هوشنگ جاوید در گفت‌وگو با خبرنگار موسیقی ایرنا درباره نقش موسیقی ایرانی در شکل‌دهی مرثیه، نوحه و شبیه‌خوانی اظهارداشت: ایرانیان قبل از گرایش به دین اسلام، معتقد به دین زرتشت بودند و سرودها و آوازهای آنان ستایشی و در خدمت ستایش پاکان و نیکان یا ستایش خداوند بود، این آوازها نمونه‌های ذکرخوانی و ستایش‌خوانی بودند.
وی گفت: ایرانیان پس از اسلام، سروده‌ها، نقل‌های آوازی و نغمات خود را که در گذشته تاریخی داشتند، به گونه‌ای در شاخه‌هایی مانند سحرخوانی، مرثیه‌خوانی، شمایل‌خوانی، پرده‌خوانی، نوحه‌گری، روضه‌خوانی در خدمت تبلیغ مذهب جدید آوردند و این نغمه‌ها را از این طریق وارد جهان جدید دینی‌شان کردند.
جاوید افزود: ایرانیان به مرور زمان ویژگی‌های دیگری همچون چاووش‌خوانی؛ رسم شعرخوانی به آواز با آدابی خاص در بدرقه و استقبال حج‌گزاران و زائران را با بهره‌مندی از سوره حج به این نغمات، سروده‌ها و نقل‌های آوازی اضافه کردند و چاووش‌خوانی را با اندیشه خودشان به صورت هنری‌تر در قالب‌های چاووش کربلا (در زمان صفویه)، چاووش سفر به مشهد و آستان قدس رضوی، سفر به شاهچراغ و سفر به قم گسترش دادند.
شکل‌گیری هنر شبیه‌خوانی
این نویسنده و پژوهشگر موسیقی بیان کرد: ایرانیان در گذر زمان برای نگهداری بهتر و تبلیغ درست‌تر دین اسلام از راه ایجاد حزن و تصویرکردن واقعه عاشورا در ذهن مخاطبان، هنر شبیه‌خوانی را ایجاد کردند، انگاره‌های اصلی و درست این هنر که امروز به صورت میدانی اجرا می‌شود، از دوران زندیه آغاز شد و در دوره قاجار اوج گرفت و شکوفا شد و شاخه‌های خاصی پیدا کرد.
وی اظهار داشت: به عنوان مثال در دوره قاجار، به دلیل گسترش رفاه و رفاهیت در جامعه، یک نوع تفاخرهای خاص درباری و تجار شکل گرفت، شکل اقتصادی کشور به دلیل سفرهای مختلف اروپایی ناصرالدین شاه قاجار، برداشت او از فرهنگ غرب و آوردن بعضی از این جلوه‌ها به ایران تغییر کرد و در این روند، شبیه‌خوانی به سمت نوعی تفاخر و رفاهیت گرایش پیدا کرد که دره الصدف نمونه‌ای از آن است.
جاوید گفت: ایرانیان در قالب هنر شبیه‌خوانی سعی کردند چند هنر دیگر ایرانی همچون مرثیه‌سرایی را حفظ کنند، جریان مرثیه‌سرایی در حال ضعیف شدن بود و در دوره قاجار به سمت نوحه‌خوانی کشیده شد، در مقابل متخصصان این حوزه، ادبیات فاخری را به کار گرفتند تا از نوحه‌هایی که زبان محاوره پیدا می‌کردند، فاصله بگیرند.
این پژوهشگر موسیقی آیینی و نواحی ایران افزود: متخصصان در هنر شبیه‌خوانی از منابع مکتوبی مانند «روضه الشهدا»، مقاتل یا کتاب‌های دیگری همچون «نفس المحبوب» که سیره ائمه و شخصیت‌های کربلا را بهتر نمایان می‌کردند و حتی از هنرهای نمایشی قدیمی بهره بردند و برای اینکه رنگ‌آمیزی خوبی در این روایتگری حزن‌انگیز برای مردم انجام دهند، به صورت آوازی آن را تقویت کردند.
وی بیان کرد: در روایت شبیه‌خوانی در لحظه درگیری‌ها چهار یا پنج نفر به نام اشقیا و یک نفر به نام اولیا در میدان هستند، در این روایت صرف، یک صحنه ضعیف کم جانی مشاهده می‌شود که هرگز نمی‌تواند با یک اجرای ساده آن صحنه تاریخی را به ذهن متبادر کند و برای ایجاد و تقویت ترکیب‌بندی تصویری در ذهن مخاطب، از سازهای بادی و کوبه‌ای بهره می‌برند و یک کنتراست متنی قوی را با برجسته‌سازی رنگ، لحن و احساس برای مخاطبان ایجاد می‌کنند و در نتیجه هنر شبیه‌خوانی یا تعزیه‌خوانی به آن گونه‌ای که امروز هست، شکل می‌گیرد.
