پیش از این در گزارشی با عنوان «سراج؛ خدمات رایگان سلامت روان در مناطق کم برخوردار» در گروه پژوهشی ایرنا به شکل گیری و روند کاری مراکز سلامت روان جامعه نگر پرداختیم. مراکزی که خدمات سلامت روان را به صورت رایگان در مناطق کم برخوردار ارائه می‌دهند و در سال‌های اخیر روند رو به رشدی داشته و با استقبال جامعه در این مناطق هم مواجه شده‌اند.
نکته قابل تامل این است که مراکز سراج تقریبا خودشان گلیم خودشان را از آب بیرون می‌کشند و حتی برخی در نظام سلامت از وجود چنین مراکزی بی اطلاع هستند و در نتیجه حمایت‌های لازم از خدمات آنها نمی‌شود.
چرا سراج جایی در رسانه‌ها نداشت؟
یکی از موارد تعجب آور در سال‌های اخیر این بود که رسانه‌ها تقریبا اطلاعی از وجود مراکز سراج و شیوه عملکرد آنها نداشته و در نتیجه اطلاع رسانی مناسبی در این زمینه انجام نداده بودند. وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی به جز مواردی معدود، اطلاع رسانی مناسبی در این زمینه انجام نداده و رسانه‌ها نیز به این سمت نرفته بودند.
زهرا مرتضوی «کارشناس مسئول سلامت روانی اجتماعی و اعتیاد جنوب تهران در دانشگاه علوم پزشکی تهران» در این رابطه به پژوهشگر ایرنا می‌گوید: مهمترین نگرانی ما این بود که هنوز تعداد لازم روان شناسان و مراکز راه اندازی شده برای ارائه خدمات را نداشتیم. اگر به صورت گسترده رسانه‌ای می‌شد، شاید تعداد مراجعان به حدی می‌رسید که توان پاسخگویی نداشتیم.
وی ادامه می‌دهد: ولی اکنون که در حال گسترش مراکز سراج هستیم، نیاز به اقدامات رسانه‌ای بیشتری داریم. به هر حال این برنامه تاکنون به طور کامل مستقر نشده بود و معرفی مراکز سراج نیازمند کمک رسانه‌هاست.
اگر فردی به صورت شخصی به مراکز سراج مراجعه کند، به مراکز جامع سلامت محل زندگی خود هدایت می‌شود تا در صورت صلاح دید آن مراکز، برای دریافت خدمات تخصصی، به مراکز سراج ارجاع داده شود
فقط نظام ارجاع
یکی از نقاط قوت مراکز سراج این است که مراجعه کننده برای دریافت خدمات تخصصی سلامت روان فقط باید از مسیر نظام ارجاع عبور کند. نظام ارجاع یکی از قوانین بر زمین مانده نظام سلامت است که اتفاقا در حوزه پیشگیری و بهداشت به خوبی اجرا می‌شود و در این زمینه و حوزه سلامت روان نیز پای بندی به آن وجود دارد.
یعنی اگر فردب به صورت شخصی به مراکز سراج مراجعه کند، به مراکز جامع سلامت محل زندگی خود هدایت می‌شود تا در صورت صلاح دید آن مراکز، برای دریافت خدمات تخصصی، به مراکز سراج ارجاع داده شود.
مرتضوی در این زمینه می‌گوید: مراجعه کننده‌ها فقط از مسیر ارجاع به مراکز سراج مراجعه می‌کنند. یعنی این الزام وجود دارد که افراد ابتدا باید به مراکز جامع سلامت مراجعه کرده و اگر تشخیص این باشد که باید خدمات تخصصی روان شناسی دریافت کنند، به مراکز سراج ارجاع داده می‌شوند. حتی اگر فرد مستقیم به مرکز سراج مراجعه کند، ابتدا به مرکز جامع سلامت ارجاع داده می‌شوند تا در صورت نیاز به مراکز سراج مراجعه کنند. هیچ گونه پذیرشی خارج از نظام ارجاع در مراکز سراج انجام نمی‌شود.
جامعه هدف سراج چه کسانی هستند؟
برای هر طرحی در نظام سلامت باید جامعه هدف تعیین و مشخص شود. در واقع بدون شفاف بودن جامعه هدف، امکان به ثمر نشستن طرح در نظام سلامت وجود ندارد و نمی‌توان باری به هر جهت حرکت کرد. در زمینه مراکز سراج نیز جامعه هدف تعیین شده است.
کارشناس مسئول سلامت روانی اجتماعی و اعتیاد جنوب تهران در دانشگاه علوم پزشکی تهران در این زمینه می‌گوید: جامعه هدف طرح سراج، افرادی هستند که به مراکز جامع سلامت مراجعه کرده و در صورت تشخیص اختلالات روان شناسی به مراکز سراج ارجاع داده می‌شوند.
در آموزش و پرورش نیز طرحی با عنوان نماد در حال اجراست که براساس آن اگر موردی در آموزش و پرورش شناسایی شود، باید به مراکز خدمات جامع سلامت ارجاع شود تا در صورت نیاز برای دریافت خدمات تخصصی روان شناسی به مراکز سراج ارجاع داده شودوی ادامه می‌دهد: در آموزش و پرورش نیز طرحی با عنوان نماد در حال اجراست که در این طرح، گروه‌هایی شناسایی می‌شوند، اما فقط غربالگری انجام شده و خدمات درمانی تخصصی به این دانش آموزان ارائه نمی‌شود. در نتیجه این اقدام هم انجام شده که اگر موردی در طرح نماد آموزش و پرورش شناسایی شود، باید به مراکز خدمات جامع سلامت ارجاع شود تا در صورت نیاز برای دریافت خدمات تخصصی روان شناسی به مراکز سراج ارجاع بدهند.
