از زمانی که فضای مجازی به یک عرصه ارتباطیِ در دسترس همگان تبدیل شده، به عنوان مسیری برای کج‌روی هم مورد استفاده قرار گرفته و این یعنی فرصت‌های فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی با تهدیدها و مشکلاتش در هم آمیخته است.
در فضای مجازی به خاطر ویژگی‌هایی چون جهانی و فرامرزی بودن، جذابیت و تنوع، آزادی ارتباطات، سهولت و در دسترس بودن، گمنامی کاربران، گریز از واقعیت و آرمانگرایی، افراد به ویژه نوجوانان بسیار سهل‌تر از فضای واقعی می‌توانند تحرک داشته باشند یا مرتکب اعمال انحرافی شوند.
به نظر می‌رسد یکی از عوامل مؤثر در گرایش به استفاده از شبکه‌های اجتماعی، احساس تنهایی است. در این راستا «آرزو عائلی» و «سمیه تاجی» در مقاله‌ای با عنوان «نقش احساس تنهایی در گرایش به استفاده از شبکه‌های اجتماعی در میان دانش‌آموزان دوره دوم متوسطه شهر تهران» [۱] به این موضوع پرداخته است. در ادامه گزیده‌ای از آن را می‌خوانیم:
در فضای مجازی به خاطر ویژگی‌هایی چون جهانی و فرامرزی بودن، جذابیت و تنوع، آزادی ارتباطات، سهولت و در دسترس بودن، گمنامی کاربران، گریز از واقعیت و آرمانگرایی، افراد به ویژه نوجوانان بسیار سهل‌تر از فضای واقعی می‌توانند تحرک داشته باشند
احساس تنهایی در فرد چگونه به وجود می‌آید؟
احساس تنهایی اجتماعی در نتیجه احساس عضو نبودن در یک گروه و نداشتن فعالیت‌های مشترک با دیگران ایجاد می‌شود. افراد تنها، تنهایی‌شان اجتماعی باشد یا عاطفی در هر حال از عزت نفس پایین رنج می‌برند و اغلب غمگین‌اند.
زمانی که میان روابط اجتماعی دلخواه و روابط اجتماعی موجود ناهمخوانی وجود داشته باشد، فرد احساس تنهایی می‌کند. تنهایی تجربه‌ای ذهنی است، زیرا متأثر از ارزیابی‌هایی است که وقتی انتظارات ما از روابط اجتماعی‌مان برآورده نمی‌شود، به عمل می‌آوریم. با توجه به تفسیر فرد از تجربه احساس تنهایی خود، می‌توان به ذهنی بودن احساس تنهایی پی برد.
احساس تنهایی زمانی به وجود می‌آید که تماس و رابطه فرد با دیگران کاذب باشد، به طوری که تجربه عاطفی مشترکی برای این رابطه دوجانبه فرد با دیگران متصور نباشد و انسان در فرایند تماس با دیگران، ارتباط حقیقی و صمیمانه نداشته باشد.
احساس تنهایی بیمارگونه وضعیتی ناخودآگاه، پیش‌رونده و نامطلوب است که در نتیجه برآورده نشدن نیاز به صمیمیت در افراد به وجود می‌آید و ممکن است منجر به مشکلاتی چون اسکیزوفرنی، الکلیسم، خودکشی و افسردگی شود. به طور کلی جامعه‌شناسان بر این عقیده‌اند که احساس تنهایی توسط اجتماع شکل می‌گیرد؛ یعنی از کودکی منشأ گرفته و در بزرگی تقویت می‌شود.
نیروهای مولد احساس تنهایی از دیدگاه نظریه‌پردازان
نظریه‌پردازان و صاحب‌نظران حوزه روانشناسی، منشاهای گوناگونی را برای احساس تنهایی برشمرده‌اند؛
زیلبورگ: احساس تنهایی ریشه در دوران کودکی دارد، شخصِ تنها دارای احساسات بچه‌گانه و درونگراست.
سالیوان: احساس تنهایی ابتدا در کودکی با نیاز به برقراری روابط صمیمانه انسانی ظاهر می‌شود و ناکامی در به دست آوردن مهارت‌های اجتماعی می‌تواند به احساس تنهایی در بزرگسالی منجر شود.
به طور کلی جامعه‌شناسان بر این عقیده‌اند که احساس تنهایی توسط اجتماع شکل می‌گیرد؛ یعنی از کودکی منشأ گرفته و در بزرگی تقویت می‌شود
فروم رایشمن: احساس تنهایی ریشه در طفولیت دارد و تجربه‌ای ناخوشایند است که می‌تواند منجر به بیماری‌های روانی شود.
