چرخه تحولات سریع در فناوری، مدل‌های کسب‌وکار و تغییرات اجتماعی در سال‌های اخیر موجب دگرگونی‌های اساسی در صنعت خودرو شده است. برای مثال تغییر در زنجیره ارزش خودرو، توسعه فناوری‌های جدید مانند هوش مصنوعی، خودرو الکتریکی و خودروهای خودران و همچنین مدل‌های کسب‌وکار جدید مانند خودروهای اشتراکی این صنعت را دستخوش تغییراتی پرشتاب کرده است. در ایران نیز برخی تغییرات نوظهور مانند تاکسی‌های اینترنتی از نتایج این تغییرات گسترده به شمار می‌آیند. در ایران صنعت خودروسازی پس از نفت بزرگترین صنعت نام گرفته است.
این صنعت حدود ۲۴ درصد تولید ناخالص داخلی و یک تا ۲ درصد نیروی کار کشور را تشکیل می‌دهد اما صنعت خودرو با پیامدهای جدی ناشی از تغییرات در این حوزه روبرو است. پنجره‌های فرصت فناوری و کسب‌وکار ضمن ایجاد چالش برای صنعت خودرو کشور، فرصت‌های جبران عقب‌ماندگی و فرارسی فناورانه را نیز ایجاد می‌کند.
در سناریوی تسلای ایرانی، تمرکز اصلی بر انتقال فناوری و تولید خودرو تمام الکتریکی بر اساس تجارت و همکاری‌های متقابل با سایر کشورها است
درک عمیق از این تحولات و اقدامات صحیح مرتبط با آن امکان بهره‌برداری از پنجره‌های فرصت پیشرو را برآورده می‌کند. در سال‌های اخیر تغییرات سریع و پر شدت فناوری و همچنین تغییرات مهم اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و فناورانه در صنعت خودرو و حمل‌ونقل، شرایط پیچیده‌ای برای بازیگران و ذینفعان این حوزه ایجاد کرده است.
به منظور رویارویی با این پیچیدگی‌ها، مقاله «از تداوم سمند ملی تا تسلای ایرانی: سناریوهای توسعه صنعت خودرو در ایران» [۱] نوشته «رضا نقی‌زاده»، «نیما شیوندی»، «امیرهوشنگ حیدری»، «منوچهر منطقی» و «سعید زرندی» بر آن است تا عدم قطعیت‌های کلیدی را شناسایی و سناریوهای آینده صنعت خودرو درون‌شهری در افق زمانی ۱۰ الی ۱۵ساله را ارائه دارد.
بررسی صنعت خودرو و تجربیات بین‌المللی سناریونگاری در این حوزه
فناوری جدید و نوآوری‌های فناورانه، بازیگران صنعت خودرو را ملزم داشته که درباره مدل‌های کسب‌وکار خود تجدیدنظر کنند. فناوری‌های جدید مانند رانندگی خودکار، اینترنت اشیا و حمل‌ونقل الکترونیکی، خدمات نوینی مانند حمل و نقل فوری، تجربیات رانندگی خصوصی و معیارهای ایمنی پیشرفته را ممکن می‌سازد.
تمرکز گذار از محصولات به خدمات منجر به ایجاد گزاره‌های ارزشی جدیدی برای مصرف‌کنندگان می‌شود که نیازمند فعالیت‌های جدید، شراکت‌های جدید و مدل‌های درآمدی جدیدی هستند. گزاره‌های ارزشی و فعالیت‌های کلیدی مولفه‌های اصلی مدل‌های کسب‌وکار به شمار می‌آیند.
در بحث شبکه‌های همکاری صنعت خودرو، راه توسعه فناوری‌های نوظهور در کشور از مسیر همکاری‌های فناورانه و نوآورانه در قالب شبکه‌ای نظام‌مند می‌گذرد که این مهم در ایران با چالش‌های متعددی همراه است. لذا تعارضات در وظایف، موازی‌کاری‌ها و عدم شفافیت‌ها در تقسیم‌کار و همچنین تفاوت وظایف قانونی با اقدامات اجرایی نهادهای مختلف در فضای سیاستگذاری فناوری و نوآوری در ایران، منجر به جلب توجه فعالان این حوزه به ساختار حکمرانی آن شده است.
