به گزارش خبرنگا کتاب ایرنا، هنوز برای پدیدآورندگان کتاب این موضوع روشن نیست که چگونه می‌توانند آثار خود را به شکل رسمی و قانونی ثبت کنند تا امکان بهره‌برداری دیگران بعد از انتشار وجود نداشته باشد. این در حالی است که در ایران قانون حمایت حقوق مولفان، مصنفان و هنرمندان در سال ۴۸ تصویب شده است.
خبرنگار کتاب ایرنا درباره اینکه پدیدآورندگان چقدر توانستند از قانون حمایت از حقوق مولفان، مصنفان و هنرمندان استفاده کنند و در صورت سوءاستفاده از آثارشان، این قانون چقدر می‌تواند ضامن مالکیت فکری آن‌ها باشد، گفت‌وگویی با محمود آموزگار مدیر انتشارات کتاب آمه، پژوهشگر حوزه نشر و وکیل دادگستری انجام داد که در ادامه می‌خوانید.
هرکسی نمی‌تواند اثر را به ثبت برساند
آیا در ایران قانونی برای ثبت آثار هنری و ادبی وجود دارد؟
قانون حمایت حقوق مولفان، مصنفان و هنرمندان در سال ۴۸ تصویب شد. ماده ۲۱ این قانون می‌گوید: «پدیدآورندگان می‌توانند اثر و نام و عنوان و نشانه ویژه اثر خود را در مراکزی که وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با تعیین نوع آثار آگهی می‌نماید به‌ثبت برسانند. آیین‌نامه چگونگی و ترتیب انجام یافتن تشریفات ثبت و همچنین مرجع پذیرفتن درخواست ثبت به تصویب هیات وزیران خواهد رسید.»
تنها موردی که در قانون حمایت حقوق مولفان، مصنفان و هنرمندان به آیین‌نامه ارجاع شده موضوع ثبت آثار ادبی و هنری است
تنها موردی که در قانون حمایت حقوق مولفان، مصنفان و هنرمندان به آیین‌نامه ارجاع شده موضوع ثبت آثار ادبی و هنری است، آیین‌نامه اجرایی این ماده در تاریخ ۴ دی ۱۳۵۰ به تصویب هیات وزیران رسیده است.
این آیین نامه عمدتا به شکل و ظاهر ثبت آثار می‌پردازد.
ماده ۲ قانون حمایت از حقوق مولفان و مصنفان درباره اثرهای مورد حمایت قانون توضیح می‌دهد: «اثرهای مورد حمایت این قانون به شرح زیر است:۱-کتاب، رساله، جزوه، نمایش‌نامه و هر نوشته دیگر علمی، فنی، ادبی و هنری۲؛ -شعر، ترانه، سرود و تصنیف که به هر ترتیب و روش نوشته یا ضبط یا نشر شده باشد؛ ۳-اثر سمعی و بصری به منظور اجرا در صحنه‌های نمایش یا پرده سینما یا پخش از رادیو یا تلویزیون که به هر ترتیب و روش نوشته یا ضبط یا نشر شده باشد؛ ۴-اثر موسیقی که به هر ترتیب و روش نوشته یا ضبط یا نشر شده باشد؛ ۵- نقاشی، تصویر، طرح، نقش و نقشه جغرافیایی ابتکاری، نوشته‌ها، خط‌های تزیینی، هر گونه اثر تزیینی و اثر تجسمی که به هر طریق و روش به صورت ساده یا ترکیبی به وجود آمده باشد؛ ۶- هر گونه پیکره (مجسمه)؛ ۷-اثر معماری از قبیل طرح و نقشه ساختمان؛ ۸-اثر عکاسی که با روش ابتکاری و ابداع پدید آمده باشد؛ ۹- اثر ابتکاری مربوط به هنرهای دستی یا صنعتی و نقشه قالی و گلیم؛۱۰-اثر ابتکاری که بر پایه فرهنگ عامه (فولکلور) یا میراث فرهنگی و هنری ملی پدید آمده باشد؛ ۱۱-اثر فنی که جنبه ابداع و ابتکار داشته باشد؛۱۲- هر گونه اثر مبتکرانه دیگر که از ترکیب چند اثر از اثرهای نامبرده در این فصل پدید آمده باشد.»
بنابراین، قانون حمایت حقوق مولفان، مصنفان و هنرمندان توضیح نسبتا مفصلی درباره آثاری که می‌توانند مشمول حمایت این قانون باشند ذکر کرده است.
در رابطه با دو ماده فوق باید به چند نکته توجه داشت. اول اینکه هرکسی نمی‌تواند اثر را به ثبت برساند، بلکه پدیدآورندگان می‌توانند اثر، نام و عنوان و نشان ویژه را در مراکز ثبت کنند. یعنی فرض این است که اگر تصویرگری، تصویری را می‌کشد و امضایش را پایش می‌گذارد، بر اساس این قانون می تواند آن را به ثبت برساند تا کسی از روی آن کپی نکند.
اسامی عام قابلیت استفاده انحصاری و اختصاصی ندارند
آیا ماده دیگری در قانون حمایت حقوق مولفان، مصنفان و هنرمندان به این مساله توجه کرده است؟
ماده ۱۷ ماده دیگری است که در همین ارتباط وجود دارد، در این قانون بیان شده است: «نام، عنوان و نشان ویژه‌ای که معرف اثر است، از حمایت این قانون برخوردار خواهد بود و هیچ‌کس نمی‌تواند آن‌ها را برای اثر دیگری از همان نوع و مانند آن به ترتیبی که القای شبهه کند به کار برد.»
