به گزارش خبرنگار موسیقی ایرنا، کتاب‌های متعددی در ماه‌های اخیر در حوزه‌های پژوهشی و آموزشی گونه‌ها و سازهای مختلف موسیقی منتشر شدند که در این گزارش به معرفی بعضی از آنها می‌پردازیم.
ردیف میرزاعبدالله: دست نویس و روایت ابوالحسن صبا
کتاب «ردیف میرزاعبدالله، دست‌نویس ابوالحسن صبا: دستگاه همایون» با مقابله و بازنویسی خانه پایور؛ فرشاد توکلی، علی صمدپور، وحید طهرانی آزاد و نازنین غنی‌زاده، نت‌نگاری نازنین غنی‌زاده شامل ۱۰۲ است.
محمد افتخاری ویراستار پیش‌گفتار، شایان غیاث‌الدین مستندسازی پروژه، فاطمه فرهادی مدیر اجرایی خانه پایور، سمانه حسینیان مرمت سند از دیگر عوامل اجرایی این کتاب هستند.
در بخشی از توضیح این کتاب آمده است: «این سند ملی که اکنون بخشی از آن در این کتاب منتشر شده است، مهمترین و یکی از دست‌اول‌ترین روایت‌ها از ردیف میرزا عبدالله است. شاید تا پیش از زمستان ۱۳۹۵، که همسر گرامی استاد فرامرز پایور اسناد باقی‌مانده از ایشان را به لطف و سخاوت در اختیار خانه پایور گذاشت، کمتر کسی از وجود این سند اطلاع داشت. شاگردان صبا، به خصوص فرامرز پایور و علی تجویدی به وجود این سند اشاره کرده بودند. این سند دست‌خط هنرمند یگانه تاریخ موسیقی معاصر ایران، ابوالحسن صبا است.
صبا را می‌توان با استعدادترین شاگرد مستقیم میرزا عبدالله در سه‌تار دانست و این موقعیت ویژه، که آوانگار کارگان میرزا عبدالله، مستعدترین شاگرد او، یکی از چیره‌دست‌ترین نوازندگان و شاید مهمترین معلم قرن چهاردهم باشد، به خودی خود، به این سند دست‌نویس اهمیتی استثنایی می‌بخشد.
دست‌نویس در دفتری ثبت‌شده که با شواهد بی‌شمار نشان می‌دهد که در سراسر عمر هنری صبا مورد رجوع او قرار می‌گرفته است. از جمله محتویات این دفتر می‌توان به مجموعه‌ای از ردیف میرزا عبدالله شامل هفت دستگاه و دو آواز، مجموعه‌ای از تصنیف‌های قدیمی، مقایسه برخی ردیف‌ها و همچنین برخی آثار فهرست نشده از این موسیقیدان اشاره کرد. شواهدی وجود دارد که نگارش این متن را به بازه زمانی ۱۳۰۲ تا ۱۳۱۲ و به طور مشخص، حدود ۱۳۰۵ محدود می‌کند.
خانه پایور برای هرچه زودتر در دسترس قرارگرفتن متن سند و لزوم دقت در تهیه نسخه‌ای منقح بر آن شد دست‌نویس را در چند دفتر منتشر کند تا بتواند پیش از انتشار نسخه‌ای جامع، از نظرها و راهنمایی‌های موسیقیدانان و موسیقی‌شناسان بهره‌مند شود. «دفتر همایون» بازنویسی اولین دستگاه ثبت‌شده در این سند است که به نحوی امانت‌دارانه در اختیار شما قرار گرفته است.
دستگاه همایون ردیف میرزا عبدالله، دست‌نویس ابوالحسن صبا از مبنای «رِ» نوشته شده که به تصریح خود صبا «در چپ کوک تار» است. این دستگاه در ۱۱ صفحه شامل ۲۳ گوشه است که عبارتند از مقدمه، چهارمضراب، درآمد اول، درآمد دوم (کرشمه)، درآمد سوم (زنگ شتر) موالیان، چکاوک، طرز، بیداد، نی‌داوود، فرود، باوی، ابوالچپ، لیلی و مجنون، راوندی، نوروز عرب، نوروز صبا، نوروز خارا، نفیر فرنگ، شوشتری، راز و نیاز، بختیاری.»
