مشارکت در انتخابات، این روزها و در آستانه برگزاری چهاردهمین انتخابات ریاست جمهوری، به یکی از مهمترین و پرتکرارترین کلیدواژه‌های ادبیات سیاسی کشور تبدیل شده است. هرچند مردم تعیین‌کننده میزان مشارکت در انتخابات هستند، اما مسئولان و دست‌اندرکاران اجرا و نظارت بر انتخابات و نیز خود نامزدها نقش مهمی در تعیین نرخ مشارکت انتخاباتی دارند.
از آنجا که جمهوری اسلامی ایران نظامی دینی و مردمی است، ثبات و اقتدار آن همتای حفظ ارزش‌های اسلامی به حضور و مشارکت سیاسی گسترده مردم در صحنه‌های انقلاب و نظام وابسته خواهد بود.
افزایش میزان مشارکت همچنان که اشاره شد نیازمند توجه همه بخش‌های نظام اعم از مسئولان، مردم و نامزدهای انتخاباتی به بایسته‌هایی است که در نظام اسلامی برای هر بخش تعریف شده است.
در یک مطالعه پژوهشی با عنوان «الزامات مشارکت حداکثری در انتخابات نظام اسلامی» به قلم «محمد ملک زاده» که در زمستان ۱۴۰۲ در فصلنامه علمی تخصصی پاسخ منتشر شده است، وظایف و مسئولیت‌هایی که سه گروه مذکور برای تحقق مشارکت حداکثری در انتخابات نظام اسلامی بر عهده دارند مورد بررسی قرار گرفته است.
برای تحقق مشارکت حداکثری، مسئولان موظفند ضمن پایبندی دقیق به قانون و بدون توجه به گرایشات شخصی، سلیقه‌ای و جناحی بر روند برگزاری انتخابات با دقت نظارت و از آرای مردم پاسداری کنند
در این پژوهش وظایف و مسئولیت‌هایی که سه گروه مذکور برای تحقق مشارکت حداکثری و رقابتی در انتخابات نظام اسلامی بر عهده دارند براساس روش توصیفی-تحلیلی و در خلال یک فرایند علمی مورد بررسی قرار گرفته است که خلاصه‌ای از آن در ادامه آمده است.
۱. وظایف مسئولان
از آنجا که شرکت در انتخابات در نگاه رهبران انقلاب اسلامی از حقوق مردم است، همه دست‌اندرکاران امر انتخابات موظفند از حقوق مردم به درستی مراقبت کنند. وظیفه تمام دستگاه‌هایی که در امر انتخابات نقش دارند آن است تا با تلاش خود به برگزاری انتخاباتی سالم و بدون حاشیه اقدام کنند زیرا تجربه نشان داده کوچکترین سهل‌انگاری در این امر خسارت‌های فراوانی به کشور تحمیل می‌کند.
الف) نظارت و اجرای دقیق
نظارت دقیق و اجرای مقتدرانه شورای نگهبان و وزارت کشور در برگزاری یک انتخابات باشکوه، سالم و عاری از هرگونه شائبه بی عدالتی و بی نظمی یک عامل کلیدی است.
وزارت کشور در جایگاه یک مجموعه دولتی موظف به اجرای دقیق انتخابات است و شورای نگهبان به عنوان یک نهاد نظارتی خارج از دولت، مأموریت نظارت مسئولانه و دقیق بر امر انتخابات را بر عهده دارد؛ کارکرد دقیق این دو نهاد در کنار یکدیگر ضریب اطمینان سلامت انتخابات را ارتقاء می‌دهد.
«اگر شورای نگهبان در قضیه تشخیص صلاحیتها و برخورد با خلافهای انتخاباتی، به یک نتیجه منطبق بر قانون و مقررات رسید باید با قاطعیت اقدام بکند؛ هیچ چیزی نباید مانع از اقدام قاطع قانونی بشود. در همه امور به خصوص در چنین اموری که با افکار و عواطف و احساسات و عقاید و آرای گوناگونی مواجه است قاطعیت چیزی لازمی است.» (بیانات رهبر معظم انقلاب در دیدار اعضای هیئت نظارت بر انتخابات شورای نگهبان، ١٣٧٤/١١/١٤)
ب) التزام به قانون
شرط دیگر برگزاری یک انتخابات سالم و پرشور پایبندی همه جانبه مقامات مسئول به قانون اساسی است. رهبری تأکید می‌کنند: «در امر نظارت باید قانون و موازین، ملاک و معیار باشد و نه مذاقها و سلایق شخصی مطلقاً دنبال مذاق شخصی نروید.»( بیانات رهبری در دیدار اعضای شورای عالی انقلاب فرهنگی، ۱۳۹۲/۹/۱۹)
ج) پرهیز از گرایشات سلیقه ای و جناحی
در یک انتخابات سالم مجریان یا ناظران انتخابات باید بی‌طرفی خود را حفظ و از جانبداری نسبت به فرد یا حزب خاص پرهیز کنند.
