شبکه‌های اجتماعی در سال‌های اخیر به بخش جدایی‌ناپذیر زندگی مردم جهان به ویژه ایرانیان بدل شده و توانسته در حوزه‌های مختلف فرهنگی، سیاسی و اقتصادی جامعه تاثیرگذار باشند. در حوزه فرهنگی شاهد تغییر سبک زندگی مردم به واسطه حضور در برخی شبکه‌های اجتماعی از قبیل فیس‌بوک و اینستاگرام بوده‌ایم، در حوزه اقتصادی، حضور در شبکه‌های اجتماعی از قیبل تلگرام و اینستاگرام به ظهور و بروز مشاغل جدید و کارآفرینی شمار زیادی از کاربران تبدیل شده و درآمد و گردش مالی قابل توجهی در این بخش به وجود آمده است.
در حوزه سیاست نیز شبکه‌های اجتماعی در بزنگاه‌های مهم که سرآمد آن، انتخابات است، ظهور و حضور قابل توجهی داشته‌اند به طوری‌که، برای نمونه در انتخابات دوره اول ریاست جمهوری حسن روحانی در سال ۱۳۹۲، تلگرام نقش مهمی در روی کارآمدن روحانی داشت. به طور کلی، ایکس(توئیتر سابق) و تلگرام در حوزه سیاسی در یک دهه اخیر نقش مهمی در شکل‌دهی ذهنیت کاربران و حضور و عدم حضور آنها در انتخابات داشته‌اند.
پیام‌رسان و شبکه‌اجتماعی ایتا، از جدیدترین بسترهای اجتماعی است که در دو سه سال اخیر توانسته علاوه بر تاثیرگذاری و شکل‌دهی افکارعمومی، در فرهنگ‌سازی نیز موثر باشد و به خصوص در حوزه فرهنگی و سیاسی نقش‌آفرینی قابل توجهی داشته است به نحوی که یکی از مهم‌ترین بازیگران انتخابات مجلس در اسفندماه سال ۱۴۰۲، کانال‌ها و گروه‌های ایتایی بوده‌اند.
بعد از درگذشت شهید ابراهیم رئیسی در سی‌ام اردیبهشت‌ماه ۱۴۰۳، بحث انتخابات و حضور جانشین رئیس جمهور از مهم‌ترین دغدغه‌های مردم در جامعه بود که تاثیر آن در شبکه‌های اجتماعی داخلی و خارجی انعکاس پیدا کرد. حالا سوال اصلی این است که وضعیت انتخابات و تصویر حضور مردم در شبکه‌های اجتماعی مختلف چگونه است و کدام پلتفرم‌ها نقش مهم‌تری در جریان‌سازی در این عرصه ایفا خواهند کرد؟
بنابر گزارش گروه داده‌کاوی ایرنا، از تاریخ ۳۰ اردیبهشت‌ماه تا ۱۸ خردادماه که هنوز تکلیف نامزدهای احراز صلاحیت‌شده در انتخابات مشخص نشده، در ۷ بستر مختلف و رسانه اجتماعی یعنی وبسایت‌های خبری، روزنامه‌ها، تلگرام، ایکس(توئیتر سابق)، اینستاگرام، ایتا و روبیکا در حدود یک میلیون و ۷۰۰هزار پست، توئیت، خبر و محتوا با کلیدواژه «انتخابات» و «رای» منتشر شده که به طور متوسط می‌توان ۸۷ هزار محتوای روزانه مرتبط با انتخابات ریاست‌جمهوری تخمین زد و به نظر می‌رسد متوسط ۱۰۰ هزارمحتوا در روز در ۷ بستر خبری رسانهای، تعداد قابل‌توجهی است که نشان از اهمیت این رخداد سیاسی در میان رسانه‌های مجازی و مکتوب دارد، اما سوال اصلی اینجاست که این جریان‌سازی رسانهای له یا علیه انتخابات ریاست جمهوری تا چه حد توانسته یا می‌تواند در کشاندن مردم به پای صندوق رای و مشارکت عمومی موثر واقع شود؟
در ادامه حال و هوای این بسترها به طور اجمالی مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است:
وبسایت‌های خبری
۵درصد کل محتوای مربوط به انتخابات به محتوای وبسایت‌های خبری اختصاص دارد. این رسانه‌ها با وجود اینکه مکتوب نیستند و به فضای آنلاین مربوط می‌شوند به دلایل مختلف از جمله محافظه‌کاری در اطلاع‌رسانی، تاخیر و دروازه‌بانی‌های متعدد از آخرین منابع اطلاعاتی هستند که مردم ایران برای دسترسی به اطلاعات و اخبار روز از آن بهره می‌برند.
