کودکان سرمایه‌های گرانبهای هر کشورند که سلامت روح و جسمشان تضمین‌کننده توسعه پایدار اجتماعی و اقتصادی خواهد بود. از آنجا که خانواده و مدرسه دو بال و دو یار اساسی زندگی اجتماعی و پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان هستند و از دیدگاه جامعه‌شناسان، انسان‌ها از زمان تولد در کنش اجتماعی با دیگران، تعاملات و سازگاری مدنی را می‌آموزند، بنابراین باید زمینه‌های آگاهی، شناخت و رهنمودهای علمی و منطقی را یاد بگیرند. این فرایند البته با چالش‌های خاص خود روبه‌رو است.
«صفی‌اله ملکی» در مقاله‌ای با عنوان «عوامل اجتماعی مؤثر بر مدرسه‌هراسی دانش آموزان دوره اول ابتدایی» [۱] به بررسی و تحلیل عوامل مرتبط با ویژگی‌های فردی، عوامل خانوادگی با رویکرد انتظارات اولیا از فرزندان و عوامل انسانی و فیزیکی مدرسه پرداخته است. در ادامه گزیده‌ای از این مقاله را می‌خوانیم؛
مدرسه‌هراسی چگونه به وجود می‌آید؟
شکسپیر درباره ترس کودک از مدرسه می‌گوید: کودک همانند یک حلزون با بی‌میلی به سوی مدرسه می‌خزد. این یک واقعیت است اما این بی‌میلی صرفا به دلیل عدم تمایل طبیعی به یادگیری و بهره هوشی پایین کودک نیست
اصطلاح مدرسه‌هراسی بعد از اجباری شدن نظام آموزش و پرورش از قرن نوزدهم به وجود آمده است که به اشکال متفاوت مانند غیبت بدون اجازه از مدرسه، مدرسه‌گریزی، افت تحصیلی و اختلالات شخصیتی آشکار می‌شود. دلایل آن را هم باید بیشتر در خانواده‌ها، فرهنگ جامعه، نظام آموزشی، معلم، کادر اجرایی، محتوای کتاب‌های درسی و ویژگی‌های فردی دانش آموزان جستجو کرد.
با جدایی کودکان از فضای صمیمی خانه و وابستگی شدید آنان به محیط خانه، یک کشمکش و تعارض روحی در کودکان حاصل می‌شود؛ به طوری که کودکان برای اولین بار به ترسیم تصویری از منِ اجتماعی در خود بر اساس نگرش معلمان و همسالان می‌پردازند که با زوایای دید قبلی آنان که در یک محیط خانوادگی بود، متفاوت خواهد بود.
«ویلیام شکسپیر» درباره ترس کودک از مدرسه می‌گوید: کودک همانند یک حلزون با بی‌میلی به سوی مدرسه می‌خزد. این یک واقعیت است اما این بی‌میلی صرفا به دلیل عدم تمایل طبیعی به یادگیری و بهره هوشی پایین کودک نیست، بلکه بیشتر به دامنه تجربه و یادگیری او از مدرسه برمی‌گردد.
آمارها درباره مدرسه‌هراسی چه می‌گویند؟
۱- وضعیت علاقه به مدرسه
نتایج نشان می‌دهد که ۳۳.۸ درصد دانش‌آموزان مورد بررسی کم و بیش از رفتن به مدرسه خودداری کرده‌اند. ۴۴.۶ درصد دانش‌آموزان کم و بیش برای رفتن به مدرسه اظهار ناراحتی و دلگیری داشته‌اند و برای نرفتن به مدرسه به مریض بودن، داشتن سردرد و یا به بهانه‌های دیگر متوسل شده اند.
۸۹.۵ درصد دانش‌آموزان از تعطیل شدن مدارس اظهار خوشحالی کرده‌اند. ۵۹.۸ درصد دانش‌آموزان کم و بیش در انجام دادن تکالیف خود بی توجهی و بی‌علاقگی نشان داده‌اند.
