نام این تنگ، سولک گذاشته شده است. این تنگ، از سایت های بسیار مهم باستانی کشور است.
نقش برجسته و کتیبه بر روی پنج قطعه سنگ جداگانه حجاری شده یادگار اشکانی در تنگ سولک وجود دارد که راه سنگفرش اسب رو، چشمه گُوَردَک و سروها جلوه‌ای خاص به این اثر بخشیده است.
نقوش برجسته تنگ سولک صحنه‌های گوناگونی از آیین‌های باشکوه باستانی، نمادهای دینی، رزم‌های سواره نظام و پیاده نظام، تاج گذاری و گرفتن حلقه قدرت در حضور خدایان، شکارشاهی، خوش آمد گویی و دیگر جلوه‌های زندگی اشرافی را در دل کوهستان به نمایش گذاشته است.
بناهای تاریخی کهگیلویه و بویراحمد
کهگیلویه و بویراحمد بخشی از تمدن عیلام بوده و در دوره بعد از اسلام و همچنین بعد از ورود آریایی‌ها جزئی از خاک تمامی حکومت‌های ایران بوده است.
این استان با بیش از ۷۹۰ اثر منقول و غیر منقول ثبت شده در آثار ملی ظرفیت‌های خوبی برای ایجاد موزه دارد.
کهگیلویه و بویراحمد در دوره‌های تاریخی مختلف با نام‌هایی مانند بلاد شاپور، جبال گیلویه و کهگیلویه شناخته می‌شد.
استان کهگیلویه و بویراحمد متشکل از هشت شهرستان ۱۷ شهر و یک هزار و ۷۰۰ روستای دارای سکنه با جمعیت ۷۲۰ هزار نفر در جنوب غربی کشور است.
معاون اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کهگیلویه و بویراحمد گفت:این استان ۲هزار اثر میراث فرهنگی دارد که ۸۰۰ مورد آن در فهرست آثار ملی ثبت شده است.
اصغر آتشفراز افزود:نقش برجسته‌های تنگ سولک در سال ۱۳۱۶ نخستین اثر ملی ثبت ملی شده در کهگیلویه و بویراحمد است.
وی تصریح کرد: آسیاب ها، خانه های تاریخی، قلعه ها، آب انبارها، بقاع متبرکه، گورستان های تاریخی، پل ها، مساجد و کاروانسراها از مهمترین بناهای تاریخی ثبت شده این استان در فهرست آثار ملی هستند.
کهگیلویه و بویراحمد در دوره‌های تاریخی مختلف با نام‌هایی بلاد شاپور و جبال کهگیلویه شناخته شده است.
این استان با ۷۲۶هزار نفر جمعیت در جنوب غربی ایران قرار دارد و این استان بیش از ۱۶ هزار کیلومتر مربع مساحت دارد.