نام، عنوان و نشان ویژه‌ای که معرف اثر است، از حمایت این قانون برخوردار خواهد بود و هیچ‌کس نمی‌تواند آن‌ها را برای اثر دیگری از همان نوع و مانند آن به ترتیبی که القای شبهه کند به کار برد
«نام، عنوان و نشان ویژه» که مورد حمایت قانون قرار گرفته است، باید در وهله اول از کار خلاقانه ناشی شده باشد و در وهله بعد باید در واقع چیزی باشد که به طور خاص و اختصاصی آن اثر را معرفی کند، به نوعی که استفاده از آن القای شبهه کند.
به عنوان مثال اگر ناشری تصمیم بگیرد که کتاب هایی در رابطه با آشپزی مناطق مختلف ایران منتشر کند و نوشتن آن‌ها را به نویسندگانی سفارش دهد، اقدام او به ثبت نام آشپزی با پسوند نام منطقه‌ای برای وی حق استفاده اختصاصی ایجاد نمی‌کند و در صورت وقوع هر ذی‌نفعی می‌تواند ابطال ثبت آن نام را از دادگاه صالح تقاضا کند، زیرا اسامی عام قابلیت استفاده انحصاری و اختصاصی ندارند و رویه قضایی قائل به چنین تفسیری است.
در دعوایی خواهان مدعی شده که کتاب‌هایی به نام قرآن «مبین» و مفاتیح «مبین» را به ثبت رسانده و خوانده با تقلید از نام «مبین» بر روی آثار یکسان و مشابه موجب گمراهی مصرف‌کنندگان شده است. دادگاه با عنایت به اینکه کلمه «مبین» عام بوده و مانند کریم و مجید برای توصیف قرآن استفاده می‌شود و از این رو قابلیت استفاده انحصاری و اختصاصی ندارد، دعوا را رد کرده است.
با توجه به اینکه وظیفه ثبت اثر به عهده وزارت فرهنگ نهاده شده و عملیات ثبت شکلی است، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی باید در عملیات ثبت و اظهار نظرات کارشناسی خود به استدلال فوق توجه کند.
قانون حمایت از حقوق مولفان و مصنفان علی‌رغم کمبودها قانون مفیدی است
مجازات افرادی که تخلف کنند به چه شکلی خواهدبود؟
مطابق مواد ۲۳، ۲۴ و ۲۵ قانون حمایت، متخلفان از مواد ۱۸، ۱۹ و ۲۰ از سه ماه تا یک سال محکوم خواهند شد.
یعنی این قانون ضمانت اجرایی خوبی ندارد؟
قانون حمایت از حقوق مولفان و مصنفان علی‌رغم کمبودها و نواقصی که دارد قانون مفیدی است و بدیهی است که نیاز به بازنگری در مجلس دارد. البته رویه قضایی هم می‌تواند با تفسیر درست و اجرای آن نقش موثری در تکمیل این قانون ایفا کند.
به نظر شما رای‌ها بیشتر به نفع صاحب اثر صادر می‌شود؟
به نظرم در این حوزه آشفتگی دیده می‌شود، قانون حمایت حقوق مولفان، مصنفان و هنرمندان مورد عنایت اصحاب فرهنگ و هنر و دستگاه‌های متولی آن و به ویژه قوه قضاییه قرار نگرفته است. تصمیم‌های قضایی در این حوزه اندک است. رویه قضایی در توسعه و تاثیر این حوزه اهمیت زیادی پیدا می‌کند.
تغییری که هماهنگی و یکپارچگی زمانی قانون را بر هم زده است
حق مالکیت فکری محتوایی که در خبرگزاری یا روزنامه منتشر می‌شود یا نویسنده‌ای که کتابش را به انتشاراتی داده است، برای ناشر است یا فرد مولف؟
۵۰ سال ذکر شده در این قانون یک ناهنجاری قانون حمایت از حقوق مولفان و مصنفان است
مولف دو حق دارد، یکی حق مادی و دیگری معنوی، حقوق معنوی اصولا قابل انتقال نیست، بلکه به صورت اختصاصی، انحصاری و دائمی متعلق به مولف است؛ در حالی که حقوق مادی، قابل انتقال و مقید به زمان است. ناشر حق دارد ۳۰ سال از اثر استفاده کند و وقتی زمان تمام شد، اگر مولف در قید حیات باشد، حق به مولف برمی‌گردد و در صورتی که مولف فوت کرده باشد حق به ورثه می‌رسد و ورثه می‌تواند تا ۵۰ سال از آن استفاده کند.
باید توجه داشت ۵۰ سال ذکر شده در این قانون یک ناهنجاری قانون حمایت از حقوق مولفان و مصنفان است، همه زمان‌های در نظر گرفته شده در این قانون ۳۰ سال است، اما حق استفاده ورثه که آن هم به موجب ماده ۱۲ سی سال بود در اصلاحیه مورخ ۱۳۸۹/۵/۳۱ به پنجاه سال تغییر یافت. این تغییر، هماهنگی و یکپارچگی زمانی قانون را بر هم زده است.