به گزارش ایرنا، مردم ایران از گذشته‌های دور با فرارسیدن محرم و عزای امام حسین (ع)، با پایی هیات ها و پوشیدن لباس سیاه و همچنین نذری دادن، ارادت خود را به اهل بیت نشان می‌دهند، هر نقطه از کشورمان آداب و رسوم ویژه برای ایام محرم و عزاداری امام حسین (ع) دارد.
استان یزد از گذشته به حسینیه ایران و اکنون به حسینیه جهان معروف است و در حقیقت در هیچ جایی به این اندازه، ذکر و یاد امام حسین علیه السلام برقرار نیست و از این رو هر محله و هر روستایی، حسینیه‌ای دارد.
آیین عزاداری سنتی مردم استان یزد به مناسبت شهادت امام حسین(ع)، ۱۰ روز مانده به ماه محرم با عنوان 'ˈبهر شهید'ˈ آغاز می شود و تا پایان ماه صفر ادامه دارد .
آیین‌های روضه خوانی، سخنرانی، دسته‌های سینه زنی و زنجیرزنی یزد از شهرت خاصی برخوردارند و از هیات‌های معروف یزد می‌توان هیات فهادان، علقمه، خلف باغ، باغ گندم، بعثت، خرمشاه، گنبدسبز، پنبه کاران و مسجدجامع را نام برد، از آیین های محرم یزد برخی از آنها در فهرست آثار ناملموس و میراث معنوی کشور ثبت ملی شده و برخی نیز در انتظار ثبت جهانی است.
تاکنون ۲۱ آیین مذهبی ویژه ماه محرم استان یزد گواهی منحصر به فرد بودن و ثبت در فهرست میراث ناملموس را دریافت کرده است.
"بهرشهید"
یکی از این آیین های ویژه استان یزد مراسم " بهرشهید " در شهر ندوشن شهرستان میبد است که همه ساله مردم این منطقه براساس یک سنت دیرینه ۱۰ روز قبل از آغاز ماه محرم با برپایی آن به استقبال ایام سوگواری سیدالشهداء (ع) می روند.
در آیین "بهرشهید " که تا اول ماه محرم ادامه دارد ، هیاتی متشکل از جوانان و نوجوانان شهر به منازل مردم مراجعه و اشعاری را در سوگ حضرت امام حسین (ع) و یاران با وفایش زمزمه می کنند این مراسم قبل از نماز مغرب و عشا در محله های مختلف آغاز می شود و دسته‌ها با جمع آوری نذورات مردم، پس از آن مراسم عزاداری را در تکایا برگزار می کنند.
پوش کشیدن
مردم دارالعباده از چند روز مانده به ماه محرم نسبت پوش کشیدن مساجد، حسینه ها و تکایا اقدام می‌کنند، پوش پارچه ای محکم با الیاف پنیه ای و مزین به نقوش و تصاویری از واقعه کربلا و نمادی از خیمه گاه حسینی است که بر سقف منازل، تکایا و حسینیه ها برپا می‌شود تا عزاداران در محیطی به دور از هیاهوی روزمره زندگی، مصون از گرما و تابش شدید خورشید در کویر یا سرمای سخت زمستان عزای حسینی را برپا دارند.
در دوران قبل از انقلاب که به دلیل اعمال محدویت ها، امکان راحت برگزار شدن مراسم محرم در انظار عمومی را نمی داد، مجالس عزا با کشیدن پوش در مکان‌های مسقف برگزار می‌شد، در مراسم پوش کشی، چاووش خوانان یا پیشکسوتان با خواندی اشعار در وصف عاشورا مانند: "هر که دارد هوس کربلا، هر دارد سر همراهی ما، بسم الله" عموم را برای برپایی خیمه گاه حسینی دعوت می‌کنند.
ماتم چهار مناره
ماتم چهار مناره نیز یکی از سنت‌های دیرینه است که نسل به نسل از سادات شهرستان ابرکوه به فرزندان آنان منتقل‌شده است؛ بدین ترتیب که همیشه چند روز مانده به شروع ماه محرم، سادات هر محله با آدابِ خاصی به مشکی پوش کردن چهار مناره مهم شهر می‌پردازند.
