در سال ۶۱ هجری در سرزمینی به نام کربلا و در نزدیکی رود فرات، واقعه‌ای رخ داد که تاریخ تا آن روز مانند آن را به خود ندیده بود. برخلاف تصور مالوف جامعه، حادثه کربلا یک جریان حماسی و عرفانی ویژه مردان نیست، بلکه نقش بانوان در این راستا چنان مشهود است که با اطمینان می‌توان گفت اگر از خودگذشتگی‌های بانوان نبود، هرگز خون امام حسین (ع) در مجرای صحیحی که بنیان یک انقلاب بود و به جاودانگی انجامید، جریان نمی‌یافت.
«سیران کریم پور، محمد مهدی کریمی نیا و مجتبی انصاری مقدم» در مطالعه‌ای تحت عنوان « نقش زنان در شکل‌گیری و جاودانگی حماسه عاشورا» به این مهم توجه کرده و سعی کرده‌اند بر کج اندیشی‌های جامعه آن روزگار در مورد نقش زنان خط بطلان بکشند که مختصری از این مطالعه را در ذیل می‌خوانید:
نقش زنان در جنگ‌های صدر اسلام
در متون تاریخی موجود، حداقل از ۳۴ زن در صحنه‌های نظامی عصر پیامبر نام برده شده است که در ۱۲ غزوه از غزوات پیامبر شرکت داشته‌اند در متون تاریخی موجود، حداقل از ۳۴ زن در صحنه‌های نظامی عصر پیامبر نام برده شده است که در ۱۲ غزوه از غزوات پیامبر شرکت داشته‌اند. از این میان غزوه خیبر با ۲۰ زن بیشترین تعداد زن را به خود اختصاص داده است. در مورد تعداد دفعات شرکت زنان صدر اسلام در جنگ‌ها، آمار ذکر شده در منابع تاریخی بیانگر این است که ام سلمه، همسر پیامبر با شرکت در ۹ غزوه، بیشترین حضور را در عرصه‌های نظامی داشته است و پس از وی، ام عماره قرار دارد که در چهار جنگ شرکت داشته است.
حضرت فاطمه (س) به عنوان امدادگر نبرد
حضرت فاطمه (س) به عنوان الگویی کامل برای زنان جهان، استراتژی سیاسی خود را در تاریخ اسلام چنان ترسیم کرده است که بهترین سند گویا برای حضور و مشارکت زنان در مسایل سیاسی، اجتماعی و دفاعی است. وی به هنگام جنگ با تمام توان برای یاری سپاه اسلام می‌کوشید و در کارهای خدماتی و امدادی مشارکت می نمود و به یاری خانواده‌های رزمندگان و شهدا می‌شتافت.
نسیبه، حافظ جان پیامبر (ص)
آنچه از حضور زنان در جنگ احد قابل توجه است، فداکاری و حفاظت از جان پیامبر به هنگام شکست و فرار سربازان اسلام است. بطوریکه تقریبا ۲۰ نفر از جمله حضرت علی با پیامبر برای ادامه نبرد باقی ماندند. در اینجا زنانی مانند نسیبه جراحه، ام عطیه انصاری و دیگران به دفاع از جان حضرت رسول پرداختند. در حالیکه شمشیر و سپر به دست گرفته بودند با رجزخوانی خویشان و نزدیکان خود را به یاری دین خدا فرا می‌خواندند و نیز فراریان را مورد نکوهش و مذمت قرار می‌دادند.
نسیبه جراحه در حفاظت از جان رسول خدا ۱۳ زخم عمیق برداشت و پسرش که پیشاپیش او می‌جنگید نیز به شهادت رسید ولی نسیبه بدون توجه به شهادت فرزندش، همچنان به نبرد خود با دشمنان اسلام ادامه داد.
نقش زنان در تاریخ از منظر اسلام
اگر به تاریخ اسلام نگاه کنیم، می‌بینیم که تاریخ اسلام یک تاریخ مذکر- مونث است. ولی مرد در مدار خودش و زن در مدار خودش. پیغمبر (ص) هم یاران مذکری دارد و هم یاران مونث. هم راوی مرد دارد و هم راوی زن. در کتبی که هزار سال قبل نوشته شده است، روایات زیادی داریم که راوی آنها زن بوده است.
تاریخ کربلا نیز یک تاریخ و حادثه مذکر-مونث است. حادثه‌ای است که مرد و زن هر دو در آن نقش دارند، ولی مرد در مدار خودش و زن در مدار خودش. تاریخ کربلا نیز یک تاریخ و حادثه مذکر- مونث است. حادثه‌ای است که مرد و زن هر دو در آن نقش دارند، ولی مرد در مدار خودش و زن در مدار خودش. حضرت ابا عبدالله اهل بیت خودش را حرکت می‌دهد برای اینکه در این تاریخ عظیم رسالتی انجام دهند. برای اینکه نقش مستقیمی در ساختن این تاریخ عظیم داشته باشند، با قافله سالاری حضرت زینب بدون آنکه از مدار خودشان خارج شوند.
نقش زنان قبل از حماسه عاشورا و در روز عاشورا
خانه‌ای که منزلگاه دعوت و حرکت به سوی امام حسین (ع) بود، طبری و ابن اثیر در تاریخ خود از ابی مخنف نقل کرد که زنی از قبیله عبدالقیس به نام ماریه در بصره بود که خانه‌اش محل الفت شیعیان و ترویج مذهب امامیه بود.