«داستانلار»؛ گنجینه‌های شفاهی هنر عاشیقی مکتب زنجان
کتاب «داستانلار» گنجینه‌های شفاهی داستان‌های هنر عاشیقی مکتب زنجان شامل تمامی داستان‌های استاد عاشیق مسلم عسگری با هدف فراموش نشدن داستان‌های کهن منتشر شد. این پروژه شخصی و مستقل توسط محققان زنجانی؛ محمد و مصطفی رزاقی از سال ۱۳۸۱ آغاز و اردیبهشت ماه امسال بعد از ۲۲ سال به اتمام رسید.
کتاب «داستانلار» شامل دو مقدمه و ۲۷ داستان شفاهی عاشیقی از قبیل «اصلی ایله کرم»، «شاه اسماعیل»، «قریب ایله شاه صنم»، «خسته قاسیم»، «شیرین ایله بیرچک»، «کلبی ایله انسان خانیم» و... است. در این کتاب داستان تالیفی استاد عسگری با نام «میرزا کاظیم» نیز موجود است.
جمع‌آوری کاست‌ها از اقصی نقاط ایران با هزینه شخصی، پیاده کردن بیش از ۱۰۰ ساعت کاست بر روی کاغذ، تکمیل داستان‌های ناقص در کاست‌ها، بازنوشت بعضی داستان‌ها توسط استاد عسگری، تطبیق و تحقیق در مورد داستان‌ها و روایات مشابه در دیگر حوزه‌های موسیقی عاشیقی کشور (از سال ۱۳۹۳ تا ۱۴۰۲) از جمله فعالیت‌ها و اقدامات برای تدوین کتاب «داستانلار» در این سال‌ها بوده است.
مسلم عسگری هنرمند برجسته موسیقی عاشیقی متولد ۱۳۱۷ در زنجان از گنجینه‌های زنده بشری کشور محسوب می‌شود که با اجرای ۲۵ داستان از سری داستان‌های حماسی و عاشقانه ترکی در قالب بیش از ۱۳۰ کاست، مقام برتر را در بین ایران، جمهوری آذربایجان و حتی ترکیه داراست.
عاشیق عسگری علاوه براینکه بر آهنگ‌های مشترک موجود در موسیقی آذربایجان اشراف کامل دارد؛ آهنگ‌های مخصوص زنگان را نیز با مهارت تمام اجرا می کند. وی دراغلب جشنواره های محلی و استانی و چندین سمینار سراسری و بین‌المللی شرکت کرده و اجراهای بین‌المللی در کشورهای مختلف داشته است.
مجموعه اشعار عاشیق عسگری با عنوان «ائل آشیغی» اواخر سال ۱۳۹۹ شامل انواع قالب‌های شعر ترکی؛ اوستادنامه، قوشما، گرایلی، غزل، جیغالی تجنیس، وجودنامه منتشر شد.
«سی و یک اتود برای سی و یک گوشه»
کتاب «سی و یک اتود برای سی و یک گوشه» (از دستگاه شور ردیف میرزاعبدالله) با تالیف حامد گرجی نوازنده، مولف و مدرس موسیقی منتشر شده است.
در توضیحات این کتاب آمده است: «اغلب کتاب‌هایی که با مضمون یا عنوان اتود منتشر می‌شوند، برخاسته از فضای موسیقی ایرانی نیستند. اگر هدف اتودنوازی را حرکتی در جهت افزایش مهارت ذهنی و فیزیکی نوازنده بدانیم. لازم است این مهارت‌ها همسو با بستری باشند که نوازنده قرار است در آن حضور یابد. با در نظر گرفتن این دیدگاه لازم است در اتودها برای سازهای ایرانی موسیقی ایرانی نقش پایه‌ای داشته باشد. در دل گوشه‌های ردیف، موتیف‌ها، تحریرها، عبارات و جملات بسیاری وجود دارد که اجرا و درکشان برای هنرجویان و نیز تفهیم و تدریسشان برای هنرآموزان با دشواری‌هایی همراه است. گاه این دشواری‌ها به کافی نبودن مهارت نوازندگی و تکنیکی هنرجو برمی‌گردد و گاه به عدم درک معنای جملات موسیقایی ثقیل و پیچیده.
در کتاب پیش رو که ۳۱ اتود بر مبنای گوشه‌های دستگاه شور از ردیف میرزا عبدالله به روایت نورعلی برومند ارائه شده بر قسمت‌های دشوار ردیف، نوری افکنده‌ایم و به استقبال دست و پنجه نرم کردن با آنها رفته‌ایم. تکرار مداوم این قسمت‌ها و اجرای دگره‌هایی از آنها موجب قوام یافتن درک هنرجو و افزایش توانمندی اجرایی وی می‌شود.