در این آیین که با حضور گسترده مردم همراه با نواختن طبل و مراسم زنجیرزنی و سینه‌زنی انجام می‌شود، سادات ابتدا پرچم‌های سبزرنگ مناره‌ها را بازکرده و پس از گلاب‌پاشی مناره، آن را به پرچم سیاهی که نشانه ماه عزای امام حسین (ع) است، مزین می‌کنند.
چهار مناره‌ای که در ابرکوه سیاه‌پوش می‌شود عبارت‌اند از مناره مسجدِ امام حسین (ع) در محله گلکاران، مناره مسجد آقا در محله دروازه میدان، مناره مسجد جامع واقع در میدان امام حسین (ع) و مناره امامزاده احمد (ع).
مراسم روضه خوانی
مراسم روضه خوانی در یزد از بعد از نماز صبح تا پاسی از شب در حسنیه ها، تکایا، مساجد و برخی منازل و اماکن موقوفه با شور و شکوه خاصی برگزار می‌شود.
در یزد نیز مانند بسیاری از شهرهای کشور، هیات‌های عزاداری به صورت سینه‌زنی و زنجیر زنی تشکیل می‌شود، قدمت برخی از هیات‌های استان یزد به قرن‌ها قبل می‌رسد که آداب و سنن و حتی تجهیزات عزادای آنان نسل به نسل به یادگار گذاشته شده، به گونه‌ای که حفظ و صیانت از آن سرلوحه کار دست‌اندرکاران هیات‌های عزاداری در هر دوره است.
نام بسیاری از هیات‌ها برگرفته از نام محلات شهرها است و جالب آنکه در برخی از هیات‌هایی که گروه سنی خاصی در آن حضور می‌یابند نامی در حد سنین یاران و فرزندان حضرت ابا عبدالله را دارا هستند که می‌توان به هیات «علی اصغر» مربوط به سنین کودکان و یا «قمربنی هاشم» برای جوانان نام برد، البته بدیهی است که اختصاص گروه سنی خاص به هیات‌ها نمادین بوده و در تمام هیات‌های کودک، خردسال نوجوان، جوان، میانسال و پیرمردان دوشادوش هم به عزاداری می‌پردازند.
از مجالس معروف روضه خوانی قدیم یزد می‌توان روضه مسجد مصلی عتیق، خانه امام حسینی ها، مسجد شاه طهماسب، مسجد بیاق خان و حسینیه صفار را نام برد.
شَدِّه برداری
شَدِّه برداری رسم و سنتی بسیار کهن است که از قدیم الایام در ماه محرم انجام می‌شده؛ این رسم برای برآوردن حاجت عزاداران و ابراز همدری با شهدا و اسرای کربلا انجام می‌گرفته که در سال‌های اخیر این رسم در معرض فراموشی است و تنها در احمد آباد اردکان همچنان در حال انجام است.
فلسفه مذهبی اجرای مراسم شَدَّه برداری به ۲ دسته کلی تقسیم می شود؛ عده ای از متولیان اجرای این آیین معتقدند پارچه های آویزان به شَده نمادی از لباس و البسه به یغما رفته یاران امام حسین (ع) در صحرای کربلا، توسط سپاهیان یزید است.
بر این اساس، پس از کوچ دادن اسیران و بازماندگان خاندان امام حسین (ع) به شهر کوفه، امام سجاد (ع)، یزید را مورد خطاب قرار دادند و فرمودند پدر بزرگوارم امام حسین (ع) را به واسطه اینکه با شما بیعت نکردند به شهادت رساندی اما به چه دلیل سپاهیانت لباس‌های تن شهدا و اسرا را ربودند.
بعد از این خطابه یزید مجبور شد فرمان امام سجاد(ع) را اجرا کند و به سپاهیان شمر دستور داد همه لباس‌های به غارت رفته خاندان امام حسین (ع) را به امام سجاد (ع) تحویل دهند و این آیین (شده برداری) نماد تحویل دادن لباس خاندان امام حسین علیه السلام را روایت می کند.