جاوید اظهارداشت: هنر شبیه‌خوانی ابتدا در قالب‌های یک تا سه نفره و سپس ۱۰ تا ۱۵ نفر اجرا می‌شود و در این هنر برای ارایه اثر بهتر و ایجاد حزن بیشتر، از بخش‌های بزرگی از گوشه‌های موسیقی ایرانی بهره می‌برند و در نتیجه در هنر شبیه‌خوانی، موسیقی آوازی ایرانی با موسیقی ریتمیک ایران از طریق سُرنا و دُهل حفظ شده و به نسل‌های بعد هم منتقل می‌شود.
ارتباط شبیه‌خوانی با موسیقی ایرانی
نویسنده کتاب «آشنایی بر موسیقی مناطق و نواحی ایران» درباره ارتباط متقابل شبیه‌خوانی با موسیقی ایرانی گفت: موسیقی یک محمل است و نیاکان ما به خوبی و با شناخت کامل از این محمل برای آثار مذهبی بهره بردند، هنر موسیقی و شبیه‌خوانی از یکدیگر جدا نیستند.
وی افزود: شبیه‌خوانی از همان ابتدای شکل‌گیری، با باورها، اعتقادات و حتی هنرهای گذشته همچون مرثیه‌خوانی، مصیبت‌خوانی، نوحه‌خوانی و ذکرخوانی ارتباط داشته، علاوه بر این حدود هشت مجموعه از گونه‌های آوازی مذهبی در مرثیه‌خوانی و هنر شبیه‌خوانی دیده می‌شود و زیبایی این هنر به دلیل همین ویژگی‌ها و مجموع هنرهاست؛ در شبیه‌خوانی نقش‌آفرین (نقش پوش)، نوازنده و خواننده هنرآفرینی می‌کنند.
جاوید با اشاره به آثار مدون درباره موسیقی مذهبی و تعزیه اظهارداشت: قبل از انقلاب اسلامی کتاب «موسیقی تعزیه در ایران» اثر محمدتقی مسعودیه استاد و پژوهشگر برجسته موسیقی در حدود سال‌های ۱۳۴۹ و ۱۳۵۰، منتشر شد، در این کتاب ردیف‌ها، گوشه‌ها و آوازها به دقت بیان شده و بعد از انقلاب چنین اثری، تالیف نشده است.
این پژوهشگر فرهنگ عامه و موسیقی نواحی و آیینی بیان کرد: محمدحسن رجائی زفره‌ای در اثر «مجالس مختلف تعزیه» و محمدباقر غفاری به موضوع تعزیه در ایران پرداخته‌اند و استاد جابر عناصری نیز از زمان گذشته تا بعد از انقلاب اسلامی، موضوع تعزیه را مورد بررسی قرار داده است، چنین اقدامات و تلاش‌هایی انجام شده اما کافی نبوده است و هنوز هم آن طور که باید و شاید پس از گذشت ۴۵ سال از انقلاب اسلامی، کار شایسته و بایسته‌ای در حوزه هنر شبیه‌خوانی به طور کلی صورت نگرفته و متاسفانه اکنون شبیه‌خوان‌ها در شرایط شایسته‌ای فعالیت نمی‌کنند و به صورتی مناسبتی در بوستان‌ها و شهرها با اجرای مجالسی به روی صحنه می‌روند.
وضعیت موسیقی مذهبی
جاوید درباره وضعیت موسیقی مذهبی گفت: موسیقی مذهبی در ایران شامل سه بخش است؛ یک بخش از موسیقی مذهبی توسط ادوات موسیقی فرنگی نواخته می‌شوند و برای اجرایش هم از نغمات موسیقی فرنگی و فواصل آن نوع موسیقی استفاده می‌کنند مانند نوحه‌های پاپ گونه‌ای که این روزها خوانده می‌شوند.
وی افزود: متاسفانه طی دو دهه گذشته نهادهای فرهنگی به سمت گونه‌ای از موسیقی رفتند که هم انحراف‌انگیز است و هم گوش را فاسد می‌کند؛ نوحه‌گر و ستایشگری که با استفاده از ریتم‌های فرنگی جوانان را سر شوق می‌آورد و گمان می‌کند که کار انجام داده و ارادتمند ساخته است، بزرگترین اشتباه را می‌کند، به دلیل اینکه آن جوانان تحت تاثیر یک فرهنگ غلط قرار می‌گیرند و وقتی که به فرصت بعد از محرم و زمان آرامش می‌رسد، می‌بینیم که مخاطبان جوان از همان نغمه‌گی‌های که مدنظر آن نهادهاست و آنها را تبلیغ می‌کنند، در آثارشان استفاده می‌کنند و زمانی که به این جوانان انتقاد می‌کنیم، می‌گویند که چرا در نوحه می‌توان چنین نوآوری‌هایی را انجام داد اما در ترانه معمولی نمی‌توان آن را انجام داد.