از طرفی جای جای گوشه‌های ردیف مملو از ریتم‌های بسیار متنوع و تحریرهایی زیبا و خلاقانه‌ای است که برای ساخت و پرداخت قطعاتی تازه و متفاوت ظرفیتی منحصر به فرد در اختیارمان قرار می‌دهد. بسط و گسترش جملات موجود در گوشه‌ها و نیز این نگاه باز به ردیف می‌تواند به مثابه پیشنهاد و سرمشقی برای نغمه‌پردازی‌های بیشتر و زیباتر تلقی شود.»
«آثار رضا محجوبی برای تار و سه‌تار»
کتاب «آثار رضا محجوبی برای تار و سه‌تار» با آوانگاری و ویرایش محمدرضا شرایلی منتشر شده است و مهدی دیزانی مضراب‌گذاری و نگارش علائم تکنیکی و شهاب مِنا انتقال برای سازهای تار و سه‌تار را برعهده داشتند.
در توضیحات این کتاب آمده است: «هر چند برخی آثار رضا محجوبی (آهنگساز و نوازنده ویولن) (۱۳۳۳-۱۲۷۷) ویولن‌نواز اسطوره‌ای معاصر، نُقل مجالس بوده و در دوره‌ای که رادیو یا دیگر رسانه‌های عمومی در ایران متداول نبوده، در بسیاری از صفحات موسیقیدانان برجسته ایران و حتی نمونه‌های کمیاب خصوصی در نخستین دهه ۱۳۰۰ شنیده می‌شود، هنوز بسیاری از آثار او بر موسیقیدانان ایران ناشناخته مانده است.
پیش از این در مجموعه دوجلدی «رضا محجوبی، افسونگر نغمه‌پرداز» به شرح حال و آثار رضا برای ویولن پرداختیم و اینک، طی کتاب حاضر، برای بیشتر شناخته شدن و نواخته شدن آثار او آنها را به راست‌کوک‌های متداول در تار و سه‌تار و سنتور برگردانده‌ایم و برای نواختن با تار و سه‌تار، مضراب‌گذاری، انگشت‌گذاری و تنظیم کرده‌ایم.
برخی از این آثار از نت‌نگاری‌های مندرج در منابع مکتوب اقتباس شده و با دیگر روایات مکتوب و صوتی به جامانده نیز تطبیق داده شده و جامع‌ترین روایت انتخاب شده و برخی دیگر براساس اجراهای به دست آمده از رضا محجوبی یا اجراها و تنظیم‌های دیگر موسیقیدانان از اثر رضا محجوبی آوانگاری شده‌اند.
از آنجا که در نت‌های پیشینیان به درج کلیت ملودی- بی درج تزئینات ملودیک- بسنده شده، در کتاب حاضر برای افزودن بر غنای ملودیک قطعات، تزئینات و تکنیک‌های مضرابی متداول در تار و سه‌تار نیز به نت‌ها افزوده شده است. باشد که با انتشار این کتاب آثار زیبای رضا محجوبی، موسیقیدان نابغه ایرانی، بیش از پیش توسط نوازندگان سازهای موسیقی دستگاهی ایران نواخته و شناخته شود.»
«تصنیف‌های دوره قاجار»
کتاب «تصنیف‌های دوره قاجار به روایت استاد عبدالله دوامی» از استادان و ردیف‌دانان موسیقی اصیل ایرانی، براساس نوشته استاد فرامز پایور موسیقیدان،، مدرس و نوازنده سنتور با آوانگاری فراز مجیبی شامل ۴۰۸ است.
در توضیح این اثر به قلم مجیبی آمده است: «استاد عبدالله دوامی به دلیل بهره‌مندی و ارتباط گسترده با نوازندگان شاخص و راویان اصلی ردیف و خوانندگان و تصنیف‌سازان مختلف و نیز مهارت در نوازندگی ضرب و خوانندگی، به عنوان مهمترین مرجع و راوی ردیف آوازی و تصانیف دوره قاجار محسوب می‌شد.
