سوسیالیست‌های شوروی یک شعار داشتند: وعده غذای رایگان برای شهروندان. فریدمن به عنوان یک اقتصاددان با شنیدن این وعده گفته بود ناهار مجانی وجود ندارد. در واقعیت نیز همین‌گونه است. هر زمانی که دولت‌ها وعده رایگان شدن یکی از کالاها یا خدماتی را مطرح می‌کنند که به طور معمول مردم هزینه آن را پرداخت می‌کنند، باید به یاد «تخصیص منابع» بیافتیم.
دولت‌ها در همه دنیا خدماتی را به رایگان به مردم ارائه می‌دهند اما این رایگان بودن یعنی دولت، هزینه آن خدمات را از منابع خودش که معمولاً مالیات است؛ پرداخت می‌کند. در واقع رایگان‌شدن به معنای تخصیص منابع دولتی است و به اولویت‌هایی که یک دولت در نظر دارد، وابسته است.
به عنوان مثال در بسیاری از کشورها از جمله ایران، مردم در دوران همه‌گیری کرونا، واکسن رایگان دریافت کردند. مردم برای واکسینه‌شدن هزینه‌ای را به صورت مستقیم پرداخت نکردند اما دولت‌ها برای تهیه و توزیع واکسن، هزینه کردند، هزینه‌ای که از مالیات یا سایر منابع مالی دولت تأمین شده بود. در آن زمان، اولویت، واکسینه‌شدن افراد جامعه در برابر کرونا بود بنابراین دولت‌ها، منابع خود را به این موضوع اختصاص دادند. پس هر زمان از رایگان شدن صحبت می‌کنیم، در واقع از تخصیص منابع مالی دولت حرف می‌زنیم.
در تبلیغات انتخاباتی چهاردهمین انتخابات ریاست جمهوری نیز نامزدها وعده‌هایی درباره «رایگان شدن» دادند. بررسی این وعده‌ها نشان می‌دهد در چهار سال پیش رو، منابع مالی دولت چگونه تخصیص پیدا خواهد کرد.
انرژی رایگان
«مصطفی پورمحمدی» وعده انرژی رایگان را مطرح کرد و گفت: مطمئنم با مدیریت خوب در یارانه سوخت و انرژی که متأسفانه در دوره‌های گذشته با نگاه جناحی نتوانستیم آن را سامان بدهیم و پِرت داشتیم؛ می‌توانیم کل انرژی را به میزان مصرف سوخت در اروپا به مردم رایگان بدهیم و باقی‌مانده آن را برنامه‌ریزی کنیم.
«امیرحسین قاضی‌زاده‌هاشمی» نیز درباره انرژی رایگان گفت: سهم خانواده‌های ایرانی را به طور برابر از برق، گاز و بنزین بدون در نظر گرفتن نیاز و دهک اقتصادی به آنها واگذار خواهیم کرد و اجازه نخواهیم داد سود انرژی ارزان به جیب مشترکان پر مصرف، قاچاقچیان و اتباع غیرقانونی برود؛ اجازه نخواهیم داد آبان ۹۸ دوباره تکرار شود؛ این مساله جایی خطرناک‌تر می‌شود که این ملت دردکشیده بدانند همه ستادهای انتخاباتی آقای پزشکیان که در کنترل دولت آقای روحانی است یعنی همان دولتی که بنزین را متاسفانه با آشوب و خون جوانان این مملکت از هزار تومان به سه هزار تومان رساند با رعایت الگوی مصرف، همه این انرژی را به صورت رایگان دریافت خواهید کرد.
سفر رایگان
«سعید جلیلی» در صفحه شخصی خود در ایکس (توئیتر) وعده سفر رایگان را مطرح کرد و نوشت: سه روز سفر رایگان، هدیه دولت جلیلی به ملت ایران؛ می‌دونستید دولت با پول مردم کلی محل اقامت گردشگری ساخته؟ با طرح سفر جلیلی، هر ایرانی می‌تونه در سال چند شب اقامت رایگان در اقامتگاه‌های دولتی بگیره، سفر نباید یه چیز لوکس و غیرقابل دسترسی باشه.