پپلاو و پرلمن: احساس تنهایی نتیجه اختلاط بین سطوح واقعی و سطوح تصوری و تماس‌های اجتماعی است. احساس تنهایی یک نقطه پایانی در زنجیره روابط متقابل اجتماعی است.
اسلاتر: احساس تنهایی نتیجه تعقیب فردگرایی و متناقض با طبیعت بشر است. احساس تنهایی امری عادی است و عموماً تجربه می‌شود.
در ایران فردگرایی روبه افزایش است؟ کدام نسل‌ها تاثیر بیشتری از فضای مجازی می‌پذیرند؟
ایران هم جامعه‌ای دارد که تحت تأثیر تحولات پرشتاب فناوری‌های نوین و جهانی شدن قرار گرفته است. در جریان این تأثیرگذاری، دگرگونی‌هایی در سبک زندگی مردم در پرتو جهانی شدن اتفاق افتاده است. جهانی شدن به ویژه در بُعد اجتماعی عاملی مهم در تغییر نگرش‌های فردگرایانه و جمع‌گرایانه است؛ امری که در بلندمدت نظام‌های ارزشی و باورهای افراد را که هویت سنتی آنها را تعریف می‌کند، از کارکرد خود ساقط می‌کند.
آمارها نشان از روند روبه افزایش فردگرایی در ایران دارند. برای مثال، بر اساس پژوهش گیرت هافستد (۲۰۱۶) که در میان ۵۳ کشور جهان صورت گرفته است، رتبه فردگرایی در ایران ۲۴، یعنی کمی بیش از متوسط است. از آنجا که جامعه ایران یک جامعه در حال گذار و در حال تغییر از جامعه سنتی است، الگوی استناد در جامعه ما نیز که در ابتدا الگوهای محلی و بومی بودند و اساس رفتارها را تشکیل می‌دادند، در ترکیب خود با الگوهای جدید، دچار دگرگونی شده‌اند.
نوجوانی، دوره سنی بسیار حساسی است چرا که فرد در این دوران، بسیاری از تغییر و تحولات اساسی را در جسم و روان خود تجربه می‌کند و برای تطبیق دادن خود با این تحولات، دست به کنش‌ها و واکنش‌های متفاوتی می‌زند. علاوه بر تحولات جسمی، تحولات روحی و روانی مانند گذار از دوران کودکی به بزرگسالی با طی کردن مسیر نوجوانی، تحولات هویتی، احساسات متفاوت فردی و روابط اجتماعی گوناگون، همگی از جمله مواردی‌اند که یک نوجوان طی مسیر نوجوانی، آنها را تجربه می‌کند و پشت‌سر می‌گذارد.
بر مبنای پژوهش هافستد که سال ۲۰۱۶ در ۵۳ کشور جهان صورت گرفته است، رتبه فردگرایی در ایران ۲۴ یعنی کمی بیش از متوسط بوده است
در این دوران ممکن است اغلب نوجوانان احساس تنهایی را نیز تجربه کنند. در دنیای کنونی، گرایش به استفاده از فناوری‌های نوین ارتباطی، مانند موبایل، اینترنت و شبکه‌های اجتماعی، در میان اقشار گوناگون جامعه، به ویژه نوجوانان و جوانان فزونی یافته است. به جرأت می‌توان گفت که اینترنت بیشترین تأثیرات را در ابعاد و جنبه‌های گوناگون زندگی این افراد می‌گذارد. این نسل در حال رشد، عمیق‌ترین تأثیرات را از این فناوری‌ها دریافت می‌کنند.
گرایش به شبکه‌های اجتماعی و ارتباط آن با احساس تنهایی
احساس تنهایی به منزله یکی از مهم‌ترین متغیرهای پیش‌بینی‌کننده رفتارهای نوجوانان و جوانان می‌تواند آثار مختلفی بر سلامت روان نوجوانان و کنترل کنش‌ها و واکنش‌های آنان داشته باشد. احساس تنهایی در دوران بحرانی نوجوانی، می‌تواند فرد را مستعد مشکلات عاطفی و رفتاری متعددی کند و همین مسأله اختلالاتی در روند آموزشی و تحصیلی به وجود آورد. نوجوانی که احساس تنهایی می‌کند در صورتی که نتواند خلأ عاطفی و احساسی خود را در دنیای حقیقی و با برقراری ارتباط با دیگران در دنیای واقعی پر کند، احتمال گرایش وی به شبکه‌های مجازی و استفاده بیش از حد از آن، افزایش می‌یابد.
نتایج پژوهش‌ها بیانگر آن است که برخی عوامل می‌تواند زمینه‌ساز گرایش افراد به استفاده افراطی از شبکه‌های مجازی باشد که شامل برخی صفات شخصیتی مانند روان‌رنجوری، درونگرایی، خودشیفتگی، عزت‌نفس پایین و احساس تنهایی است.