نوع نگاه زیباشناسانه در انتخاب تصانیفی که با اصالت‌های موسیقی دستگاهی همگن و منطبق هستند در مقابل تصانیفی که از عیار هنری کمتری برخوردار بوده و یا بیشتر جنبه مردم‌پسند داشته‌اند، اصلی‌ترین ویژگی روایت او از تصانیف دوره قاجاراست. کامل‌ترین آوانگاری کارگان ایشان مربوط است به نوشته استاد فرامرز پایور که در این کتاب به عنوان مرجع اصلی قرار گرفت. علاوه بر تطبیق دقیق حروف و کلمات شعر با نت‌ها نسبت به مرجع اصلی، تلاش کرده‌ام تا نوع آوانگاری باعث ارتباط بیشتر خوانندگان و نوازندگان، در سطوح مختلف هنری با آن شود.»
آلبوم موسیقی «ردیف آوازی به روایت عبدالله دوامی» نیز با گردآوری فرامرز پایور، آواز رهام شیرمحمد و نوازندگی سه تار محمدرضا شیرمحمد سال گذشته در ۶ لوح فشرده منتشر شد.
ردیف آوازی استاد عبدالله دوامی برای سنتور
کتاب «ردیف آوازی استاد عبدالله دوامی برای ساز سنتور» با گردآوری فرامرز پایور و تنظیم و نت‌نگاری برای سنتور رامتین نظری‌جو نویسنده، مدرس و نوازنده سنتور شامل ۲۰۵ صفحه است.
در توضیح این کتاب به قلم نظری‌جو آمده است: «مجموعه پیش رو تنظیم و برگردان ردیف آوازی استاد عبدالله دوامی، گردآوری استاد فرامرز پایور، برای ساز سنتور است. حداکثر تلاش بر این بوده تا با ارائه ترجمانی مناسب و سازگار با مختصات و تکنیک سنتور، نوازندگان این ساز را با بافت و خصوصیات جملات آوازی آشناتر کرده و همچنین این ردیف پُرمحتوا و ارزشمند را، که یکی از موثق‌ترین روایت‌های ردیف‌های آوازی است، وارد کارگان آموزشی و اجرایی این ساز شده تا هنرجویان، در کنار ردیف‌های سازی، از ردیف آوازی نیز بی‌بهره نمانند و شناخت و معلومات خود را در زمینه ردیف‌نوازی بیشتر کنند.»
اخبار و اسناد مرتضی نی‌داود
کتاب «اخبار و اسناد مرتضی نی‌داود در مطبوعات از دوره قاجار تا عصر حاضر» (موسیقیدان، آهنگساز و نوازنده تار) به کوشش مهدی نورمحمدی نویسنده، پژوهشگر و سندپژوه منتشر شده است.
در توضیح این کتاب به قلم نورمحمدی آمده است: «این کتاب، شامل دو بخش است. در بخش اول که حاصل بررسی و جست‌وجوی گسترده در روزنامه‌ها و مجلات بعضاً دشواریاب است، هر گونه خبر مرتبط با مرتضی نی‌داود(موسیقیدان، آهنگساز و نوازنده تار) اعم از اعلان و گزارش کنسرت‌ها، فعالیت‌های هنری، زندگی، آثار، خاطرات و گفت‌وگوهای مطبوعاتی وی گردآوری شده است.
اعلان‌ها و اخبار مندرج در این بخش منجر به شناسایی نسبتاً کاملی از کنسرت‌های وی می‌شود. از جمله این کنسرت‌ها می‌توان به کنسرت‌های وی با عارف قزوینی اشاره کرد که در هیچ یک از منابع مرتبط با زندگی و آثار نی‌داود به این تفصیل به آن اشاره‌ای نشده است.
در بخش دوم نیز تحت عنوان «پیوست»، گفت‌وگوهای رادیویی، تلویزیونی و محافل خصوصی او گردآوری و پیاده‌سازی شده است که به طور حتم برای علاقه‌مندان دربرگیرنده نکات سودمند و جالب توجهی خواهد بود. از جمله نکات مهم این بخش می‌توان به حضور در کنسرت‌های درویش خان به عنوان نوازنده دوم در سنین نوجوانی و آغاز جوانی اشاره کرد که در هیچ منبعی ذکری از آن به میان نیامده است.
کتاب فرارو با ارائه نکات تازه‌یاب و منتشر نشده، موجب شناخت بیشتر مرتضی نی‌داود می‌شود و دریچه جدیدی به روی پژوهشگران و دوستداران این موسیقیدان برجسته می‌گشاید.»