ماریه در راستای همان رسالتی قدم برداشت که بانو خدیجه در بذل ثروتش در راه اسلام داشت. او یکی از زنان مجاهد بصره بود و در میان شیعیان بصره جایگاه والایی داشت و مورد اعتماد و احترام بود. در جریان نهضت عاشورا نیز منزلش را در اختیار امام حسین (ع) و محبان اهل بیت (ع) قرار داد.
مشارکت زنان در مبارزه و جهاد
شرکت زنان در جبهه پیکار نیز از جلوه‌های حضور زنان در عرصه نهضت عاشورایی می‌باشدشرکت زنان در جبهه پیکار نیز از جلوه‌های حضور زنان در عرصه نهضت عاشورایی می‌باشد. در این عرصه نیز نام زنانی مانند ام وهب و ام عمرو بن جناده می‌درخشند. ام وهب زمانی که همسرش عبدالله به میدان رفت، چوبی به دست گرفت و به میدان شتافت، اما امام حسین مانع او شد و فرمود زنان موظف به جهاد نیستند.
شیرزن دیگر این عرصه، ام عمرو بن جناده بن کعب انصاری است که دشمن بعد از شهادت عمرو، سر او را بریده و به سمت مادرش پرتاب نمود. این زن شجاع بعد از این رویداد سر را برداشت و به سمت دشمن پرتاب نموده و با آن کسی را کشت و سپس چوب خیمه را برداشت و حمله کرد که بوسیله آن بجنگد.
نقش زنان بعد از حماسه عاشورا
همسر کندی و تبری جستن از قاتلان و عاملان عاشورا
کندی لباسی را از امام حسین به غارت برد و در خانه مشغول شستن خون های آن شد، همسر او که فردی با ایمان و دوستدار آل رسول (ص) بود، بشدت با او مخالفت کرد و گفت آیا این را از پسر فاطمه (س) غارت کرده‌ای و داخل خانه من شده‌ای؟ او شوهر را از خانه خویش راند و او را نفرین کرد و آن مرد با حالت فقر و ناراحتی ادامه حیات داد.
رهبری و مدیریت حضرت زینب (س) بعد از واقعه عاشورا
حضرت زینب با همه مصیبت‌ها و رنج‌ها که به آنها وارد شده بود، هرگز از این وظیفه مدیریتی خود غافل نبود. مراقبت از کودکان، پرستاری از امام سجاد و حفاظت از جان ایشان، هدایت و رهبری کاروان و پیام رسانی در قالب مرثیه خوانی و خطبه‌ها و حتی انتخاب وقت مناسب برای ایراد خطبه از نمونه‌های این مدیریت صحیح است.
حضرت ام البنین (س)، پاسدار حرمت و خاطره عاشورا
حضرت ام البنین از رفتن به بقیع و گریستن و مرثیه خوانی چند هدف داشت:
اول: اقامه عزا بر سرور شهیدان و ریحانه پیامبر (ص)، امام حسین (ع) و بزرگداشت و تعظیم شعائر الهی.
دوم: برای مردم از شجاعت امام و فرزندانش و همچنین از مظلومیت شان پرده برمی‌دارد و با آن بر تاریخ افتخار می‌ورزد.
سوم: اتفاقات کربلا و ستم‌هایی که بر آل پیامبر وارد شد و فجایعی که هر مخلوقی از آن شرم دارد بیان کند.
چهارم: حاکمان ستمکار را رسوا می‌ساخت حاکمانی که بر همه امور تسلط داشته مردم را گمراه نموه و در گذر زمان حقیقت را وارونه می‌ساختند. پس ام البنین با این روش حق و حقیقت را آشکار می‌کرد و نمی‌گذاشت گذر زمان این حقایق را کهنه کند.
پیام رسانی و تداوم بخشی در غالب خطبه‌ها
همسران و دختران و اهل بیت فاضل ائمه و زنان فداکار در کربلا که همراه رهبرانشان مصائب و سختی‌ها را متحمل شده بودند، حامل پیام‌ها و گفتار آن بزرگواران نیز بودند. بانوانی مانند حضرت زینب(س) که با سخنان فصیح و بلیغ و کلام آتشین و کوبنده خود، دربار ابن زیاد و یزید را زیر و رو کردند و این دو عنصر حکومت طاغوت را به عجز واداشتند.
جمع بندی:
با توجه به نقش زنان در حماسه عاشورا این نتیجه بدست می‌آید که زن از نظر رسیدن به کمالات انسانی برابر با مرد است و زنان بزرگ عاشورایی با حضور در عرصه‌های مختلف حماسه آفریدند. یکی خانه‌اش را منزلگاه دعوت و حرکت به سوی امام حسین کرد و دیگری سفیر امام را از دست دشمنان پناه داد.
گاهی در مقام همسری و گاهی در کسوت مادری در یافتن راه سعادت عزیزانشان را یاری و همراهی نمودند و گاه در جبهه مبارزه اوج عشق خود به ولایت را به نمایش گذاشتند و بعد از اقعه جانگداز عاشورا با صبر بر مصائب مانع شادکامی دشمن شدند و با اعلام انزجار از اعمال پلید آن نابکاران تبری جسته و رسایشان کردند و با رساندن پیام عاشورا و حماسه‌ها و فداکاری‌های آن مردان حق، در راه شناساندن حق از باطل همچنان مبارزه کردند.
منبع:
کریم پور، سیران، کریمی نیا، محمد مهدی و انصاری مقدم، مجتبی «نقش زنان در شکل‌گیری و جاودانگی حماسه عاشورا»، مجله پژوهش‌های معاصر در علوم و تحقیقات، سال سوم، شماره ۲۲، اسفند ۱۴۰۰