تعریف موسیقی مذهبی در دانشگاه
این نویسنده و پژوهشگر موسیقی آیینی بیان کرد: نباید کارها و نوآوری‌های غلط و اشتباه را در حوزه موسیقی مذهبی ترویج داد، به هر حال شاهد چنین آثاری هستیم و امیدواریم مساله توجه به قدمت موسیقی ایران، لحن‌ها و نغمه‌های آن باعث شود که بسیاری از این اشتباه‌ها از میان برداشته شود و جز با ارائه هنر موسیقی مذهبی در آموزش عالی نمی‌توان اقدامات تاثیرگذاری در این حوزه انجام داد، موسیقی مذهبی به عنوان یک رشته تحصیلی و دانشگاهی باید در آموزش عالی تعریف شود و شاخه‌های آن تدوین و آموزش‌های لازم در حوزه موسیقی مذهبی ارائه شود و بعد از یک روند سه تا پنج ساله می‌توان انتظار بهبود شرایط را در این حوزه داشت.
جاوید درباره ترویج نوحه‌های پاپ برای جذب جوانان گفت: جوانان را باید با سخن درست جذب کرد نه با کار غلط، مشکل اینجاست که متولیان چنین آثاری فرق میان این دو را فهم نکردند اما واقعیت این است که با فهم درست، آموزش و آشناکردن درست به جوانان می‌توانیم بسیاری از مسائل را اصلاح کنیم، شورآفرینی‌ها و هیجان‌آفرینی‌های غلط و توجه ندادن درست قیام امام حسین (ع) به جوانان باعث ایجاد خیلی از مسائل شده است که باید مورد بررسی قرار گیرد.
وی بخش دیگری از موسیقی مذهبی را نوحه‌ها و ستایشگری‌های دانست و افزود: این آثار در قالب سوگ‌سرودهای ارکسترال تولید شدند و حدود ۷۵ درصد از این آثار، قابل تامل و تعمق هستند.
کارشناس و مجری ویژه برنامه تلویزیونی «چهارگاه؛ روایت حماسه» بیان کرد: یک بخش دیگری از موسیقی مذهبی شامل موسیقی نواحی و رگه‌های زیبای لحن‌ها و ضرباهنگ‌های سوگ در نواحی و مناطق مختلف کشور است که در این برنامه سعی کردیم به آنها بپردازیم.
برگزاری کنسرت موسیقی مذهبی
جاوید درباره کنسرت‌های موسیقی مذهبی که در چند سال اخیر در ماه‌های محرم و صفر برگزار می‌شوند، اظهارداشت: اجرای موسیقی مذهبی در ماه‌های محرم و صفر می‌تواند راهی نو برای جذب مخاطبان و توجه دادن به اهداف وقایع مذهبی باشد اما باید عالمانه، با هدف و اندیشه باشد، نه اینکه شاهد اجرای کنسرت و اثری ساده صرف به پشتیبانی چند شعر مذهبی باشیم.
وی گفت: جامعه ما در مناسبت‌هایی همچون ماه‌های محرم و صفر از حزن فاصله گرفته است، سوگواری سفارش قدماست که اگر نمی‌توانید در ایام سوگواری شهادت امام حسین(ع) گریه کنید، لااقل تظاهر به گریه‌داری کنید، مشکل ما این است که حزن از جامعه برداشته شده و چیزی که به آن داده شده، شورآفرینی است که آن هم مقطعی است.
این پژوهشگر موسیقی افزود: بعضی از آثاری که در کنسرت‌های مذهبی اجرا می‌شوند، سوگ‌ترانه است و ارزش نوحه‌گری ندارند، سوگ‌ترانه برای ایام مناسبتی است، مردم باید بدانند که حق استفاده از این سوگ‌ترانه را در نوحه‌گری ندارند، به دلیل اینکه آبروی نوحه را تضییع می‌کند، در وصیت یکی از هنرمندان موسیقی به فرزندش آمده است که نوحه را بر پایه ترانه و ترانه را بر پایه نوحه اجرا نکند، چرا که در نخستین قدم باعث خنده فاسدان و فاجرین می‌شود، یعنی افرادی که منافق هستند و فهمی از موضوع ندارند، در حال حاضر نوحه‌گری‌ها به این سمت پیش رفته و خنده‌دار شده‌اند، امیدوارم این موضوع به صورت جدی بررسی شود تا به یک نتیجه درستی در حوزه موسیقی مذهبی برسیم.