گروه جامعه ایرنا - حفاظت از گونه های حیات وحش جزو برنامه های اصلی سازمان حفاظت محیط زیست است که در اجرای آن بر مشارکت مردم تاکید فراوان دارد، بر این اساس چندین تفاهم نامه با بخش خصوصی امضا شده که بخشی از آنها اجرایی شده اند، اجرای آنها موجب شده تا جمعیت گونه هایی مانند گوزن زرد ایرانی، گورخر ایرانی، آهو و جبیر در مراکز تکثیر افزایش یابد.
البته منظور از این تعداد افزایش حیات وحش در طبیعت نیست بلکه در مراکز تکثیر گونه های در معرض خطر انقراض است که تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست فعالیت می کنند و این قطعا در افزایش جمعیت حیات وحش در طبیعت هم تاثیرگذار خواهد بود چون طبق برنامه سازمان حفاظت محیط زیست تعدادی از آنها در زیستگاه طبیعی خود رهاسازی می شوند.
مدیرکل دفتر حفاظت و مدیریت حیات وحش سازمان حفاظت محیط زیست به خبرنگار محیط زیست ایرنا گفت: علاوه بر گونه های جانوری که در طبیعت موجود است، یک سری مراکز تکثیر داریم که تحت مدیریت سازمان محیط زیست فعالیت می کنند که گونه های در خطر انقراض و مهم خود را در آنجا تکثیر می کنیم.
غلامرضا ابدالی افزود: اکنون ۱۰۵ مرکز تکثیر و پرورش گونه‌های حیات وحش با ارزش جانوری از جمله یوزپلنگ، گورخر، قوچ و میش در کشور فعال است که ۳۲ مورد از سوی سازمان محیط زیست و ۷۳ مرکز توسط بخش خصوصی مدیریت می‌شود.
وی تاکید کرد: البته وظیفه اصلی سازمان حفظ گونه ها در طبیعت و زیستگاه اصلی خودشان است اما عواملی مانند توسعه و تغییر کاربری اراضی موجب تخریب و جزیره ای شدن زیستگاه ها و کاهش طعمه شده است از این رو حیات تعدادی از گونه ها از جمله یوزپلنگ، گوزن زرد ایرانی و گورخر در خطر نابودی و انقراض قرار گرفته است و سازمان محیط زیست به موازات وظیفه اصلی خود، سایت های تکثیر و پرورش برخی گونه ها را ایجاد کرده تا با حفاظت از گونه ها مانع از دست رفتن ژن های ارزشمند جانوری شود.
ابدالی اظهار داشت: در طبیعت ایران ۲۰۹ گونه پستاندار، ۵۶۸ گونه پرنده، ۲۷۲ گونه خزنده و ۲۴ گونه دوزیست زندگی می‌کنند که نشان می‌دهد کشور ما زیستگاهی مناسب برای جانوران و در میان کشورهای خاورمیانه دارای غنی ترین فون و فلور (پوشش گیاهی و جانوری) است از این رو باید از آنها محافظت کنیم.
وی گفت: سازمان حفاظت محیط زیست در مدت ۲ سال گذشته اقدامات خوبی را در زمینه تکثیر گونه های جانوری در مراکز تکثیر و پرورش انجام داده که موجب افزایش جمعیت سه گونه گوزن زرد ایرانی ،گورخر ایرانی و آهو و جبیر شده است.
مدیرکل دفتر حفاظت و مدیریت حیات وحش سازمان حفاظت محیط زیست افزود: بر این اساس در مدت ۲ سال گذشته، جمعیت گوزن زرد ایرانی از ۲۸۸ راس به ۳۴۴ راس رسید، این افزایش جمعیت در ۸ مرکز واقع در ۷ استان اردبیل، ایلام، فارس، مازندران، یزد، آذربایجان غربی و خوزستان است که نشان می دهد رشدی ۱۹ درصدی داشته است.
وی ادامه داد: همچنین جمعیت گورخر ایرانی در ۵ مرکز و ۳ استان فارس، سمنان و یزد از ۳۶ راس به ۴۴ راس رسیده است که ۲۲ رشد را نشان می دهد.
ابدالی درباره جمعیت آهو و جبیر گفت: تعداد این گونه ها هم در مراکز تکثیر استان های خراسان جنوبی، خراسان رضوی، کردستان ، خوزستان و بوشهر از ۱۸۸ راس به ۳۰۹ راس رسیده است که نشان می دهد جمعیت آنها ۶۵ درصد رشد داشته است.