اهداف بلند مدت سراج چیست؟
سراج طرحی کشوری است که به صورت آزمایشی از سال ۱۳۸۹ آغاز شد و با هدف گسترش خدمات بهداشت روان در سطح جامعه از پاییز همان سال آغاز به کار کرد. طرحی که به مرور روند رو به رشدی را طی کرده و از تیر ماه ۱۳۹۸ در منطقه ۱۷ تهران نیز اجرا شد.
در دولت سیزدهم و در سال ۱۴۰۲ این طرح به صورت کشوری اجرایی شد و قرار بر راه اندازی ۱۰۰ مرکز سراج دیگر در کشور بود. بر همین اساس، مرکز مهرگان در منطقه ۱۷ تهران به عنوان الگوی کشوری و پیش گام معرفی شد تا سایر دانشگاه‌های علوم پزشکی کشور که قصد افتتاح این مراکز را دارند، از این مرکز الگوبرداری کنند. اکنون با توجه به این‌که روند بالیدن این طرح طی شده، باید اهداف بلند مدتی نیز برای آن تعریف کرد.
مرتضوی در این زمینه می‌گوید: در ابتدا به دنبال تشکیل ساختار مراکز سراج، تامین نیروی انسانی و فضای فیزیکی بودیم و همچنین توجیه کردن مسئولان برای همکاری با طرح سراج مورد نظر بود تا حمایت طلبی اتفاق بیفتد. هدف دیگر ما، توسعه مراکز سراج بود که در حال حاضر در این مرحله قرار داریم.
وی ادامه می‌دهد: مرکز بهداشت جنوب تهران، شش منطقه شامل ۱۰، ۱۱، ۱۶، ۱۷، ۱۹ و آفتاب را تحت پوشش دارد. در منطقه ۱۰ و ۱۷ تهران، مرکز سراج وجود دارد. در مناطق ۱۱ و ۱۶ نیز دو مرکز سراج در سال جاری افتتاح خواهد شد.
کارشناس مسئول سلامت روانی اجتماعی و اعتیاد جنوب تهران در دانشگاه علوم پزشکی تهران به نکته قابل تامل دیگری نیز اشاره کرده و می‌گوید: یکی دیگر از اهداف بلند مدت نیز، بین المللی شدن طرح سراج است که این قابلیت را دارد.
مشکلات و موانع پیش رو
معمولا طرح‌هایی در حوزه بهداشت و پیشگیری با ناملایمات و کم توجهی‌هایی از طرف نظام سلامت مواجه می‌شوند. طرح‌هایی که می‌توانند بار بزرگی از دوش حوزه درمان بردارند، اما مسئولان وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی به سادگی از کنار آنها عبور کرده و گاهی در کارتابل‌ها خاک می‌خورند و هیچ وقت به مرحله اجرا نمی‌رسند. طرح سراج از جمله مواردی است که قابلیت فراوانی برای حمایت و گسترش دارد، ولی با مشکلات و موانعی مواجه است.
در حوزه سلامت روان، درباره بخش زیادی از جامعه‌ای حرف می‌زنیم که به دلیل مشکلات اجتماعی و اقتصادی فراوان دچار اختلالاتی شده‌اند که حتی خودشان از آن خبر ندارند، اما بازتاب آن را در رفتار خود با دیگران و خانواده و همکاران می‌توان مشاهده کرد مرتضوی در این زمینه می‌گوید: ساختار تشکیلاتی و تامین منابع و نیروی انسانی از جمله مشکلاتی است که در طرح سراج با آن مواجه هستیم. از طرفی نیروی انسانی مورد نیاز هم باید به صورت برون سپاری و خرید خدمت به کار گرفته شوند و نمی‌توانیم این نیروها را وارد چارت کنیم. البته برنامه ریزی‌ها و مکاتباتی در این زمینه انجام شده است.
وی ادامه می‌دهد: تعداد روان پزشکان به طور کلی کم است و برای هر مرکز سراج به یک روان پزشک نیاز داریم و از طرفی نمی‌توانیم تامین نیروی لازم را انجام بدهیم.
جمع بندی
وقتی درباره سلامت روان حرف می‌زنیم، درباره بخش زیادی از جامعه‌ای حرف می‌زنیم که به دلیل مشکلات اجتماعی و اقتصادی فراوان دچار اختلالاتی شده‌اند که حتی خودشان از آن خبر ندارند، اما بازتاب آن را در رفتار خود با دیگران و خانواده و همکاران می‌توان مشاهده کرد.
اختلالات روانی در سال‌های اخیر برای بسیاری از رسانه‌ها قابل توجه شده، اما همچنان مسئولان نظام سلامت نسبت به آنها کم توجه هستند و اهمیت موضوع را چندان درک نکرده‌اند. هرچند دولت سیزدهم توانست یکی از آرزوهای قدیمی در زمینه پوشش بیمه سلامت برای خدمات روان درمانی را برقرار کند، اما همچنان مراکزی مانند سراج در این زمینه دچار مشکلات اداری و کاغذ بازی هستند و هنوز با این مراکز قرارداد بیمه‌ای منعقد نشده تا افراد و مراجعه کنندگان بتوانند با پوشش بیمه پایه از خدمات تخصصی این مراکز استفاده کنند.
توجه ویژه به تامین منابع و نیروی انسانی با تجربه برای مراکز سراج باید یکی از اولویت‌های وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در دولت چهاردهم باشد. در واقع اگر وزیر بهداشت بعدی توجه بیشتری به حوزه پیشگیری و بهداشت نشان بدهد و به موضوع سلامت روان به شکل ویژه‌ای توجه کند، برگ برنده‌ای خواهد داشت.