کروین و پانکراتز مالکیت خودرو و نحوه کنترل خودرو را به عنوان عدم قطعیت‌های بحرانی شناسایی و بر این اساس ۴ سناریوی اصلی را ارائه کرده‌اند.
تغییرات تدریجی: در سناریو اول مالکیت خصوصی به عنوان یک هنجار باقی می‌ماند؛ زیرا مصرف‌کنندگان اشکال حریم خصوصی، انعطاف‌پذیری، امنیت و راحتی را که با داشتن وسیله نقلیه همراه است انتخاب می‌کنند. علیرغم توسعه فناوری‌های کمک‌راننده در این سناریو رانندگی کاملا خودران به این زودی‌ها به‌طور کامل جایگزین هدایت راننده نمی‌شود.
جهان خودروهای اشتراکی: در سناریو دوم در آینده رشد مستمر دسترسی مشترک به وسایل نقلیه از طریق اشتراک سواری و اشتراک خودرو پیش‌بینی می‌شود.
انقلاب خودروهای بدون راننده: در سناریو سوم این پژوهش، فناوری رانندگی خودران با رویکرد مالکیت خصوصی حاکم است.
در سناریوی آذرخش پارسی، تمرکز بر تحقیق و توسعه و توانمندی‌های داخلی اساس تولید خودرو تمام الکتریکی است
عصر جدید دسترسی‌های خودران: در سناریو چهارم، وضعیت آینده همگرایی روندهای خودران و اشتراک خودرو پیش‌بینی می‌شود. شرکت‌های مدیریت حمل‌ونقل و اپراتورهای ناوگان، طیف وسیعی از تجربیات مسافران را برای برآورده کردن نیازهای متنوع در قیمت‌های متفاوت ارائه می‌کنند.
یافته‌ها: چهار سناریو خودروسازی ایران
پس از انتخاب عدم قطعیت‌های بحرانی (عدم قطعیت بدین معنی که در میان جامعه و نمونه انتخابی هیچ توافقی بر سر آن که کدام سرطیف عدم قطعیت اتفاق می‌افتد وجود ندارد) در نهایت بر اساس نظرات خبرگان در دلفی دو عدم قطعیت «همکاری‌های بین‌المللی (توسعه یا کاهش)» و «حرکت به سمت فناوری‌های نوین استراتژیک بر اساس مزیت نسبی در بحث خودرو الکتریکی (هیبریدی پایه فسیلی یا تمام الکتریک)» به عنوان با اهمیت‌ترین و دارای بیشترین عدم قطعیت انتخاب شدند که براین اساس ماتریس سناریو تشکیل و ۴ سناریو اصلی به وجود آمد.
۱-سناریو تسلای ایرانی:
در سناریو تسلای ایرانی از منظر خبرگان سیاست ملی و عمومی کشور حرکت به سمت توسعه و افزایش همکاری‌های بین‌المللی و تولید خودرو تمام الکتریکی در افق ۱۰ ساله است. در این سناریو تمرکز اصلی بر انتقال فناوری و تولید خودرو تمام الکتریکی بر اساس تجارت و همکاری‌های متقابل با سایر کشورها است.
سهم صنعت خودرو در تولید ناخالص از خودروهای فسیلی از منظر خبرگان به تدریج به سمت خودروهای تمام الکتریکی رفته است، با افزایش ارتباطات بین‌المللی انحصار خودروسازی نیز کاهش یافته و همکاری‌های متقابل منجر به ایجاد فضای رقابتی شده است.
واردات خودرو و قطعات در خصوص خودرو تمام الکتریکی به نحوی سیاستگذاری و تقنین می‌شود که ضمن حمایت از تولید داخل، رقابت‌پذیری صنعت را نیز افزایش دهد و حمل‌ونقل عمومی به سمت استفاده از خودروهای تمام الکتریکی داخلی یا خارجی می‌رود و زیرساخت‌هایی مانند صدور مجوزهای جایگاه‌های شارژ توسعه می‌یابد. در سناریو حاضر خبرگان بر این باورند بخش دولتی و دستگاه‌های سیاستگذار تصمیم‌ها و سیاست‌هایی را اتخاذ داشته‌اند که همکاری‌های بین‌المللی در حوزه‌های مختلف به خصوص در بحث همکاری‌های فناورانه و تجاری در حوزه صنعت خودرو الکتریکی توسعه‌یافته است.
