به گزارش ایرنا از «زیج» به عنوان جدولی یاد می‌شود که نام، موقعیت و زمان حلول ستارگان و کواکب را نشان می‌دهد و یکی از کارهای منجمان در نجوم اسلامی است.
«زیج» ایلخانی نیز اثری از خواجه نصیرالدین طوسی مربوط به قرن هفتم به زبان فارسی است که خواجه آن را با همکاری بعضی از دانشمندان در رصدخانه مراغه تهیه کرد و در مقدمه این کتاب، مختصری از تاریخ چنگیز مغول و فرزندان وی را ذکر کرد که بسیار جالب و حائز اهمیت است.
دانشیار مرکز تحقیقات نجوم و اختر فیزیک مراغه در خصوص اهمیت «زیج» ایلخانی می‌گوید: این زیج حاوی برخی رصدها و نتایج کمی جدید بود که قبل از آن سابقه نداشت.
دکتر سیدمحمد مظفری مصداق هم بیان می‌‍کند و ادامه می‌دهد: از جمله این نتایج کمی، جدول ستارگان مشتمل بر طول و عرض دائرة‌البروجی ۱۸ ستاره است که در کنار نتایج بطلمیوس، ابن‌الاعلم (منجم شیعه دربار آل‌بویه) و ابن‌یونس فهرست شد.
به گفته وی مقدار ۲۳ درجه و ۳۰ دقیقۀ قوسی برای میل دائرة‌البروجی از استوایی سماوی، یا یک مقدار جدید برای شعاع فلک تصویر مریخ نیز از دیگر نتایج جدید «زیج» ایلخانی است.
وی این را هم بیان کرد که دیگر کمیت‌های بنیادین سیاره‌ها مانند خروج از مرکز، حرکات میانگین در طول و آنومالی در «زیج» ایلخانی، برگرفته از زیج‌های پیشین بود و خود خواجه نصیرالدین طوسی هم در مقدمۀ زیج ایلخانی به این واقعیت معترف است.
خواجه طوس در زیج ایلخانی چه نقشی داشت؟
عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات نجوم و اختر فیزیک مراغه بیان کرد: خواجه نصیرالدین طوسی مدیری دقیق اما دانشوری پرمشغله بود تا جایی که در بازۀ ۱۰ ساله پس از آغاز به کار رصدخانه مراغه تا روزگار مهاجرتش به عراق، به طور پیوسته در رصدخانه حضور نداشت.
دکتر مظفری ادامه داد: سفرهای وی به خراسان و عراق در همان ایام در تاریخ مستند است اما به هر حال، وی «زیج» ایلخانی را با همکاری چهار نفر دیگر شامل «فخرالدین مراغه‌ای»، «فخرالدین اخلاطی»، «نجم‌الدین دبیران قزوینی» و «مویدالدین العرضی» به پایان برد.
منجمان دیگری نیز در رصدخانه گردهم آمده بودند؟
دانشیار مرکز تحقیقات نجوم و اختر فیزیک مراغه بیان کرد: در واقع، رصدخانه مراغه به عنوان نظیر رصدخانه مغولان در خاور زمین تاسیس شد و منجمان و دانشوران بسیاری از شام و عراق و ایران در آن گرد آمدند؛ حتی از منجمان چینی و احتمالا روحانیان بودایی که به نام «بخشیان» خوانده می‌شدند، در آن حضور داشتند.
دکتر مظفری افزود: از منجمان مسلمان، برخی به دعوت خواجه و برخی دیگر از سوی مغولان فراخوانده شدند و در دستۀ اخیر، محیی‌الدین المغربی قرار داشت؛ محیی‌الدین در اصل اهل قرطبه (کوردودا در اسپانیا) و در خدمت ملک ایوب در دمشق و حلب بود و منجمی شناخته شده به شمار می‌رفت.
پژوهشگر تاریخ علم نجوم ادامه داد: «محیی‌الدین» پس از فتح آنجا به دست مغولان خودش را به عنوان منجم معرفی کرد و از چنگ مرگ گریخت و به عنوان «مهمان هلاکوخان» به رصدخانۀ مراغه فرستاده شد.
محیی‌الدین در زیج ایلخانی چه نقشی داشت؟
دانشیار مرکز تحقیقات نجوم و اختر فیزیک مراغه بیان کرد: رصدهای ثبت شده از رصدخانه مراغه مربوط به محیی‌الدین المغربی است و تمام رصدها و اندازه‌گیری‌هایی که بر اساس آنها به انجام رسانید، در رسالۀ وی به نام «تلخیص المجسطی» گردآوری شد و نتایج آن در آخرین زیجی که وی در مراغه تألیف کرد، به نام «ادوار الأنوار» اعمال شد.