در گراف زیر مقایسه روند انتشار محتوا در این ۷ بستر مختلف در بازه ۲۰ روزه به نمایش در آمده است:
روزنامه‌ها
کمترین حجم تولیدمحتوا در میان این ۷ بستر به روزنامه‌ها اختصاص دارد که با نسبت ۲درصد محتوای انتخاباتی در رتبه هفتم قرار می‌گیرند. دلیل اصلی این رتبه برای روزنامه‌ها محتوای انتخاباتی کم رسانه‌های مکتوب نیست بلکه علت اصلی آن تولیدمحتوای انبوه و شگفت‌آور در شبکه‌های اجتماعی و مصرف بالای کاربران از این رسانه‌هاست.
یکی از مراکز داده‌کاوی اخیرا در گزارش سالانه خود در سال ۱۴۰۲ نوشته است که ایرانی‌ها روزانه معادل ۱۶۰۰ شاهنامه در شبکه‌های اجتماعی محتوا(نشری یا بازنشری) به اشتراک می‌گذارند.
در بررسی محتوای منتشر شده در روزنامه‌های کشور در بازه زمانی ۳۰ اردیبهشت‌ماه ۱۴۰۳ تا ۱۸ خردادماه ۱۴۰۳ درباره انتخابات چهاردهمین دوره ریاست جمهوری پس از درگذشت شهید رییسی تعداد ۳۱ هزار و ۷۰۰ محتوا منتشر شده است.
عمده محتوای منتشر شده در این بازه زمانی به ثبت‌نام کاندیداها برای نامزدی نهمین دوره ریاست جمهوری و معیارهای شورای نگهبان برای تایید صلاحیت‌ها و لزوم مشارکت بالا در انتخابات آتی اختصاص داشته‌اند.
روزنامه آرمان امروز از نخستین روزنامه‌هایی بود که مطالب مرتبط با محتوای انتخابات را منتشر کرد. در این بازه زمانی بیشترین محتوای منتشر شده درباره انتخابات، در روزنامه اطلاعات با ۷۵۱ مطلب بوده است.
تلگرام فارسی
اگرچه فضای تلگرام تا حد زیادی وابسته به اخبار و اطلاعات خبری و رسمی است اما، مواضع و جبهه‌گیری این کانال‌ها در تایید و تخریب نامزدها و مشارکت و عدم مشارکت کاربران مساله مهمی است که در تحلیل این پلتفرم باید به آن توجه داشت.
در تلگرام فارسی امکان ایجاد دوقطبی و ترندکردن هشتگ مانند ایکس فارسی وجود ندارد اما تولیدمحتوای ۲۵درصد از محتوای کل انتخابات در این بستر نشانگر این مهم است که کانال‌های تلگرامی فعالیت قابل توجهی در این رخداد سیاسی داشته و کاربران نیز با بازدید ۱.۵ میلیاردی از این محتوای ۴۰۰هزار تایی نشان داده‌اند که تلگرام فارسی یکی از منابع مهم و اصلی آنها برای دریافت و بازنشر اخبار بوده است.
در بررسی محتوای پیام‌رسان تلگرام در بازه زمانی ۳۰ اردیبهشت‌ماه تا ۱۸ خردادماه ۱۴۰۳ درباره انتخابات ریاست جمهوری، تعداد ۴۰۶ هزار و ۹۰۰ محتوا در تلگرام منتشر شده است.
عمده محتوای منتشر شده در این بازه به جانشینی شهید رییسی و نامزدهای احتمالی جایگزینی وی مربوط بوده است.
فعالترین کانال در این بازه زمانی کانال تلگرامی انتخابات اردبیل با تعداد ۷۸۱ محتوا بوده است. بیشترین زمان انتشار محتوا در این پیام‌رسان در بازه زمانی ۱۴ خردادماه همزمان با سالگرد بنیان‌گذار انقلاب اسلامی امام خمینی(ره) و بیانات رهبر انقلاب درباره انتخابات در این روز ۴۶ هزار و ۴۱۱ مطلب بوده است.
در نمودار میله‌ای زیر میزان بازدید در سه بستری که میزان بازدید آن ثبت و قابل استخراج است، به نمایش درآمده است:
ایکس(توئیتر سابق)
دوقطبی اصلی در جریان بحث و نظر کاربران در ارتباط با انتخابات ریاست جمهوری، در ایکس(توئیتر سابق) فارسی صورت گرفته است. محل اصلی مناقشه در وهله اول در این بستر، مشارکت و عدم مشارکت در انتخابات است. در وهله بعدی، بحث و نظر درباره کاندیدها در تایید و تخریب آنها به نوعی به گرم کردن تنور انتخابات انجامیده است به نحوی که در روزهای اخیر، هشتگ انتخابات بارها به عنوان ترند روز ایکس فارسی معرفی شده است.