در سناریوی هیبرید فسیلی صادراتی، تمرکز اصلی بر انتقال فناوری و تولید خودرو هیبرید پایه فسیلی بر اساس تجارت و همکاری‌های متقابل با سایر کشورها است
۲-سناریو آذرخش پارسی:
در سناریو آذرخش پارسی از منظر مصاحبه‌شوندگان افزایش محسوسی در همکاری‌های بین‌المللی رخ نداده و تولید خودرو تمام الکتریکی محور آینده ۱۰-۱۵ ساله هست. در این سناریو تمرکز بر تحقیق و توسعه و توانمندی‌های داخلی اساس تولید خودرو تمام الکتریکی است.
خودروهای تمام الکتریکی سهم بیشتری از تولید ناخالص را نسبت به خودروهای فسیلی کسب می‌کنند و سیاست‌های رقابتی بازار آزاد در رقابت با بازارهای خارجی شکل می‌گیرد. به دلیل تداوم تحریم‌ها کاهش واردات خودرو و قطعات در خصوص خودرو تمام الکتریکی را داریم و این مهم به نحوی سیاستگذاری و تقنین می‌شود که قطعات تماما به صورت داخلی طراحی و تولید شود که با توجه به عدم امکان انتقال فناوری روند به کاهش سرعت تولید دانش می‌انجامد.
برای ایجاد رقابت‌پذیری صنعت خودرو تمام الکتریکی تسهیلاتی برای خرید خودرو تمام الکتریکی داخلی ارائه می‌شود، حمل‌ونقل عمومی به سمت استفاده از خودروهای تمام الکتریکی داخلی می‌رود و زیرساخت‌های خودرو تمام الکتریکی مانند صدور مجوزهای جایگاه‌های شارژ توسعه می‌یابد.
دیدگاه خبرگان بر این است که در این شرایط تحقیق و توسعه داخلی بهبود یافته است. در این سناریو معضل کندی شتاب توسعه ارتباطات بین‌المللی تغییر محسوسی در شاخص‌های آزادی‌های اقتصادی سهولت کسب‌وکار ایجاد نکرده است. مدل‌های جدید کسب کار مانند خودروهای اشتراکی، خودروهای خودران، سرویس‌های درون خودرو، تحلیل و فروش داده‌ها در این سناریو نیز توسعه یافته است چرا که با توجه به تمام الکتریکی شدن تلاش‌های بیشتری در حوزه فناوری اطلاعات نیز انجام می‌شود.
۳-سناریو هیبریدی فسیلی صادراتی:
در این سناریو عقیده شرکت‌کنندگان در پژوهش بر آن است که سیاست ملی و عمومی کشور حرکت به سمت توسعه و افزایش همکاری‌های بین‌المللی و تولید خودرو هیبرید پایه فسیلی در افق ۱۵-۱۰ ساله است. در این سناریو تمرکز اصلی بر انتقال فناوری و تولید خودرو هیبرید پایه فسیلی بر اساس تجارت و همکاری‌های متقابل با سایر کشورها است.
بدین ترتیب بخش دولتی و دستگاه‌های سیاستگذار تصمیم‌ها و سیاست‌هایی را اتخاذ کرده‌اند که همکاری‌های بین‌المللی در حوزه‌های مختلف به خصوص در بحث همکاری‌های فناورانه و تجاری در حوزه صنعت خودرو هیبرید پایه فسیلی توسعه یافته است.
کشور در خصوص تبادلات مالی و تجاری با جهان مشکلی ندارد؛ بنابراین می‌توان از روش‌های توسعه فناوری اعم از جذب آموزشی، همکاری مشترک، تحقیق و توسعه مشترک، اتحاد استراتژیک، کنسرسیوم، سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی، جذب افراد ماهر، بیع متقابل استفاده کرد.
سیاست‌های بازرگانی به سمت سیاست‌های برونگرا و نوین تجاری حرکت کرده است. در این شرایط ارتباطات بین‌المللی نیز در حوزه انتقال فناوری بهبود یافته است. در این سناریو بسته به میزان توسعه و توان داخلی یا به سمت حرکت در جایگزینی واردات خودرو هیبرید پایه فسیلی می‌رود یا وارد بحث صادرات کل خودرو می‌شود و یا وارد چرخه صادرات برخی کالاهای میانی و استراتژیک این صنعت مانندECU های هوشمند می‌شود.