دکتر مظفری افزود: نخستین رصد محیی‌الدین خسوف قمری در شب چهارشنبه، ۲۸ اردیبهشت ۶۳۱ یزدگردی، برابر با هفت مارس ۱۲۶۲ (۱۷ اسفند ۶۴۰ شمسی) است؛ در طول ۲ دهۀ پس از آن وی کمیت‌های مربوط به همۀ سیاره‌ها و خورشید و ماه را مجددا اندازه‌گیری کرد.
به گفته وی در نزد منجمان دورۀ دوم رصدخانۀ مراغه یعنی حدود۴۰ سال پس از مرگ محیی‌الدین المغربی، رصدهای محیی‌الدین به عنوان «رصد جدید ایلخانی» نامیده می‌شد؛ همچنین تا زمان قاجار، نام محیی‌الدین همواره در کنار خواجه نصیر در ارتباط با رصدخانۀ مراغه در زبان‌ها جاری بود.
توصیف شما از رصدخانه مراغه چیست؟
عضو هیئت مرکز تحقیقات نجوم و اختر فیزیک مراغه گفت: رصدخانۀ مراغه مرحله‌ای پرشکوه از نجوم دوران اسلامی را نمایان می‌سازد و اینکه ایرانیان چگونه دوران سخت تاریخ اجتماعی و حیات سیاسی خود را به روزگاری خوش به لحاظ علمی بدل ساختند.
دکتر مظفری افزود: کیاست و فراست خواجه طوس در گردآوری اهل علم و مدیریت شایستۀ رصدخانۀ مراغه، تحریرها و تهذیب‌هایی که از آثار تعلیمی بنیادی علوم ریاضی صورت داد، تاریخ ایران پس از روزگار خواجه را تا حد زیادی مدیون وی کرد.
ابزارهای رصد در مراغه چگونه ساخته شد؟
این پژوهشگر تاریخ علم نجوم بیان کرد: ابزارسازی در رصدخانۀ مراغه به دست منجمی از دمشق به نام «مویدالدین العرضی» صورت گرفت.
دکتر مظفری افزود: وی ۱۲ ابزار از جمله ربع دیواری به نسبت بزرگی به شعاع حدود سه متر ساخت که احتمالا در همان محلی که اینک در میانۀ برج مرکزی رصدخانه است، نصب شده بود.
وی ادامه داد: بر روی آن شعری از محیی‌الدین المغربی به خط مجدالدین بعلبکی نقش بسته بود و پنج ابزار دیگر برای اندازه‌گیری سمت و ارتفاع اجرام سماوی به کار می‌آمدند که باقیمانده‌های بستر دایره‌ای شکل آن در اطراف سازۀ مرکزی رصدخانه برجا مانده است.
به گزارش ایرنا اولین رصدخانه ایران که زاده دوران طلایی علم در خاورمیانه بود، در زمانی توسط خواجه طوس در مراغه ساخته شد که تلسکوپ و تجهیزات مدرن نجومی به وجود نیامده بود.
مراحل ساخت رصدخانه مراغه ۱۵ سال طول کشید و پس از آن، با تلاش‌های هلاکو که تحت تاثیر خواجه نصیر به علم و فرهنگ علاقه‌مند شده بود، ابزارها و تجهیزات علم نجوم و کتاب‌های مرتبط در آن جمع‌آوری شد؛ این موضوع سبب شد تا مراغه به یکی از مراکز علمی مهم در جهان اسلام تبدیل شود و دانشمندان، منجمان و علاقه‌مندان بسیاری گرد هم آیند.
عظمت رصدخانه مراغه به قدری بود که آن را برای سال‌ها به‌عنوان بزرگترین رصدخانه جهان می‌شناختند. چنین مرکزی باشکوهی حتی امروزه نیز در جهان اسلام به چشم نمی‌خورد و بی‌تردید، الگویی برای تمام جهانیان شناخته می‌شود.
رصدخانه مراغه تا زمان حکومت «سلطان محمد خدابنده» در سال ۷۰۳ هجری قمری فعال بود و پس از آن اندک اندک به فراموشی سپرده شد تا آنجا که بنابر مکتوبات «حمدالله مستوفی»، در سال ۷۲۰ هجری سازه رصدخانه کاملا ویران بود.
خوشبختانه همت «دکتر پرویز ورجاوند» و کاوش‌های گروه او در دهه پنجاه، به مرمت بخش‌هایی از این بنا منجر شد و اکنون نیز گنبدی سفید رنگ برای جلوگیری از تخریب بیشتر بنا و در امان ماندن آن از گزند باد و باران، روی آن قرار دارد.