عده ای دیگر معتقدند که پارچه های آویزان به شده نمادی از رخت دامادی شاهزاده علی اکبر فرزند امام حسین (ع) است که در رخت دامادی به شهادت رسید.
باتوجه به اینکه مراسم شَدَّه برداری احمدآباد زمین‌های کشاورزی وقفی دارد، مستاجر این زمین موظف است همه تدارکات بستن شَدِّه امام حسین (ع) را در روز ششم محرم مهیا کند تا زنان محل بتوانند در آن خانه آیین بستن شَدِّه را به پایان برسانند و روز هفتم محرم با پختن آش امام حسین یا شربت از عزاداران امام حسینه در خانه اش پذیرایی کنند.
احتمالا این آیین جزو یکی از آیین‌های مذهبی بوده که ریشه ایرانی داشته و پس از اسلام رنگ و لعاب اسلامی، به خود گرفته است.
این آیین از دیرباز در بخش‌هایی از بلوک میبد به خصوص بفروییه، ده آباد و روستای قدیم احمد آباد از توابع اردکان برگزار می شد. برگزاری این آیین در بلوک میبد به کلی منسوخ شده اما در ۲ محله بالا، وسط (پایین سابق) احمد آباد که از دیرباز، هرسال این آیین برگزار می شده، تنها محله وسط (پایین قدیم) احمد آباد، هنوز این آیین برپا است.
شاه حسن، شاه حسین
در آیین شاه حسن، شاه حسین شهرستان میبد که در دهه اول ایام محرم برگزار می‌شود، سادات حضور فعال و اولویت ویژه ای دارند.
این آیین در گذشته در محدوده محلات بالا و پایین و به صورت محدود برگزار می‌شده و در قرن‌های اخیر اهالی محله بشنیغان نیز به این آیین پیوسته اند، اکنون چند سالی است که با پدیدآمدن محله‌های جدید، تغییرهایی در این آیین رخ داده که با مشارکت سایر اهالی شهر برگزار می‌شود.
آیین شاه حسن، شاه حسین همزمان از محلات مختلف آغاز و همه در میدان یا حسینیه سید قنبر به هم می‌پیوندند.
این آیین ۲۵ شهریور ۱۳۹۴ با شماره ۱۱۰۸ در گروه عادات و رسم‌های اجتماعی، آیین‌ها و جشن‌ها به عنوان سنتی‌ترین آیینی که در دهه اول محرم در هسته تاریخی شهر کهن میبد (محدوده داخل حصار) برگزار می‌شود، به ثبت رسید.
مراسم سینه زنی
در استان یزد رسم سینه زنی از دیر باز بسیار شهرت داشت، گروه ها و دستجات سینه زن با انتخاب نوحه‌های ویژه و حرکات دست با سبکی خاص به سینه می‌زنند، سینه زنی همراه با ریتم اشعار تغییر به صورت تک ضرب، سه ضرب، پنج ضرب یا هفت ضرب انجام می‌شود که در سینه زدن های سه ضرب، شور و شوق عزاداران شدت می‌یابد.
دسته سقا
در مراسم عزاداری امام حسین (ع)، گروهی از نوجوانان لباس سیاه می‌پوشند و لنگ قرمزی دور کمر خود می‌بندند. آنها مشک روی دوش گذاشته و بازوبندی از قرآن‌مجید را که با پولک‌های رنگارنگ و برگ‌های فلزی نقره‌ای رنگ تزیین شده، بر کتف خود می‌بندند و در صفی منظم با ذاکر و سردسته خود هم خوانی می‌کنند.
اگر فصل گرما باشد یکی دو نفر هم در پشت صف با مشک پر از آب و یا شربت گلاب به اهل مجلس و عزاداران می‌دهند. آنها آب را در جامی با تزئین نام ابوالفضل (ع) ریخته و به مردم تعارف می‌کنند.