براساس آنچه خبرگان طرح می‌سازند سهم صنعت خودرو در تولید ناخالص از خودروهای تمام فسیلی به تدریج به سمت خودروهای هیبرید پایه فسیلی رفته است، با افزایش ارتباطات بین‌المللی انحصار خودروسازی نیز کاهش یافته و همکاری‌های متقابل منجر به ایجاد فضای رقابتی شده است.
۴-سناریو سمند ملی:
تمرکز اصلی سناریوی سمند ملی بر تحقیق و توسعه و تولید خودرو هیبرید پایه فسیلی براساس توانمندی‌های داخلی است
در این سناریو خبرگان بر این باورند که سیاست ملی و عمومی کشور همکاری‌های بین‌المللی افزایش محسوسی نداشته و تولید خودرو هیبرید پایه فسیلی در افق ۱۵-۱۰ ساله است و تمرکز اصلی بر تحقیق و توسعه و تولید خودرو هیبرید پایه فسیلی براساس توانمندی‌های داخلی است.
بدین ترتیب بخش دولتی و دستگاه‌های سیاستگذار تصمیم‌ها و سیاست‌هایی را اتخاذ داشته‌اند که با تکیه بر توان و افزایش تحقیق توسعه داخلی صنعت خودرو هیبرید پایه فسیلی توسعه یابد. در این زمینه، مشکلاتی در ارتباطات بانکی و اقتصادی با سایر کشورها همچنان وجود دارد.
بنابراین روش‌های توسعه فناوری اعم از جذب آموزشی، تأمین مالی تحقیقات داخلی، جذب افراد ماهر مورد استفاده قرار می‌گیرند. سیاست‌های بازرگانی به سمت سیاست‌های درونگرا حرکت کرده است. بر این اساس که سهم صنعت خودرو در تولید ناخالص از خودروهای فسیلی به تدریج به سمت خودروهای خودرو هیبرید پایه فسیلی رفته است و سیاست‌های رقابتی بازار آزاد در بدون رقابت با بازارهای خارجی شکل می‌گیرد.
در این سناریو حرکت کشور به سوی جایگزینی واردات خودرو هیبرید پایه فسیلی می‌رود و بحث صادرات نیز نسبت به سناریوی اول محدودتر می‌شود و چرخه صادرات برخی کالاهای میانی و استراتژیک این صنعت مانندECU های هوشمند نیز محدود به برخی کشورهای دوست می‌شود.
فعالیت و سیاست نهادهایی مانند شورای رقابت، وزارت صنعت و معدن و تجارت، گمرک و... که در خصوص رقابت‌پذیری در بازار فعال هستند در این سناریو نیز در راستای حرکت به سمت جایگزینی خودرو هیبرید پایه فسیلی به جای فسیلی و تمام الکتریکی می‌رود و نهادهای نظارتی نسبت به نظارت در خصوص عدم قاچاق کالاهای مرتبط به خودرو الکتریکی مانند قطعات باتری و... که در داخل کشور در دست تولید هستند اقدام می‌کنند.
نتیجه اینکه در پژوهش حاضر با استفاده از اطلاعات منتج از مصاحبه عمیق با خبرگان و فعالان حوزه خودرو، مرور مطالعات پیشین و بررسی شواهد و آمار و رویدادها، سناریوهای نهایی تدقیق شده است.
یافته‌های پژوهش حاضر شامل ۳۹ پیشران مهم و ۱۳ عدم قطعیت کلیدی و ۲ عدم قطعیت بحرانی شامل سطح همکاری‌های بین‌المللی و فن‌آوری‌های نوین و راهبردی در صنعت خودرو هستند. سپس بر اساس این دو عدم قطعیت بحرانی، چهار سناریو آذرخش پارسی، تسلای ایرانی، هیبرید فسیلی صادراتی و سمند ملی در صنعت خودرو شناسایی و تدقیق شدند.
پی‌نوشت
[۱] نقی‌زاده، رضا و دیگران (۱۴۰۱). «از تداوم سمند ملی تا تسلای ایرانی: سناریوهای توسعه صنعت خودرو در ایران»، نشریه علمی مدیریت نوآوری، سال یازدهم، شماره ۴