وی با اشاره به اینکه در مجموع جمعیت این گونه ها در ۲ سال گذشته ۳۵ درصد رشد داشته گفت: قطعا به این آمار اضافه خواهد شد چون زایمان های امسال را در نظر نگرفتیم و با تولد بچه های جدید و سرشماری آنها این آمار افزایش می یابد.
گورخر ایرانی
یکی از گونه های مهم بومی ما گورخر ایرانی است که ۲ جمعیت کوچک دارد یکی در بهرام گور در استان فارس و دیگری هم در توران سمنان است. گورخر ایرانی گونه ای است که در گذشته در بسیاری از دشت های ایران زندگی می کرد و تقریبا می شود گفت که بخش قابل توجهی از استان های سمنان، اصفهان، یزد، کرمان، فارس و خراسان جنوبی زیستگاه های گورخر ایرانی بودند و تقرییا بیشتر دشت های ایران این گونه را داشت اما چون گونه بزرگ جثه و آسیب پذیری بود؛ از این رو شکار بی رویه و تخریب زیستگاه باعث شد که این گونه در بیشتر پهنه جغرافیایی خود در مدت دهه های ۳۰، ۴۰ و ۵۰ حذف شود.
قبل از انقلاب تلاش هایی برای نجات این گونه انجام شد، مثلا در توران زنده گیری و به خوش ییلاق برده شدند که موفق نبود یعنی منجر به نجات گونه نشد اگرچه انتقال و رها سازی موفق بود اما بعدها دوام پیدا نکرد چون در آن منطقه تعارضات زیاد بود.
بعد از آن در دهه ۷۰ تعدادی گورخر از توران زنده گیری و به یزد برده شدند آنجا سایت تکثیر شکل گرفت بعد از آن در چند استان دیگر هم تکثیر شدند و نتیجه این شد که اکنون در یزد نزدیک به حدود ۱۰۰ راس گورخر را در چند زیستگاه و مرکز تکثیر داریم، همچنان دو مرکز تکثیر فعال در یزد وجود دارد و حداقل در سه زیستگاه در طبیعت هم زندگی می کنند اگر چه این جمعیت از لحاظ ژنتیکی باید تقویت شوند چون همه آنها از سه راس گورخر که از توران به یزد رسیدند به وجود آمدند بنابراین از نظر ژنتیکی ضعیف هستند از این رو سازمان حفاظت محیط زیست برنامه تقویت آنها را آغاز کرده است.
چندی پیش حسن اکبری معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط زیست به خبرنگار ایرنا گفته بود: معرفی گورخر به طبیعت تا حدودی کار حساسی است چون گونه پرمصرفی است و باید حتما زیستگاه به لحاظ پوشش گیاهی و تعارضات کاملا مورد بررسی قرار گیرد برای همین برای انجام مطالعه ای در این زمینه با دانشگاه صنعتی اصفهان قرارداد بستیم که بر اساس آن در سه استان فارس، کرمان و بخش جنوبی یزد مطالعه کاملی را انجام دهند تا ببینیم در آن استان ها کدام زیستگاه ها برای معرفی گورخر مناسب است که تقریبا مراحل آخر مطالعات را می گذراند و در نهایت گزینه هایی را پیشنهاد خواهند داد تا ما بتوانیم برای جمعیت بهرام گور هم یک جمعیت پشتیبان ایجاد کنیم و بتوانیم در آینده جمعیت های متعددی از گورخر ایرانی را در ایران داشته باشیم و اجازه ندهیم وضعیتشان بحرانی شود.
گوزن زرد ایرانی
گوزن زرد ایرانی جزو گونه های مهم کشور است که تا چند سال پیش شرایط نگران کننده ای داشت و در مدت چند سال کاهش جمعیت را تجربه کرده بودیم مجموع اقداماتی که در دو سال و نیم گذشته انجام شد منجر به افزایش جمعیت گوزن در زیستگاه ها و مراکز تکثیر و پرورش شد.
از خانواده گوزن ها سه گونه مهم در ایران زندگی می کند، یکی مرال که بزرگترین گوزن است و زیستگاه آن عمدتا جنگل های هیرکانی در استان های شمالی و ارسباران است. گونه بعدی شوکا که کوچکترین گوزن ایران و گونه کمیابی است و در جنگل های شمال ایران و بخش هایی از جنگل های کردستان و غرب کشور هم پراکنش داشته، اما گونه حد وسط این دو به لحاظ جثه گوزن زرد ایرانی است این گونه برعکس دو گونه دیگر، خاستگاه و زیستگاهش بیشتر جنگل های نیمه گرمسیری و گرمسیری سمت خوزستان بوده و پراکنش خوبی در آنجا داشته است اما به لحاظ حاصلخیزی که جلگه خوزستان داشته در دوره های گذشته شاید دهه ۳۰ یا ۴۰ به سرعت به مزارع تبدیل می شوند و گونه هایی که آنجا زندگی می کردند دیگر فضایی برای زندگی نداشتند، اما با اقدامات سازمان حفاظت محیط زیست در راستای تقویت این گونه ؛ جمعیت آن در زیستگاه و مراکز تکثیر افزایش یافته است.