دسته سقای یک علم چهارگوش دوپایه و یا یک علم سه‌گوش با تمثال حضرت ابوالفضل (ع) را با خود حمل می‌کنند.
کتل بستن
در یزد به اسب زین کرده‌ای که به طرز خاص آراسته شده و پیشاپیش دسته عزاداری حرکت می‌کند، «کتل» می‌گویند.
گاهی به گردن این اسب چند شال ترمه یا ابریشمی به رنگ‌های سبز و سرخ آویزان کرده و سر و صورت حیوان را با چند قطعه آیینه کوچک، نگین و غیره آذین می کنند و گاه بنا بر سلیقه شخصی و به تعبیری دیگر، پارچه سفید خون‌آلودی را بر پشت حیوان می‌کشند و چند قطعه چوب رنگ شده قرمز به نشانه تیر و پیکان در پارچه فرو می‌کنند.
هم چنین کبوتر زنده‌ای را که با رنگ قرمز آغشته شده نیز بر پشت اسب می‌گذارند، افسار این اسب یا کتل همواره در دست محافظ آن است و جلو دسته سینه‌زنی حرکت می‌کند و محافظ آن مرتب سر و صورت حیوان را نوازش می‌کند، این حرکت نمادین را «اسب و کتل» می‌نامند.
مراسم سنگ زنی یا جغجغه زنی
آیین سنگ زنی که با نام های دیگر مانند جغجغی، جغجغه زنی و گاه تق تقک شناخته می‌شود از جمله آیین هایی است که به شیوه های گوناگون و با نام های متفاوت در برخی نقاط کشور برگزار می‌شود.
این آیین در برخی از نقاط استان یزد از جمله میبد، اردکان، زارچ، مهریز و یزد برگزار می‌شود، در این آیین گروهی با لباس سیاه در حالی که ادواتی شبیه گوشت کوب در دست دارند وارد حسینه شده و با خواندن اشعاری در رثای سرور شهدا به سنگ زنی می‌پردازند.
برهم زدن این ابزار در دست با ریتم خاص و معمولا منظم صدایی شبیه به هم زدن ۲سنگ دارد، این مراسم به اعتقاد عوام یادآور سختی های شهدای کربلا در روز عاشور است.
آیین سنگ زنی یا به گویش محلی جغجغه زنی به شیوه ای هنرمندانه با ریتم و اشعاری خاص در شب های ماه محرم در برخی از حسینیه های شهیدیه (شورُک) و روستای رکن آباد شهرستان میبد، بعد از مراسم نوحه خوانی و زنجیرزنی اجرا می شود.
این آیین ششم دی ۱۳۹۰ به شماره ۴۲۳ در فهرست آثار ملی ناملموس کشور به ثبت رسیده است.
آش نذری
دیگ های آش گندم، نزد یزدی ها به آش امام حسین (ع) معروف است، بیش از صدها دیگ در محله های مختلف یزد بر روی اجاق ها قرار می گیرد، این آش قدمتی چندین ساله دارد و پخت آن درنقاط مختلف استان با آداب و رسوم خاصی همراه بوده ولی همراهی و همکاری عمومی نمود مشترک آن درتمام نقاط استان است.
آیین چاووش خوانی
آیین «چاووش‌خوانی» نیز از دیگر آیین‌های یزدی‌ها در ماه محرم است. این آیین که در مناسبت‌های دیگر مانند رمضان نیز برگزار می‌شود، همزمان با آیین «پرسه‌زنی» ولی با وسعتی بیشتر برگزار می‌شود.
در این مراسم، چاووش‌خوان به بالای بلندی می‌رود و با خواندن اشعاری در رثای امام حسین (ع)، مردم را از آمدن ماه محرم آگاه می‌کند.
تعزیه خوانی
صبح روز عاشورا مراسم تعزیه خوانی در اغلب نقاط استان یزد برگزار می‌شود و در این روز تعزیه‌خوان‌ها وقایع عاشورا را بازسازی می‌کنند، مراسم تعزیه از ورود "شمر" به صحنه کربلا آغاز می‌شود و تا شهادت امام حسین (ع) ادامه دارد و تمامی گفت و گوهای میان افراد به صورت شعر رد و بدل می‌شود.