درمان رایگان
«علیرضا زاکانی» از دیگر نامزدهای انتخابات ریاست جمهوری وعده درمان و بیمه رایگان را مطرح کرد: در حوزه سلامت هیچ‌کس غیر از دردِ بیماری خودش، نباید دردِ بی‌پولی بکشد. بنده بسته جامعی را پیشنهاد کردم که متصدیان و عالمان علم سلامت در کشور به شدت از این بسته حمایت می‌کنند و امکانی را ایجاد می‌کنم که مردم به ویژه اقشار خاصی از مردم از درمان رایگان بهره بگیرند و این برای مردم بسیار مهم است که من توضیحات کامل آن را در برنامه‌هایم داده‌ام و در سایر برنامه‌ها می‌توانید آن را مشاهده کنید.
۱۰ تا ۱۵ درصد جامعه بیمه پایه رایگان ندارند که انجام می‌دهیم. درمان ۴۰ درصد مردم رایگان می‌شود. درمان بیماران صعب‌الاعلاج به صورت کامل در بیمارستان رایگان می‌شود. وعده من، رایگان کردن درمان خانم‌های باردار است؛ البته افراد مسن و کودکان زیر ۷ سال نیز شامل می‌شود. زنان باردار، پدربزرگ‌ها، مادر بزرگ‌ها و افراد زیر هفت سال را رایگان درمان می‌کنم. من در دولتم در نظر دارم موضوع درمان رایگان کودکان کمتر از هفت سال را که در دولت سیزدهم اجرا شده به صورت پلکانی تا ۱۵ سال افزایش دهم.
مسکن رایگان
پس از پنجمین و آخرین مناظره انتخاباتی، پیامکی برای مردم ارسال شد که در آن «محمدباقر قالیباف» وعده سه سال مسکن رایگان برای زوج‌های جوان و زمین رایگان برای خانوارهای فاقد مسکن را مطرح کرده است.
جمع‌بندی
نخستین پرسش درباره وعده‌هایی که نامزدهای انتخابات ریاست جمهوری برای جلب نظر مردم مطرح می‌کنند، بویژه وعده‌هایی که به تامین اعتبار نیاز دارد، این است که منابع مالی این وعده‌ها، بویژه مواردی که بر «رایگان» بودن آن تاکید می‌شود، از کجا تامین خواهد شد و این وعده‌ها، اصولا شدنی هستند یا نه؟ و اگر هستند، چه پیامدها و بار مالی برای اقتصاد کشور دارند؟
علم اقتصاد را «علم تخصیص منابع محدود میان نیازهای نامحدود، به‌گونه‌ای که بتوان به حداکثر کارآیی و رضایتمندی رسید»، بیان کرده‌اند. در واقع میزان سرمایه‌ها (انسانی، مالی، درآمد و ... ) در هر کشوری محدود بوده و باید با سیاست‌گذاری منطقی و درست، بتوان منابع محدود موجود را بین خواسته‌ها و نیازهای نامحدود جامعه تخصیص داد تا در بلندمدت به حداکثر رضایتمندی رسید. بر این اساس با یک نگاه گذرا به وعده‌های انتخاباتی که سمت و سوی آنها «رایگان» بودن برخی خدمات و ... است، نشان می‌دهد با این منابع محدود در کشور، امکان دستیابی به آنها فراهم نیست و اگر هم اجرایی شود، بار مالی مضاعفی به همراه دارد.
در واقع، وقتی منابع مالی این وعده‌ها نامشخص باشد، یا تحقق ناپذیرند یا اینکه در صورت اجرا، سبب فشار دوچندان برای تامین منابع مالی این وعده‌ها از هر راهی می‌شود و در نتیجه، به افزایش «کسری بودجه»ها (که سالانه رو به افزایش است) منتهی شده و در آخر، شاهد دومینوی افزایش نقدینگی و تورم در کشور خواهیم بود.