«به برادران مسئول عرض میکنم که مواظب باشید کارتان سر سوزنی از معیار قانونی تخطی نکند، نظرات و سلایق شخصی را کنار بگذارید. اینکه کسی به خاطر تشخیصی که از دین و انقلاب و اسلام و رهبری و ملت و دولت دارد، یک نفر را تقویت کند، یک نفر را رد کند، یک نفر را تضعیف کند، یکی را یک خرده جلو بکشد، یکی را یک خرده عقب بزند، خلاف ضابطه است.» (بیانات رهبری در دیدار مسئولان دفاتر نهضت سواد آموزی و مسئولان شهربانی ١٣٦٩/٧/٤)
انتخابات در نظام اسلامی دارای شرایط و آداب اسلامی است. زیبنده نظام اسلامی نیست که نامزدها و طرفدارانشان در تبلیغات انتخاباتی از هر روش و شیوه‌ای برای تخریب رقبا و دستیابی به اهداف خود استفاده کنند
۲. وظایف نامزدهای انتخاباتی
یکی از مهمترین وظایف انتخاباتی متوجه نامزدها است. در طول سالیان گذشته با توجه به برگزاری انتخابات متعدد توصیه‌های فراوانی از سوی بنیانگذار انقلاب و رهبری در این خصوص مورد تأکید قرار گرفته که در این فراز به برخی از مهمترین آنها اشاره می‌شود. بدیهی است نحوه مواجهه کاندیداهای انتخاباتی با این وظایف می‌تواند شاخص مناسبی برای رأی و اقبال مردم به ایشان باشد.
الف) پرهیز از اسراف
بر اساس نص قانون و تأکیدات مکرر رهبری هیچ نامزدی حق هزینه‌های نامتعارف برای تبلیغات انتخاباتی را ندارد آنان حتی موظفند طرفداران خود را نیز در این خصوص مراقبت کرده و به آنان اجازه ندهند از تبلیغات پرخرج استفاده کنند.
«یکی از کارهایی که بنده همیشه نگران آن هستم این است نه خودشان تبلیغات پرخرج کنند، نه به طرفدارانشان اجازه دهند. بعضی افراد ممکن است بگویند به ما ربطی ندارد؛ این کار پرخرج را دیگران می‌کنند شما بگویید نکنند.» (بیانات رهبری در خطبه های نماز جمعه تهران ۱۳۸۰/۰۲/۲۸)
ب) پرهیز از تخریب رقبا
انتخابات در نظام اسلامی دارای شرایط و آداب اسلامی است. زیبنده نظام اسلامی نیست که کاندیداها و طرفدارانشان در تبلیغات انتخاباتی از هر روش و شیوه‌ای برای تخریب رقبا و دستیابی به اهداف خود استفاده کنند زیرا در نظام اسلامی پذیرش مسئولیت‌ها نه به عنوان منفعت شخصی که قبول رسالتی الهی برای تحقق آرمان های اسلامی و خدمت به مردم تلقی می‌شود؛ از این رو چارچوب‌ها و ضوابط دینی و اخلاقی باید مورد توجه قرار گیرد.
تخریب و توهین به رقبای انتخاباتی یکی از مصادیق بارز عدم پایبندی به آموزه‌های اخلاقی و اسلامی است.
«از آقایان کاندیداها و دوستان آنان انتظار دارم که اخلاق اسلامی-انسانی را در تبلیغ برای کاندیدای خود مراعات و از هرگونه انتقاد از طرف مقابل که موجب اختلاف و هتک حرمت باشد خودداری نمایند که برای پیشبرد مقصود و لو اسلامی باشد ارتکاب خلاف اخلاق و فرهنگ مطرود و از انگیزه های غیر اسلامی است.» (صحیفه امام، ۱۳۷۹، ج ۱۲، ص ۱۲)
ج) صداقت با مردم
یکی از شرایط انتخابات سالم در جنبه کاندیداها و داوطلبان، پایبندی آنان به آموزه‌های اخلاقی و شرعی است. لازم است نامزدها در تبلیغات انتخاباتی خود از هر گونه دروغ و فریب برای جلب نظر مردم خودداری کنند. صداقت مهمترین نکته‌ای است که باید مورد توجه نامزدهای انتخاباتی قرار گیرد.