آهوی ایرانی
آهوی ایرانی نوعی آهوی بومی آسیای میانه و جنوب غربی آسیا است، گونه‌ای از تیره گاوان و راسته جفت‌سم‌سانان با بدن قهوه‌ای روشن که به سمت شکم تیره‌تر می‌شود و نواحی زیرین بدن آن سفید و دم آن سیاه است.
این حیوان در صحرای گبی، بلوچستان پاکستان، جنوب شرق ترکیه، شمال آذربایجان و بخش‌هایی از ایران، عراق و افغانستان زندگی می‌کند. بزرگترین زیستگاه آهوی ایرانی در پناهگاه حیات وحش موته (استان اصفهان شهرستان میمه) است، غزال ایرانی مثل دیگر آهوها سرعت بالایی دارد اما برخلاف غزال‌های دیگر بدون جهش می‌دود. به‌طور تاریخی مهمترین دشمن طبیعی این جانور یوزپلنگ است.
آهوی ایرانی در کنار جبیر یکی از دو گونه آهو (یا غزال) است که در ایران زندگی می‌کند، تفاوت اصلی آهو با جبیر این است که جنس ماده آهو شاخ ندارد اما در جبیر هر دو جنس شاخ دارند. همچنین جبیر کمی کوچک‌تر و لاغرتر است و زیستگاه‌های خشک‌تر و بیابانی‌تر را انتخاب می‌کند.
معاون محیط زیست طبیعی سازمان حفاظت محیط زیست به خبرنگار ایرنا گفته بود: در برخی از زیستگاه ها از جمله کلاه قاضی اصفهان تقویت ژنتیکی جمعیت آهو را داشتیم یعنی تعدادی آهو به آنجا منتقل کردیم تا از نظر ژنتیکی تقویت شوند، تعدادی آهو را در پارک ملی خِبر کرمان احیا کردیم، اینها از جمله مواردی بود برای گونه هایی که به صورت مقطعی منقرض شده بودند که مجددا به طبیعت برگرداندیم.
جبیر
جبیر یکی از انواع آهوی بومی شبه‌قاره هند و ایران است، در گذشته این جانور یکی از انواع آهوی گرمسیری پنداشته می‌شد اما مطالعات ژنتیکی جدید جدایی این دو جانور را مشخص کرده است، این حیوان در کشورهای هندوستان، پاکستان، افغانستان و ایران دیده شده است و بیشتر در مناطق بیابانی و گرم زندگی می‌کند.
این جانور شباهت زیادی به آهو یا آهوی ایرانی دارد، مهمترین تفاوت‌های آن با آهو این است که‌اندازه‌ای کوچک‌تر و بدن ظریف‌تر و لاغرتر دارد. هر دو جنس نر و ماده شاخ دارند، در حالیکه در آهو فقط جنس نر شاخ دارد، گوش‌ها و دم آن معمولاً از آهو بلندتر است. ماده‌ها دارای شاخ‌های نازک و بلند هستند، شاخ جبیرهای نر قوس زیادی به خارج ندارد و قدری موازی به نظر می‌رسد. جانور پرطاقتی است و شرایط مناطق کویری را به خوبی تحمل می‌کند. به آب کمی نیاز دارد و آب مورد نیاز خود را از گیاهان تأمین می‌کند. مثل آهو تشکیل گله‌های بزرگ نمی‌دهد. به شدت انسان‌گریز بوده و در مناطق خشک‌تر زندگی می‌کند و از نظر رنگ هم شبیه آهو است.
جبیر جزو جانوران تیزرو محسوب می‌شود و با سرعت ۸۰ کیلومتر در ساعت می‌تواند بدود، البته دویدن جبیر بدون پرش صورت می‌گیرد. مهمترین دشمن طبیعی این جانور با توجه به سرعت بسیار بالا و محل زندگی یوزپلنگ است.
محل زندگی جبیر در ایران سیستان و بلوچستان، کویر مرکزی و لوت از منطقه حفاظت شده توران تا پارک ملی کویر، در منطقه شیراحمد سبزوار، اصفهان، کرمان، لارستان ، جزیره لاوان و سایر نقاط جنوبی ایران است.