«خشونت مطبوعاتی» یا «ستیزش رسانه‌ای» ناظر بر وضعیتی است که در آن خطوط خبری یک رسانه از همه ابزارهای غیرحرفه‌ای و غیراخلاقی؛ از ارعاب گرفته تا شایعه‌پراکنی و انگ‌زنی استفاده می‌کند تا به اهداف و منافع صاحبان آن رسانه دست یابد؛ پدیده‌ای که در همه جای دنیا به چشم می‌آید و اگر قوانین فعالیت رسانه‌ای کارآمد نباشد، با توجه به جایگاه رسانه در دنیای امروز تبعات سنگینی برای هر جامعه‌ای به دنبال می‌آورد.
در جریان انتخابات ریاست‌جمهوری چهاردهم نمونه‌هایی از ستیزش رسانه‌ای علیه نامزدها و جریانات سیاسی مورد توجه قرار گرفت که از دید بسیاری از ناظران در چارچوب «اخلاق سیاسی» قابل بحث و بررسی است و بازنشر توصیه رهبر انقلاب به پرهیز از «رقیب‌هراسی» را هم به دنبال داشت.
در این دوره از انتخابات، هر چند خشونت رسانه‌ای علیه همه نامزدها و حول محور جلوگیری از مشارکت سیاسی و انتخاباتی شهروندان در رسانه‌های فارسی‌زبان خارجی به طور ویژه و به شکلی آشکار اعمال می‌شد، ولی موارد داخلی نیز جای بررسی و واکاوی دارد.
در این خصوص، «محمود روزبهانی» و همکارانش در مقاله‌ای با عنوان «تحلیل محتوای خشونت رسانه‌ای» [۱] به واکاوی محتوای خشونت مطبوعاتی در دوازدهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری ایران (سال ۱۳۹۶) پرداخته‌اند.
جامعه آماری این پژوهش روزنامه‌های «ایران»، «شرق»، «کیهان» و «وطن امروز» و نمونه آماری مطالب حاوی خشونت در این روزنامه‌ها بوده است. در ادامه گزیده‌ای از این پژوهش را می‌خوانیم:
نیاز به حفظ موقعیت خودی و حذف رقیب، مطبوعات را در مسیری قرار می‌دهد که با اخلاق حرفه‌ای و خط مشی رسانه‌ای در تباین است. در نتیجه این وضعیت است که دروغ، تهمت، افترا، شایعه، تخریب شخصیت، برچسب‌زنی و مواردی از این قبیل کمترین اقدامی است که مطبوعات در مواجهه با گروه مقابل خود به آن روی می‌آورند
خشونت مطبوعاتی چیست؟
خشونت مطبوعاتی ریشه در تأسیس و توسعه صنعت مطبوعاتی دارد که در غرب و از نیمه اول قرن بیستم پدیدار شد.
از دیدگاه محققان نیاز به حفظ موقعیت خودی و حذف رقیب، مطبوعات را در مسیری قرار می‌دهد که با اخلاق حرفه‌ای و خط مشی رسانه‌ای در تباین است. در نتیجه این وضعیت است که دروغ، تهمت، افترا، شایعه، تخریب شخصیت، برچسب‌زنی و مواردی از این قبیل کمترین اقدامی است که مطبوعات در مواجهه با گروه مقابل خود به آن روی می‌آورند.
اقدام به این گونه اعمال به نوعی موجب پدیدار شدن ادبیاتی در مطبوعات می‌شود که از آن در این پژوهش با نام «خشونت مطبوعاتی» یاد شده است.
رتبه‌بندی خشونت‌های مطبوعاتی در دوازدهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری
مطالب موجود در چهار روزنامه ایران، کیهان، وطن امروز و شرق و فراوانی موارد حمله (۳۶۰۸ مورد)، نشانگر شدت وجود خشونت مطبوعاتی در ایام انتخابات در ایران است.
یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد روزنامه‌های کیهان با فراوانی ۱۲۱۴، ایران با ۹۲۰، وطن‌امروز با ۷۸۶ و شرق با ۶۸۸ مورد رتبه نخست تا چهارم حملات را به خود اختصاص داده‌اند.
کیهان و وطن امروز با توجه به حاکمیت اصلاح‌طلبان، قدرت مانور بیشتری در بازنمایی ضعف‌های دولت و متعاقب آن بزرگ‌نمایی موارد به ویژه در بخش اقتصادی داشته‌اند.
در مقابل، روزنامه‌های ایران و شرق به علت طرفداری از دولت مستقر فاقد چنین خصیصه‌ای بوده‌اند. کیهان، ایران، وطن امروز و شرق در این بخش به ترتیب بیشترین حمله را به جناح مقابل داشته‌اند.