بازی درونی موسیقی
کتاب «بازی درونی موسیقی راهنمای ممتاز برای رسیدن به سطح تازه‌ای از اجرای موسیقی» نوشته بَری گرین به همراه تیموتی گالوِی با ترجمه ماندانا غفارزاده و پیمان حاج‌زرگرباشی منتشر شده است.
درباره این اثر، به قلم دبلیو. تیموتی گالوی آمده است: «به نظر من جوهره موسیقی، «ابراز وجود» است و این امر نیازمند محیطی است که مساعد دستیابی به منبع خلاقیت فرد باشد و اجازه آزادی بیان را به او بدهد. همان طور که محصول نهایی مطالعه موسیقی لذت، مهارت و الهام است، فرآیند واقعی یادگیری و آموزش می‌تواند همان کیفیت تجربه را به همراه داشته باشد. امیدوارم خوانندگان کتاب «بازی درونی موسیقی» از این انبوه مطالب بهره ببرند تا در لذت بردن کامل از موسیقی، خودشان را یاری کنند.»
اصول عالی آرشه‌کشی
کتاب «اصول عالی آرشه‌کشی» نوشته لوسیَن کَپِه با ترجمه و توضیحات محسن کاظمیان منتشر شده است.
درباره این اثر، به قلم ابراهیم لطفی نوازنده و مدرس ویولن، رهبر ارکستر آمده است: ««آرشه روح ویلُن است» همین یک جمله به تنهایی کافی است تا اهمیت و نقش بسیار حساسی که آرشه در نوازندگی ساز ویلُن و همچنین دیگر سازهای زهی‌ـ آرشه‌ای می‌تواند داشته باشد را روشن سازد. اعتقاد تمامی مدرسین بزرگ ویلن بر این است که قریب هفتاد درصد از تمرکز و توجه نوازنده این ساز باید معطوف به دست راست و آرشه گردد؛ چراکه انجام وظایف مهمی از جمله: سونوریته (صدادهی)، آرتیکوله (تلفظ و بیان)، دینامیک (شدت اصوات) و کاراکتر (شخصیت) به همراه تکنیک‌های متنوع و متعدد، نوازنده را ملزم به این درجه از توجه می‌کند.
کتاب حاضر که نتیجه سال‌ها نوازندگی و تحقیق آقای کپه در زمینه ساز ویلُن است می‌تواند مرجع و راهنمای بسیار خوبی جهت شناخت و ارتقای تکنیک‌های آرشه و دست راست باشد و اطلاعات و تمرینات مفیدی به خواننده عرضه کند. بنده ضمن استقبال و ابراز خوشحالی از ترجمه این کتاب به زبان فارسی، مطالعه آن را نه فقط به نوازندگان و مدرسین ویلُن، که به تمام اعضای خانواده سازهای زهی‌ـ آرشه‌ای توصیه می‌کنم.»
«شیوه نوازندگی اودو»
کتاب «شیوه نوازندگی اودو» (از مبتدی تا پیشرفته) تألیف محمدرضا رئیسی نوازنده و مدرس سازهای کوبه‌ای (کاخن، دف، تمپو، کوزه) شامل ۱۶۸ صفحه است.
درباره کتاب «شیوه نوازندگی اودو» (کوزه) آمده است: «کتاب پیش‌رو، به ریشه‌های ساز «اودو» پرداخته است و تاریخچه آن از منشاء سنتیش در نیجریه تا جایگاهش در موسیقی امروز را بررسی می‌کند. در ادامه آموزش‌های عملی در قالب ارائه نت‌های موسیقی برای نواختن آن و تکنیک‌های ساده و پیشرفته برای ایجاد صداها و ریتم‌های متنوع را در این کتاب خواهید دید.
در پایان، نقش کاربردی «اودو» در سبک‌ها و ژانرهای مختلف موسیقی که در نواختن ریتم‌هایی از سراسر جهان قابل مشاهده است، بررسی خواهد شد.
این کتاب به نحوی تدوین شده است تا هم برای نوازندگان سازهای کوبه‌ای که «اودو» را به عنوان ساز دوم می‌نوازند کاربردی باشد و هم نیاز مبتدیان را به کلی مرتفع سازد. برای یادگیری هر چه بهتر مطالب کتاب، نمونە صوتی اکثر تمرین‌ها قابل تهیه است و می‌توان از آن بهرە فراوانی برد.»