«به آقایان محترمی که در این میدان هستند این چند توصیه را عرض می‌کنیم.... با مردم با کمال صداقت حرف بزنند؛ هر چه عقیده شان هست به مردم بگویند. اگر بخواهند در دل مردم اثر بگذارند این صداقت بیشتر در دل مردم اثر می‌گذارد.» ( بیانات رهبری در خطبه های نماز جمعه تهران، ۱۳۸۰/۰۲/۲۸)
د) پایبندی به قانون انتخابات
در بررسی سیره سیاسی پیشوایان معصوم مشاهده می‌کنیم که مهمترین معیار گزینش آنان در انتخاب کارگزاران احراز صلاحیت اخلاقی، تخصص و توانایی‌های لازم در انجام مسئولیت‌های محوله بوده است
انتخابات در ایران صحنه رقابت سالم میان صاحبان افکار و دیدگاه‌های متفاوت در درون نظام اسلامی است. وظیفه نامزدها و داوطلبان انتخاباتی پایبندی کامل به قانون است و هر عمل غیرقانونی برای جلب آرای ملت مردود است.
«اگر دیدید کسی است که دارد پول به مردم می‌دهد و یا دهن آنها را برای این گونه کارها شیرین می‌کند بدانید که این طور آدم‌ها آدم‌های نامناسبی هستند وقتی معلوم شد که اینها هستند که میخواهند به خاطر امور مادی و در راه کسب متاع دنیوی مسند با ارزشی را که برای مردم قانون وضع می کند، غصب کنند بایستی جلوی آنها را بگیریم.» (بیانات رهبری در دیدار اعضای هیأت های نظارت شورای نگهبان ۱۳۷۴/۱۱/۱۴)
رعایت اخلاق انتخاباتی در نظام جمهوری اسلامی ایران همچنین ایجاب می‌کند که همه طرف‌ها به ویژه نامزدهای انتخاباتی با تمکین از قانون نتیجه انتخابات را هر چه باشد بپذیرند.
۳. وظایف مردم
مردم با توجه به حساسیت انتخابات نظام اسلامی و هجمه تبلیغات دشمنان باید در فضای آرام و منطقی بهترین تصمیم را گرفته و شایسته‌ترین فرد را برای ریاست جمهوری انتخاب کنند. با توجه به دیدگاه های امام راحل و مقام معظم رهبری چند نکته را به عنوان مهمترین وظایف ملت در انتخابات می‌توان مورد تأکید قرار داد.
الف) مشارکت حداکثری
نظام اسلامی از ابتدا اهداف خود را طبق معیارها و ارزش‌های الهی تعریف کرد و در عین حال هویت و تجلی خود را از حضور مردم و اتکا به آرای عمومی جامعه دانست.
مشارکت حداکثری مردم در انتخابات فارغ از هر نتیجه‌ای نشان از اعتماد مردم به نظام اسلامی است زیرا در شرایطی که دشمنان نظام تمام تلاش خود را برای عدم حضور مردم پای صندوق های رأی به کار می‌گیرند، حضور مردم مهر تائید مجددی بر جمهوریت نظام اسلامی در کنار اسلامیت آن است.
ب) حفظ وحدت و انسجام
انتخابات در جمهوری اسلامی یکی از عرصه‌های تجلی وحدت و نمایش وحدت مردم است و باید تمامی تلاش‌ها و اقدامات در این راستا صورت گیرد. امام خمینی با توجه به وجود دیدگاه های متفاوت در جامعه و طبیعی دانستن آن همواره ضرورت وحدت و پرهیز از اختلاف را مورد تأکید قرار دادند.
«البته دو تفکر هست؛ باید هم باشد دو رأی هست؛ باید هم باشد سلیقه‌های مختلف باید باشد، لکن سلیقه‌های مختلف اسباب این نمی‌شود که انسان با هم خوب نباشد.... اگر در یک ملتی اختلاف سلیقه نباشد این ناقص است. اختلاف باید باشد؛ اختلاف سلیقه اختلاف رأی مباحثه جار و جنجال اینها باید باشد؛ لکن نتیجه این نباشد که ما دو دسته بشویم ... » (صحیفه امام، ۱۳۷۹، ج۲۱، ص٤٧)
آنچه مسلم است رقابت‌های انتخاباتی نباید زمینه پراکندگی و اختلاف و دشمنی در جامعه باشد زیرا این وضع زمینه نفوذ دشمنان مردم و نظام را فراهم خواهد ساخت. از این رو مردم باید با هوشیاری و درایت کامل مراقب القائات دشمنان و نفاق تفرقه‌افکنان باشند و با اتحاد و همدلی ضمن انتخاب نیروهای متعهد و دلسوز، انتخابات را به عرصه اتحاد و انسجام ملت و جامعه تبدیل و دشمنان را مأیوس کنند.