خشونت‌های مطبوعاتی در حوزه سیاسی
در روزنامه شرق، محمل حملات عمدتاً بر واژه‌هایی مانند ناتوانی، گازانبری، پوپولیست، تندرو و افراطی استوار بوده است. کیهان و وطن امروز نیز موضوع های مرتبط با برجام، نامزد پوششی، بی‌تدبیری، نهادینه شدن اشرافی گری، فساد و تبعیض و موارد مشابه دیگر را مطرح کرده‌اند.
در بخش اجتماعی هم روزنامه‌های شرق، وطن امروز، کیهان و ایران رتبه اول تا چهارم را به خود اختصاص داده‌اند. عمده حملات در بخش سیاسی بوده و موارد حمله الزاماً متصل به موضوع سیاست نبوده‌اند بلکه تمامی مواردی را که بنا به مصلحت سیاست، دستاویز حمله قرار گرفته‌اند، دربرمی گیرد.
روزنامه‌های ایران و شرق عمده حملات خود را متوجه اصولگرایان و سازوکار پیشنهادی آنها کرده‌اند و کیهان و وطن امروز جناح حاکم و نامزدهای آن را هدف قرار داده‌اند. در این روزنامه‌ها به مواردی اشاره شده است که یا بزرگ‌نمایی ضعف موجود در جناح یا نامزد مورد نظر بوده است و یا به نوعی عملکرد اشتباه آنها را به نمایش گذاشته است.
ایران و شرق در این بخش محمل حمله‌ها را بر واژه‌هایی مانند ناتوانی، تلاش برای دوقطبی کردن انتخابات، افراطی خواندن طرف مقابل، استفاده از واژه گازانبری، پوپولیست بودن، تندرو، افراطی، برخورد با دستفروشا ن، مشکلات شهری تهران، تراکم فروشی، نابرابری بین مناطق مختلف تهران و در کل مواردی که بخشی از آن به شهردار وقت شهر تهران می‌تواند مرتبط شود، تمرکز کرده‌اند.
کیهان و وطن امروز به مواردی مانند وعده‌های انتخاباتی، برجام، بی‌برنامگی، استفاده از نامزد پوششی، بی‌تدبیری، نهادینه شدن اشرافی‌گری، فساد و تبعیض، انکار قول‌ها و وعده‌ها، ردیف کردن مغالطات، افزایش نقدینگی، سقوط رتبه تجاری ایران در دولت یازدهم، مفاسد اقتصادی، حقوق‌های نجومی، فساد و رشوه نهفته در قراردادها، ولنگاری فرهنگی در دولت، ترویج کنسرت‌های پاپ و مختلط و موارد مشابه اشاره کرده‌اند.
مراجعه به افکار عمومی، تولید محتوا براساس خواست انتخاباتی مردم و نیازمندی‌های واقعی آنان در کنار تلاش برای به‌روز کردن قوانین و استفاده از رویه‌های حقوقی مرسوم در آیین‌نامه مطبوعات از بازدارنده‌های گسترش خشونت رسانه‌ای است
خشونت‌های مطبوعاتی در حوزه اقتصادی
در بخش اقتصادی، روزنامه‌های کیهان، وطن امروز، شرق و ایران به ترتیب بیشترین حمله اقتصادی را متوجه جناح مقابل کرده‌اند.
کیهان و وطن امروز در این بخش موضوع ریخت‌وپاش‌ها، افزایش نقدینگی، سقوط رتبه تجاری ایران، مفاسد اقتصادی، حقوق‌های نجومی، فساد و رشوه نهفته در قراردادها و موارد مشابه دیگر را مطرح کرده‌اند. روزنامه‌های شرق و ایران نیز بر مواردی مثل شعارهای پوپولیستی در مورد افزایش یارانه‌ها و ایجاد شغل، افزایش تورم با افز ایش یارانه‌ها، مشکلات بانک سرمایه و مواردی از این قبیل تکیه کرده‌اند.
خشونت‌های مطبوعاتی در حوزه فرهنگی
در بخش فرهنگی، روزنامه‌های کیهان، وطن امروز، شرق و ایران به ترتیب در رتبه اول تا چهارم حمله قرار داشته‌اند. کیهان و وطن امروز در این بخش به حضور گروه موسیقی غربی در کشور، هزینه‌کرد از بیت‌المال برای فیلم‌های ضدارزشی، توزیع رایگان روزنامه دولت، ریخت‌وپاش در دانشگاه آزاد، ولنگاری فرهنگی در دولت، ترویج کنسرت‌های پاپ و مختلط و موارد مشابه اشاره کرده‌اند.
روزنامه‌های ایران و شرق نیز با عنایت به موضوع انتخابات و فضای حاکم بر روزنامه، بر شایسته نبودن مدیران فرهنگی دولت سابق، شکایت هنرمندان از وضعیت سینما، حاکمیت پول بر عرصه سینما، الزام به ساختن فیلم‌های مورد قبول حاکمیت و موارد مشابه اشاره کرده‌اند. در بخش دینی و مذهبی مورد اندکی وجود داشته است.