پامنبری عقدا
پامنبری از جمله آیین های مذهبی در استان یزد است که فقط مختص ماه محرم نیست اما باتوجه به برگزاری روضه خوانی های متعدد در ماه محرم تمرکز برگزاری این آیین مذهبی در محرم بیشتر است.
این آیین در شهر عقدا بیش از سایر نقاط استان انجام می شود و ۱۲ اسفند ۱۳۹۴ به شماره ۱۱۷۹ در فهرست آثار ناملموس کشور به ثبت رسید.
آیین پامنبری بدین صورت است که در پایان آیین یاران یا دسته عزادار در حسینیه های بالا و پایین، وارد حسینیه شده و جمعی از عزاداران، کنار منبر روی زمین دایره وار (به صورت حلقه) نشسته و نیمی از حلقه، مصرع اول بیت‌ها و نیمی دیگر، مصرع دوم را زمزمه می کنند.
مراسم علم گردانی
مراسم علم گردانی در تمام شهرستان‌های استان یزد برگزار می شود که مراسم علم گردانی روستای طزرجان تفت در آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
مراسم علم گردانی در این منطقه از روز تاسوعا آغاز می شود، زنان و مردان روستا هرکدام بخشی از علم را می بندند سپس علم گردانان در محله مختلف علم را می گردانند.
در روز تاسوعا علم بندان با جمع آوری پارچه های نذری مردم، محله و علم را آذین می‌بندند، ریش سفیدان با ذکر و صلوات چوب علم‌ها را یکی یکی سوهان کشیده و برای مراسم مهیا می‌سازند و با بستن پارچه ها، علم ها را به نام مبارزان کربلا به میانه جمع مشتاقان می آورند.
با حرکت دادن علم حضرت حسین(ع) و ابوالفضل عباس (س) همراه با هیات‌های عزاداری مراسم شور حسینی می‌گیرد، علم داران در حسینیه روستا جمع شده و همراه با مراسم نخل برداری و دسته‌جات سینه زنی به عزاداری امام مظلوم می‌پردازند.
جوش دوره
جوش دوره در یزد و برخی از مناطق و شهرستان‌های استان رسمی خاص در شب عاشورای حسینی است که با حضور اقشار مختلف و به خصوص سادات و جوانان در سطح تکایا، مساجد و حسینیه ها برگزار می‌شود.
در جوش دوره ابتدا چند نفر در وسط جمعیت به خواندن نوحه و اشعار مذهبی در خصوص حادثه کربلا و مصائب شهدای دشت نینوا می‌پردازند و همین امر باعث می‌شود، عزاداران حسینی دور تا دور حسینیه در حالی که همدیگر را می‌گیرند حلقه وار حرکت نمایند.
این افراد در جوش دوره بارها گرداگرد حسینیه در حالتی خاص و با حزن و اندوه می‌چرخند و نوحه و اشعار میاندار یا همان سر دسته هیات را تکرار می کنند و به سر و سینه خود می‌زنند.
این مراسم معنوی که در استان یزد از جایگاه خاصی برخوردار است، نسل به نسل از زمان‌های گذشته باقی مانده و با استقبال مردم و جوانان مواجه شده است.
«نخل برداری» معروف ترین آئین عزاداری مردم دارالعباده
نخل برداری یکی از آیین کهن یزدی‌ها در ایام محرم به ویژه روز عاشوراست و اکنون با آغاز ماه محرم، نخل ها که نماد تابوت امام حسین (ع) هستند، یکی یکی سیاه پوش می‌شوند.
نخل‌ها که در ایام مختلف سال، بدون آذین بندی در نقاط مختلف و در مقابل حسینیه‌ها، مساجد و تکایا قرار دارند، با آغاز ماه محرم سیاه پوش و برای برگزاری مراسم روزهای تاسوعا و عاشورا آماده می‌شوند.