در بررسی محتوای شبکه ایکس فارسی (توئیتر)، در بازه زمانی ۳۰ اردیبهشت‌ماه ۱۴۰۳ تا ۱۸ خردادماه ۱۴۰۳ درباره انتخابات ریاست جمهوری، تعداد ۲۴۳ هزار و ۵۲۱ محتوا انتشار یافته است.
عمده محتوای منتشر شده در فضای ایکس فارسی مربوط به ثبت‌نام کاندیداهای ریاست جمهوری و به طور خاص چهار نفر از آنها (جلیلی،قالیباف،احمدی‌نژاد و لاریجانی) و یادآوری کارنامه آنها بوده است.
فعالترین رسانه در این بازه زمانی کاربری با شناسه کاربری ثمین‌زاده منتسب به جریان انقلابی و ارزشی با تعداد ۳۴۱ توئیت بوده است.
بیشترین میزان تولید محتوا در این شبکه اجتماعی نیز(مانند تلگرام) در تاریخ ۱۴ خردادماه همزمان با سالگرد بنیان‌گذار انقلاب اسلامی امام خمینی(ره) و بیانات رهبر انقلاب درباره انتخابات در این روز ۲۳ هزار ۶۵۶ مطلب بوده است. همچنین در این بازه زمانی هشتگ‌های، انتخابات، رای-بی-رای، انتخابات-ریاست-جمهوری در فضای ایکس(توئیتر) فارسی ترند شده‌اند.
اینستاگرام فارسی
در اینستاگرام، رقابت‌های انتخاباتی با محافظه‌کاری بیشتری نسبت به توئیتر دنبال می‌شود و این رخداد بیشتر در استوری‌های کاربران عادی و پست‌های صفحات خبری رسانه‌های فارسی زبان خارجی و همچنین خبرگزاری‌های داخلی دنبال می‌شود.
با توجه به عمومیت این بستر در ایران و عضویت نزدیک به نیمی از جامعه ایران در این پلتفرم، به نظر می‌رسد تبلیغات انتخاباتی و جریان‌سازی‌های فراگیر در این بستر می‌تواند تاثیر بیشتری داشته باشد. با این وجود به جز موارد ذکر شده و برخی شوخی و خبررسانی‌ها، هنوز جریان جریان‌سازی در این پلتفرم درباره حضور در انتخابات و حمایت از یک نامزد مشخص به وجود نیامده است.
در بررسی محتوای منتشر شده در اینستاگرام در بازه زمانی ۳۰ اردیبهشت ۱۴۰۳ تا ۱۸ خردادماه ۱۴۰۳ درباره انتخابات چهاردهمین دوره ریاست جمهوری پس از فقدان شهید رییسی تعداد ۴۰ هزار و ۱۰۰ محتوا منتشر شده است.
عمده محتوای منتشر شده در این بازه زمانی به جانشینی شهید رییسی و حضور چند کاندید احتمالی برای انتخابات پیش‌رو اشاره دارد.
فعالترین کاربر در این بازه زمانی کاربری با شناسه کاربری raisi_naji (ناشناس) با تعداد ۳۲۳ پست در اینستاگرام بوده است.
بیشترین تولید محتوا در این پیام‌رسان نیز همچون دو پیام‌رسان قبلی در بازه زمانی ۱۴ خردادماه همزمان با سالگرد بنیان‌گذار انقلاب اسلامی امام خمینی(ه) و بیانات رهبر انقلاب درباره انتخابات در این روز ۳ هزار و ۷۴۷ مطلب بوده است.
ایتا
ایتا را باید فعالترین و موثرترین پیام‌رسان و شبکه اجتماعی داخلی دانست که توانسته ضمن فعالیت زیاد، توجه زیادی را نیز به خود جلب کند. با وجود اینکه انتقاداتی به یک قطبی‌بودن محتوا در این بستر وجود دارد و اذعان می‌شود که ایتا مانند ویراستی به طیف نزدیک به حکومت و قشرهای مذهبی جامعه نزدیک است اما نمی‌توان از ضریب نفوذ این بستر و جریان‌سازی آن در جریان انتخابات ریاست جمهوری ۱۴۰۳ غافل شد، اتفاقی که نمونه آن را در انتخابات مجلس ۱۴۰۲ مشاهده شد و ایتا با وجود حضور نه چندان بالای مردم در انتخابات، حضور و فعالیت قابل‌توجهی در میان کاربران خود داشت.
در بررسی محتوای منتشر شده در پیام‌رسان داخلی ایتا در بازه زمانی ۳۰ اردیبهشت‌ماه ۱۴۰۳ تا ۱۸ خردادماه ۱۴۰۳ درباره انتخابات چهاردهمین دوره ریاست جمهوری پس از درگذشت شهید رییسی تعداد ۷۲۴ هزار و ۱۱۵ محتوا در ایتا منتشر شده است.