در بخش اجتماعی، روزنامه‌های شرق، وطن امروز، کیهان و ایران به ترتیب بیشترین حملات را داشته‌اند که روزنامه شرق و ایران عمدتاً مشکلات شهری تهران را مطرح کرده‌اند و روزنامه‌های وطن امروز و کیهان به موضوعات ازدواج جوانان، اجاره بها، سوءمدیریت ها و وعده‌های مرتبط با مسکن اشاره کرده‌اند.
انواع خشونت‌های مطبوعاتی
نوع اتهام‌های وارد شده به جناح مقابل شامل دروغگویی، بی کفایتی، خیانت کار بودن، تعهد نداشتن و سایر موارد می‌شده است. در این بخش، کیهان، وطن امروز، شرق و ایران به ترتیب بیشترین تحرک را داشته‌اند. فراوانی بسیار بالای اتهام بی‌کفایتی، نشان دهنده هجوم گسترده روزنامه‌های وابسته به هر جناح برای ناکارآمد جلوه دادن جناح مقابل بوده است. در این بخش هر دو طرف، طرف مقابل را به ناکارآمدی، اختلاس، ناتوانی، سوءمدیریت، شعارگرایی و غیره متهم کرده‌اند.
اتهام خیانت نیز از جمله مواردی است که رسانه‌های هر جناح به جناح مقابل منتسب کرده‌اند. کرسنت، غارت صندوق ذخیره ارزی، اعطای وام‌های کلان به افراد خاص، تخلف‌های مالی و... از جمله این موارد بوده‌اند. متهم کردن جناح مقابل به نداشتن تعهد نیز از متغیرهایی است که به آن توجه شده است.
استفاده سوء از نام شهدا، جاه‌طلبی، فراموشی اقشار آسیب‌پذیر، قلم فروشی و دلخوشی به غرب، دادن وعده پوچ، پوپولیسم، بخت آزمایی، ولنگاری فرهنگی، جانبداری و بی‌تجربگی از موارد مطرح شده در این بخش بوده است.
اَشکال انتشار واژه‌های خشونت‌آمیز
انتشار واژه‌های خشونت آمیز در چهار روزنامه مورد نظر به شکل تهمت، برچسب زنی، توهین، تخریب شخصیت حقیقی و حقوقی، تمسخر بوده است. کیهان، ایران، وطن امروز و شرق به ترتیب بیشترین میزان را در این بخش به خود اختصاص داده‌اند.
تخریب شخصیت اعم از حقیقی و حقوقی در روزنامه‌های هر دو جناح آمار بسیار بالا و تأمل انگیزی را به خود اختصاص داده است. تندروی، رادیکالیسم، شعاری بودن، دروغگویی، غوغاسالاری عوام‌فریبی، سوءمدیریت، بی‌صداقتی، فریبکار، تخریبگر، گربه صفت، سیاه نما، ریخت و پاش‌های مالی، حقوق‌های نجومی، فسادهای مالی و اقتصادی، تورم، گرانی، ضعف مدیریت، پوپولیسم و مردم فریبی از جمله موارد مطرح شده در این بخش بوده است.
تخریب شخصیت اعم از حقیقی و حقوقی در روزنامه‌های هر دو جناح آمار بسیار بالا و تأمل انگیزی را به خود اختصاص داده است
نتایج و پیشنهادات پژوهش
در ایام انتخابات سال ۹۶ و بنابر ادله موجود، روزنامه‌های کیهان، شرق، وطن امروز، ایران خشونت مطبوعاتی را در حد زیادی اعمال کرده‌اند. در بازه زمانی انتخابات و در بخش‌های مختلف این روزنامه‌ها جمعاً ۳۶۰۸ مورد حمله صورت گرفته است.
با توجه به یافته‌های پژوهش، موارد زیر پیشنهاد می‌شود:
مراجعه به افکار عمومی و تولید محتوا براساس خواست انتخاباتی مردم و نیازمندی‌های واقعی آنان.
تلاش برای به‌روز کردن قوانین و استفاده از رویه‌های حقوقی مرسوم در آیین‌نامه مطبوعات.
فعال کردن واحدهای نظارتی در دوران انتخابات.
استفاده از شیوه‌های مختلف بازدارندگی از جمله آگاهی‌بخشی به آثار سوء خشونت مطبوعاتی.
پی‌نوشت
۱-محمود روزبهانی و همکاران، «تحلیل محتوای خشونت رسانه‌ای (مطالعه موردی: خشونت مطبوعاتی در انتخابات ریاست جمهوری ایران)»، دو فصلنامه علمی دانش سیاسی، سال هجدهم، شماره اول (پیاپی ۳۵)، ۱۴۰۱، صص ۱۰۳- ۱۲۴.