فرض پژوهشگران در این پژوهش بر این است که میان برخی ویژگی‌های روانشناختی مانند احساس تنهایی و گرایش نوجوانان به استفاده از شبکه‌های اجتماعی مجازی رابطه وجود دارد و نوجوانان بر اثر احساس تنهایی و کمبود روابط عاطفی و صمیمانه در دنیای واقعی، برای پر کردن خلأ عاطفی خود به سمت استفاده از فضای مجازی گرایش بیشتری پیدا می‌کنند.
تنهایی عاطفی ۳۶.۵ درصد و تنهایی اجتماعی ۱۱.۷ درصد از تغییرات گرایش به استفاده از شبکه‌های اجتماعی را پیش‌بینی می‌کنند. این متغیر در مجموع قادر به پیش‌بینی حدود ۴۸.۲ درصد از گرایش به استفاده از شبکه‌های اجتماعی است و نتایج نشان می‌دهد که تنهایی عاطفی و تنهایی اجتماعی اثری معنادار بر گرایش به استفاده از شبکه‌های اجتماعی دارند.
میزان ضریب همبستگی میان دو متغیر تنهایی عاطفی با گرایش به استفاده از شبکه‌های اجتماعی نشان از رابطه معنادار و مثبت میان متغیرها است. بنابراین، هر اندازه احساس تنهایی عاطفی در نوجوانان دانش‌آموز بیشتر باشد، برای پر کردن این خلأ و پاسخگویی به این نیاز، گرایش به استفاده از شبکه‌های اجتماعی در میان آنان بیشتر خواهد بود. همچنین میزان ضریب همبستگی میان دو متغیر تنهایی اجتماعی با گرایش به استفاده از شبکه‌های اجتماعی نشان از رابطه معنادار و مثبت بین متغیرها است.
نتایج پژوهش‌ها بیانگر آن است که برخی عوامل می‌تواند زمینه‌ساز گرایش افراد به استفاده افراطی از شبکه‌های مجازی باشد که شامل برخی صفات شخصیتی مانند روان‌رنجوری، درونگرایی، خودشیفتگی، عزت‌نفس پایین و احساس تنهایی است
یافته‌ها نشان دادند که از سویی نوجوانان مورد مطالعه احساس تنهایی زیادی دارند واز سوی دیگر برای پرکردن این خلأ، احتمالا مأمن قابل اتکا و پایداری در خانه و خانواده ندارند و از این‌رو گرایش به شبکه‌های اجتماعی و ایجاد روابط صمیمانه برای پاسخگویی به نیازهای احساسی و عاطفی خود دارند.
پیشنهادهای کاربردی
۱- با توجه به اینکه نتایج نشان داد میان احساس تنهایی و گرایش به شبکه‌های اجتماعی رابطه وجود دارد، پیشنهاد می‌شود اعضای خانواده با نظارت بیشتر و دقیق‌تر بر میزان و نوع استفاده از اینترنت و شبکه‌های اجتماعی، از آسیب‌های ناشی از استفاده افراطی یا استفاده آسیب‌زا پیشگیری کنند.
۲- یافته‌ها نشان دادند اکثر دانش‌آموزان احساس تنهایی را به نوعی تجربه کرده‌اند و باتوجه به اینکه در صورت عدم توانایی والدین در برقراری رابطه صمیمانه با فرزندان میان آنان فاصله عاطفی ایجاد می‌شود، پیشنهاد می‌شود والدین و دیگر اعضای خانواده با توجه بیشتر و افزایش صمیمیت با دانش‌آموزان، از احساس تنهایی آنها بکاهند و با دقت و نظارت بیشتر بر کیفیت و کمیت روابط میان- فردی آنها در دنیای حقیقی، سعی در کاهش احساس تنهایی و عاطفی دانش‌آموزان داشته باشند.
۳- نتایج نشان داد که عده بی‌شماری از دانش‌آموزان با هدف سرگرمی از شبکه‌های اجتماعی مجازی استفاده می‌کنند. پیشنهاد می‌شود خانواده‌ها برای استفاده بهینه از اوقات فراغت فرزندان خود به بهترین نحو برنامه‌ریزی کنند و با اختصاص اوقات بیشتر به فرزندانشان، آنان را از استفاده بیش از حد از فضای مجازی برای سرگرمی بازدارند.
پی‌نوشت
[۱] . آرزو عائلی و سمیه تاجی، «نقش احساس تنهایی در گرایش به استفاده از شبکه‌های اجتماعی در میان دانش‌آموزان دوره دوم متوسطه شهر تهران»، فصلنامه علمی- پژوهشی خانواده و پژوهش، شماره ۱۹، ۱۴۰۱، صص ۹۳- ۱۱۰.