۹۶.۹ درصد دانش‌آموزان هم کم و بیش به خواندن درس علاقه‌مندی نشان داده و گفته‌اند برای آن کوشش می‌کنند.
۲- تأکید و فشار خانواده در امر تحصیل فرزند
بررسی همبستگی متغیرهای رفتار خانواده با مدرسه‌هراسی دانش‌آموزان با آزمون استقلال نشانگر رابطه مستقیم شاخص‌های رفتار خانواده با مدرسه‌هراسی است.
بررسی همبستگی متغیرهای رفتار خانواده با مدرسه‌هراسی دانش‌آموزان نشانگر رابطه مستقیم این دو است
نتایج نشان می‌دهد که ۹۶.۵ درصد دانش آموزان مورد بررسی در بدو ورود به مدرسه با شوق و علاقه به مدرسه رفته‌اند و ۹۷ درصد والدین در هر حال پیشرفت و موفقیت دانش‌آموز برایشان مهم است.
۸۲.۱ درصد والدین کم و بیش برای انجام دادن تکالیف مدرسه به فرزندشان پافشاری می‌کنند. ۹۹.۴ درصد والدین به میزانی فرزندشان را از بعضی چیزها برای انجام دادن تکالیفشان محروم کرده‌اند.
۵۵.۷ درصد والدین فرزندشان را کم و بیش برای انجام دادن تکالیف سرزنش یا توبیخ کرده‌اند. ۷.۱ درصد والدین به میزانی کودکشان را برای انجام دادن تکالیف مدرسه تنبیه بدنی کرده‌اند. ۵.۴ درصد کم و بیش برای انجام دادن تکالیف به کودکشان کمک کرده‌اند.
۳- نظر مدرسه نسبت به دانش‌آموز
رابطه میان رفتار عوامل مدرسه با مدرسه‌هراسی به گونه‌ای است که با افزایش و کاهش مقدار یکی از متغیرها مقدار متغیر دیگر نیز کاهش یا افزایش پیدا می‌کند به طوری که ۷% والدین اظهار داشته‌اند فرزندشان بدون اطلاع آنان از مدرسه اخراج شده است. ۳۳.۲ درصد والدین اذعان کرده‌اند که معلم فرزندشان کم و بیش در مورد رفتار او شکایت داشته است. ۱۰.۸ درصد والدین هم گفته‌اند مدرسه یا ناظم مدرسه در مورد رفتار فرزندشان شکایت داشته است.
۴- امکانات و تسهیلات دانش آموز و مسئولیت‌های او
نتایج نشان می‌دهد ۶۰.۹ درصد والدین اظهار داشته‌اند که فرزندشان پیاده به مدرسه می‌رود. ۳۴.۲ درصد والدین گفته‌اند فرزندشان در کارهای منزل هیچ مسئولیتی ندارد. ۲.۴ درصد والدین به اشتغال فرزندشان به جز تحصیل اشاره کرده‌اند. ۲۴.۲ درصد والدین هم اذعان کرده‌اند که فرزندشان هیچ پول تو جیبی از آنان دریافت نمی‌کند.
گفتنی است ۵۱.۷ درصد دانش آموزان مورد بررسی اتاق مستقل داشته‌اند.
برگزاری برنامه‌های تفریحی و سرگرمی‌های جذاب بیشتر برای دانش‌آموزان برای اینکه احساس صمیمیت با کادر اجرایی مدرسه داشته باشند مانند اردوها، بازدیدهای علمی، فعالیت‌های تربیتی، ورزشی و ... تعامل خانواده‌ها با مدرسه برای شناخت دانش‌آموزان و ... در رفع مدرسه‌هراسی می‌تواند موثر باشد
۵- انتظارات اولیا از فرزندانشان
۳۶.۵ درصد والدین گفته‌اند فرزندشان را با دیگر دانش‌آموزان به لحاظ تحصیلی مقایسه کرده‌اند. ۲۶.۵ درصد والدین کم و بیش فرزندشان را به لحاظ وضعیت تحصیلی ضعیف، سرزنش کرده‌اند.