عمده محتوای منتشر شده در این بازه زمانی مربوط به تقدیر و تمجید از شهید رییسی و لزوم جانشینی لایق و همسو با ایشان برای ادامه ریاست جمهوری دارد، همچنین به انتشار اخباری از کاندیداهای ثبت‌نام کننده برای نامزدی ریاست جمهوری و مقایسه کارنامه و عملکرد آنها با شهید رییسی پرداخته‌اند.
فعالترین کانال در این بازه زمانی کانالی با شناسه خاکریزانقلاب با تعداد ۱ هزار و ۳۳۹ پست بوده است.
بیشترین تولید محتوا در این پیام‌رسان نیز در بازه زمانی ۱۴ خردادماه همزمان با سالگرد بنیان‌گذار انقلاب اسلامی امام خمینی(ره) و بیانات رهبر انقلاب درباره انتخابات در این روز ۸۷ هزار و ۸۷ پست بوده است.
روبیکا
روبیکا به دلیل طراحی و تنوع ظاهری و سخت‌افزاری خود و انتخاب‌هایی که به کاربران خود داده، بیشترین سهم را در جذب نسل جوان و به اصطلاح زد جامعه داشته به نحوی که برخی کارشناسان فضای مجازی بر این باورند که این رسانه مجازی بهترین منبع برای دریافت و استخراج نظرات نسل زد، نوجوان و جوانان رای اولی و دومی در انتخابات پیش روی ریاست جمهوری ایران محسوب می‌شود.
در بررسی محتوای منتشر شده در پیام‌رسان روبیکا در بازه زمانی ۳۰ اردیبهشت‌ماه ۱۴۰۳ تا ۱۸ خردادماه ۱۴۰۳ درباره انتخابات چهاردهمین دوره ریاست جمهوری پس از درگذشت شهید رییسی تعداد ۲۱۲ هزار و ۸۰۰ محتوا منتشر شده است.
عمده محتوای منتشر شده در این بازه زمانی به ویژگی‌های شهید رییسی و شباهت وی با سردار شهید سلیمانی، ثبت‌نام کاندیداها، التزام شباهت و اخلاص درعمل با شهید رییسی و حضور چند کاندید احتمالی برای انتخابات پیش‌رو اشاره دارد.
فعالترین کاربر در این بازه زمانی کاربری با شناسه کاربری sjfhrejdj (ناشناس) با تعداد ۷۵۴ محتوا در روبیکا بوده است.
بیشترین تولید محتوا در این پیام‌رسان نیز همچون پیام رسانهای قبلی در بازه زمانی ۱۴ خردادماه همزمان با سالگرد بنیان‌گذار انقلاب اسلامی امام خمینی و بیانات رهبر انقلاب درباره انتخابات در این روز ۲۱ هزار و ۵۴۰ پست بوده است.
تحلیل و جمع‌بندی
۱. بررسی محتوای مربوط به انتخابات در بسترهای مختلف خبری و شبکه‌های اجتماعی در بازه زمانی ۲۰ روزه( از زمان شهادت سیدابراهیم رئیسی تا قبل از اعلام نامزدهای احراز صلاحیت شده) نشان می‌دهد که رقابت اصلی در شکل‌دهی افکار عمومی و جریان‌سازی در میان دو پلتفرم خارجی یعنی توئیتر و تلگرام و یک پیام‌رسان داخلی یعنی ایتا است. توئیتر با جذب بیشترین تعداد کاربر درگیر در انتخابات، تلگرام با گرفتن بیشترین تعداد بازدید از کاربران خود و ایتا با انتشار بیشترین تعداد محتوا، هریک شاخص‌های مهمی از تعدادمحتوا، بازدید و میزان فعالیت کاربران را بدست آورده‌اند.
۲. رکود و رخوت در اینستاگرام با حدود ۳۱ میلیون کاربر فعال و پرطرفدارترین پلتفرم در ایران، نشان از این دارد که تحرکات انتخاباتی در میان توده مردم هنوز شکل نگرفته و با وجود فعالیت قابل ملاحظه در بسترهایی چون توئیتر، تلگرام و ایتا همچنان کاربران اینستاگرامی و صفحات فعال در این پلتفرم به کنش‌های حداقلی بسنده کرده‌اند.
۳. در اکثر بسترهای خبری بررسی شده در بازه زمانی ۳۰ اردیبهشت‌ماه تا ۱۸ خردادماه(۲۰ روزه) بیشترین میزان تولیدمحتوا در روز ۱۴ خردادماه و در پی بیانات رهبر معظم انقلاب در خصوص انتخابات صورت گرفته است، همچنین فعالترین کاربران در میان همه این بسترها به کاربر ایتا با بیش از هزار مطلب مرتبط با انتخابات مربوط بوده است.