مردم باید با هوشیاری و درایت کامل مراقب القائات دشمنان و نفاق تفرقه‌افکنان باشند و با اتحاد و همدلی ضمن انتخاب نیروهای متعهد و دلسوز، انتخابات را به عرصه اتحاد و انسجام ملت و جامعه تبدیل و دشمنان را مأیوس کنند
ج) انتخاب اصلح
حساسیت ویژه انتخابات در نظام اسلامی ایجاب می‌کند که مردم با حضور پرشور در انتخابات اصل انتخاب اصلح را تحقق بخشند. برای انتخاب اصلح باید به دور از هر گونه تعصب و با توجه به سوابق و تجربیات و تخصص نامزدها افراد دلسوز و انقلابی را برگزینند. گزینش اصلح پس از طی دو مرحله تحقق می‌یابد؛ مرحله نخست توجه به معیار اصلح و مرحله دوم تطبیق افراد با این معیارها است. معیار اصلح در فرمایشات امام و رهبری در مجموع شامل کسانی می‌شود که دردهای مردم را بدانند و برای ریشه کن کردن فقر و فساد عزم جدی داشته باشند و البته توان بر دوش گرفتن این مسئولیت عظیم را نیز داشته و خود در دفاع از آرمان‌های انقلاب سد محکمی در برابر دشمن و بیگانگان باشند .
«به کسی گرایش پیدا کنید که به دین مردم به انقلاب مردم به دنیای مردم به معیشت مردم به آینده مردم و به عزت مردم اهمیت می‌دهد.» (بیانات رهبری در مراسم شانزدهمین سالگرد ارتحال امام خمینی ۱۳۸۴/۳/۱۴)
۴. معیار انتخاب اصلح
مرحله انتخاب کارگزاران یکی از مهمترین و سرنوشت سازترین مراحل اجرایی در یک نظام سیاسی است.
در بررسی سیره سیاسی پیشوایان معصوم مشاهده می‌کنیم که مهمترین معیار گزینش آنان در انتخاب کارگزاران احراز صلاحیت اخلاقی، تخصص و توانایی‌های لازم در انجام مسئولیت‌های محوله بوده است. اصل شایسته‌سالاری و رعایت اهلیت و صلاحیت برای واگذاری مسئولیت‌ها به افراد، اصلی است که با فطرت انسانی نیز سازگار است.
در فرهنگ اسلامی معیار شایستگی برخورداری یک مسئول از تخصص و تعهد در کنار یکدیگر است؛ به طوری که فرد علاوه بر برخورداری از تخصص و توانایی لازم در انجام مسئولیت‌های محوله، خود را موظف به حفظ حدود و مقررات تعیین شده بداند.
برخورداری از اخلاق نیک، صداقت در وعده‌ها و بیگانه‌ستیزی هم از مهمترین معیارهایی است که اصلح از آن برخوردار است.
طبق یافته‌های این پژوهش، برای تحقق مشارکت حداکثری مسئولان موظفند ضمن پایبندی دقیق به قانون و بدون توجه به گرایشات شخصی، سلیقه‌ای و جناحی بر روند برگزاری انتخابات با دقت نظارت و از آرای مردم پاسداری کنند. در این میان نامزدهای انتخاباتی نیز موظفند در چارچوب اخلاق و شرع مقدس اسلام و پرهیز از بداخلاقی‌های متعارف در نظام‌های سرمایه‌داری غرب با صداقت وارد عرصه رقابت سالم با یکدیگر شوند و در نهایت نیز همه باید به نتایج انتخابات گردن نهند.
مردم نیز در برگزاری یک انتخابات سالم و پرشور نقش مؤثری برعهده دارند. آنان باید ضمن حفظ وحدت و انسجام خویش تلاش کنند از طریق مشورت با افراد انقلابی، عالم و دلسوز کاندیدای اصلح را انتخاب کنند.
بدیهی است رعایت این اصول در نظام جمهوری اسلامی موجب مأیوس شدن دشمنان نظام، پیشبرد بهتر امور کشور و در نهایت دلگرم شدن همه مردم برای حضور مؤثرتر در عرصه های مختلف نظام اسلامی خواهد شد.
پی‌نوشت:
محمد ملک‌زاده، «الزامات مشارکت حداکثری در انتخابات نظام اسلامی»، فصلنامه علمی تخصصی پاسخ، سال هشتم، شماره ۳۲، زمستان ۱۴۰۲