۱.۳ درصد والدین، فرزند خود را به سبب وضعیت تحصیلی ضعیف، تنبیه کرده و ۳۵ درصد زمینه بیشتر درس خواندن دانش آموز را فراهم کرده‌اند.
۶۴.۲ درصد والدین از وضع تحصیلی فرزندان خود در مقایسه با دیگران راضی بوده‌اند. ۱۰.۱ درصد والدین هم از وضع تحصیلی فرزندان در مقایسه با دیگران ناراضی بوده‌اند. ۶.۶ درصد والدین اظهار کرده‌اند که فرزندشان قبل از شروع مدرسه ناراحت به نظر می‌رسیده است.
۶- توجه اولیا به وضع تحصیلی فرزند
۴۴.۸ درصد والدین اظهار داشته‌اند که فرزندشان در هیچ یک از دروس ضعیف نبوده است. ۹۲.۵ درصد والدین کم و بیش در زمینه وضعیت تحصیلی فرزندشان با معلم او تماس داشته‌اند. ۴۴.۸ درصد والدین کم و بیش با ناظم یا مدیر مدرسه فرزندشان تماس داشته‌اند. گفتنی است ۸۹.۷ درصد والدین کم و بیش از وضع تحصیلی فرزندشان راضی بوده‌اند.
۷- تجربه کودک در زمینه محیط جدید مدرسه و جشن شکوفه‌ها
نتایج حاصله نشان می‌دهد که ۸۴.۲ درصد دانش‌آموزان در جشن آغازین احساس شادی، خوشحالی و رضایت کرده بودند. همچنین ۶۰.۲ درصد آنان به مهدکودک رفته‌اند که این امر یکی از عوامل موثر در کاهش مدرسه هراسی است.
پیشنهادهای کاربردی
- انتظارات اولیا نسبت به پیشرفت تحصیلی فرزندانشان اصلاح و تعدیل شود.
- انجمن اولیا و مربیان مرکز برای اولیا مدارس سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی مناسب را انجام دهد.
پرهیز از مقایسه دانش‌آموزان با یکدیگر به طوری که نمره مبنای ارزیابی و مقایسه پیشرفت تحصیلی نباشد از دیگر بایسته‌های رفع مدرسه‌هراسی است
- برگزاری برنامه‌های تفریحی و سرگرمی‌های جذاب بیشتر برای دانش‌آموزان، برای اینکه احساس صمیمیت با کادر اجرایی مدرسه (مدیر، معاون و معلم) داشته باشند؛ مانند اردوها، بازدیدهای علمی، فعالیت‌های تربیتی، ورزشی و ... تعامل خانواده‌ها با مدرسه برای شناخت دانش آموزان و همکاری در رفع موانع مدرسه‌هراسی.
- افزایش تجربه کودکان با قرار گرفتن در محیط‌های آموزشی، پیش از ورود به دوره دبستان مانند پیش‌دبستانی و جشن شکوفه‌ها همراه با والدین و داشتن برنامه‌های شاد و متنوع به منظور ایجاد سازگاری کودک با محیط جدید مدرسه برای کاهش استرس و کسب تجربه جدایی از والدین.
- عدم مقایسه دانش‌آموزان با یکدیگر به طوری که نمره مبنای ارزیابی و مقایسه پیشرفت تحصیلی نباشد.
- ایجاد زمینه‌های تشویق و ترغیب به جای سرزنش و تنبیه در انجام دادن تکالیف از سوی خانواده‌ها و کادر مدرسه.
- بهره‌گیری از استادان مجرب در زمینه آموزش خانواده‌ها و برگزاری کلاس‌های ضمن خدمت برای همه کارکنان مدرسه مانند دوره‌های شناخت اهمیت ویژگی‌های اجتماعی و ذهنی دانش‌آموزان.
پی‌نوشت
[۱] . صفی اله ملکی و همکاران، «عوامل اجتماعی مؤثر بر مدرسه‌هراسی دانش آموزان دوره اول ابتدایی»، فصلنامه خانواده و پژوهش، شماره ۴۴، ۱۳۹۸، صص ۸۳-۱۰۲.