نخل در فرهنگ مردمان ولایتمدار یزد همان تابوت و نمادی از جنازه مطهر ائمه اطهار و به ویژه حضرت امام حسین(ع) است که مردم با چرخش آن دور حسینیه‌ها به تشییع می‌پردازند.
نخل برداری از مهمترین آداب عزاداری در استان یزد می‌باشد که اوج شکوه عزاداری دراین بخش کشور است.
این نخل معمولا از جنس چوب است و مراسم نخل برداری از ویژگی‌های منحصر به فرد محرم و عزاداری در یزد است، یزدی‌ها شبه تابوتی (نخل) را به دوش می کشند که یادآور تابوتی است که پیکر امام حسین (ع) در آن از میدان جنگ به مزار همیشگی‌اش منتقل شد؛ حمل این تابوت در مراسم مختلف محرم از کارهای اصلی و اساسی به شمار می‌رود.
نخل‌ها در دیگر ایام سال بدون تزئیین در کنار حسینه ها، تکایا و میادین بزرگ شهر قرار دارند و نماد عشق و ارادت مردم یزد به امام حسین(ع) به شمار می روند و مردم نسبت به آن احترام و ارادت خاصی قائل هستند.
نخل های میدان بعثت، امیر چخماق و میدان امام تفت از جمله نخل های معروف یزد هستند و مراسم نخل برداری عصر عاشورای میدان امام تفت که تا غروب روز عاشورا ادامه دارد از شکوه و جلال خاصی برخوردار است.
البته نخل های میدان‌های امیرچقماق و بعثت در چندسال گذشته به دلیل جلوگیری از آسیب های احتمالی به این آثار تاریخی و مذهبی برداشته نشده است.
مراسم نخل برداری با حضور خیل عظیم عزاداران حسینی انجام می شود و هرکس با نیت خاص در این مراسم شرکت می کند، اقلیت های مذهبی به ویژه زرتشتیان یزد نیز مراسم عزاداری امام حسین و نخل برداری را به نظاره نشسته و به مظلومیت امام حسین (ع) و خاندان او اشک می‌ریزند.
آیین نخل برداری ۲۵ خرداد ۱۳۹۰ با شماره ۲۴۹ به نام استان یزد و چهارم بهمن ۱۳۹۱ با شماره های ۱۰۴۴ و ۱۰۴۸ به ترتیب برای شهرهای ندوشن و مهرجرد میبد در فهرست میراث ناملموس کشور ثبت شده است.
سیزده محرم در یزد
مردم مومن استان یزد از دیرباز در روز ۱۳محرم که آن را سوم امام‌حسین (ع) نیز می‌خوانند به برگزاری مراسم‌های مختلف عزاداری و به خصوص نخل‌برداری در گوشه و کنار شهر و در محلات مختلف می‌پردازند و به مقام والای شهدای کربلا ادای احترام می‌کنند.
مردم ولایتمدار یزد در آیینی کهن، مصادف با روز ۱۳ محرم با راه اندازی دسته های سینه زن و زنجیرزن و حضور در مسجد ملااسماعیل نسبت به برپایی مجلس عزاداری حضرت امام حسین (ع) و یاران و اصحاب وفادارش اقدام می‌کنند.
این مراسم معنوی از ابتدای صبح آغاز می شود و تا برگزاری نماز جماعت ظهر و عصر در این مکان مقدس ادامه خواهد داشت.
همچنین در روز سیزده محرم و سومین روز شهادت امام حسین (ع) در برخی نقاط استان یزد مراسم ویژه "هیات بنی اسد" برگزار می‌شود.
از مکان‌های دیگری که سالیان سال مراسم سیزده محرم در عصر همین روز با شکوه خاصی برگزار می شود، امامزاده جعفر از امامزادگان معروف یزد است که در این روز دسته عرب‌های مقیم یزد با لباس سیاه در حالی که به نشانه عزاداری که رسمی رایج بین اعراب است بر سر و روی خویش گِل مالیده اند و به سینه زنی می پردازند که این گروه به طور تمثیلی دسته "بنی اسد" را به نمایش می گذارند.