به گزارش ایرنا، سال‌ها پیش کسی تصور این را نمی‌کرد که مازندران دچار تنش آبی شود. بارندگی‌های مناسب و وجود منابع آبی پرتعداد و همسایگی با بزرگترین دریاچه جهان تصور این‌که چنین سرزمینی در فلات خشک و کم‌آب ایران به خشکسالی و کم‌آبی دچار شود را تقریبا محال می‌کرد. اما بحران آب در مازندران هم تجربه شد و خشکسالی زودتر از آن‌چه که کارشناسان فکرش را می‌کردند گریبان این استان و ساکنانش را گرفت.
حالا همین وضعیت را می‌شود برای پدیده خطرناک و غیرقابل جبران «فرونشست زمین» در مازندران مطرح کرد. کارشناسان حوزه آب و خاک فرونشست را آخرین مرحله از مرگ زمین و وخیم‌ترین مرحله بیابان‌زایی توصیف می‌کنند. پدیده‌ای که پیامد برداشت بی‌ضابطه و زیاد آب از منابع زیرزمینی است. یعنی همان اقدامی که سال‌هاست در مازندران به شکل گسترده و بدون توجه به هشدارها انجام می‌شود.
کارشناسان و مسئولان مرتبط می‌گویند نشانه‌های فرونشست در مازندران مشاهده شده است. کجای مازندران؟ بیشتر در شرق استان. یعنی همان محدوده‌ای که سال‌هاست با تنش آبی مواجه است. منطقه‌ای که فشار بر آب‌های زیرزمینی برای مصارف کشاورزی زیاد است؛ نکا، بهشهر و گلوگاه.
مشاهده نشانه‌های فرونشست
این موضوع را مدیرکل حفاظت محیط زیست مازندران نیز در گفت‌وگو با ایرنا تایید می‌کند: «برخی مطالعات انجام شده نشان می‌دهند که فعلا در شرق استان وضعیت به گونه‌ای است که نشانه‌های فرونشست را داریم. اما در دشت هراز و بابل هنوز نشانه‌ها را ندیدیم. با این حال فعلا جلگه فعالی که آب از آن برداشت می‌شود و جایگزین نمی‌شود از دشت هراز به سمت شرق استان است. یعنی دشت هراز نیز ممکن است در صورت کم‌توجهی به هشدارها در معرض خطر قرار بگیرد. »
عطاالله کاویان فرونشست را پدیده‌ای ناشی از برداشت زیاد آب‌های زیرزمینی و خالی شدن حفره‌های بین سازندها و رسوبات یا خاک بیان می‌کند: «وقتی آب زیادی از منابع زیرزمینی برداشت کنیم و فضایی که آب در آن وجود داشت خالی شود، لایه‌های خاک رفته‌رفته روی هم می‌نشیند. هر جایی که برداشت آب زیرزمینی از مقدار شارژ منابع آبی بیشتر باشد سطح سفره زیرزمینی پایین می‌رود. سفره هم که پایین برود خطر فرونشست تقویت می‌شود. »
مدیرکل مدیریت بحران مازندران: گزارش وضعیت فرونشست زمین در مازندران شامل یک پهنه فرونشستی در نواحی شرق استان و در برخی نواحی شهری و اطراف شهرستان‌های شرقی مازندران اعلام شده است.
او تاکید دارد که استمرار روند موجود برداشت آب از منابع زیرزمینی در مازندران تهدیدی جدی برای مازندران است: «اگر در مناطق ممنوعه از برداشت آب‌های زیرزمینی جلوگیری نشود و برنامه‌ای برای تغذیه مصنوعی آب‌های زیرزمینی و اجرای طرح‌های آبخیزداری و آبخوان‌داری در اولویت ما نباشد به سرعت به سمت فرونشست پیش می‌رویم. »
مدیرکل حفاظت محیط زیست مازندران به یک پیامد دیگر این وضعیت نیز اشاره می‌کند: «با این روند جبهه آب شور نیز در سفره‌های زیرزمینی پیشروی می‌کند. یعنی کیفیت آب هم پایین می‌آید و چرخه آسیب تشدید می‌شود. »
به گفته کاویان کمک به بالا آمدن سطح آب‌های زیرزمینی در شرق استان می‌تواند حتی تهدیدهایی که گریبان میانکاله را گرفته نیز کاهش دهد. اما این چشم‌انداز مثبتی که کاویان در پایان اظهاراتش مطرح کرده فعلا و با وضعیتی که در استان وجود دارد قابل دستیابی نیست.
کاهش ۱۶۶ میلیون متر مکعبی حجم آبخوان‌های مازندران
آمارها نشان می‌دهند که تراز آب‌های زیرزمینی مازندران افت محسوسی دارد. این آمارها را فرهاد خلردی مدیر مطالعات پایه منابع آب شرکت آب منطقه‌ای مازندران در گفت‌وگو با ایرنا ارائه می‌کند: «ذخایر آبی زیرزمینی استان در پایان تیر امسال نسبت به زمان مشابه در دوره درازمدت (سه دهه پیش) کاهش چشمگیری دارد. در پایان تیر امسال سطح آب‌های زیرزمینی مازندران نسبت به پایان تیر ۳۰ سال پیش، ۹۴ سانتیمتر پایین‌تر رفته است. از نظر حجم آبخوان نیز با کاهش ۱۶۶ میلیون متر مکعبی نسبت به دوره درازمدت مواجه هستیم. »
برای این‌که بدانیم کاهش ۱۶۶ میلیون متر مکعبی در سفره‌های آزاد آب‌های زیرزمینی مازندران یعنی چه میزان آب، کافی است آن را با ظرفیت ذخیره بزرگترین سد مازندران یعنی سد شهید رجایی ساری مقایسه کنیم. کل ظرفیت سد شهید رجایی ساری ۱۶۲.۵ میلیون متر مکعب است. یعنی از سفره‌های زیرزمینی مازندران به اندازه چهار میلیون متر مکعب بیشتر از یک مخزن پر از آب سد شهید رجایی کاسته شده است. اگر بخواهیم معادل‌سازی دقیق‌تری داشته باشیم می‌شود به اندازه کل ظرفیت ذخیره آب سد شهید رجایی ساری و سد شیاده بابل.
برداشت از آب‌های زیرزمینی در مازندران چه برای تأمین آب آشامیدنی و چه برای تامین آب کشاورزی همچنان رو به افزایش است. کل نیاز آبی مازندران در بخش‌های کشاورزی، صنعتی و آشامیدنی سه میلیارد و ۷۰۰ میلیون متر مکعب است. در بخش کشاورزی سالانه بیش از یک میلیارد متر مکعب آب از چاه‌ها برداشت می‌شود. در سال ۱۴۰۲ طبق آمارها دست‌کم یک میلیارد و ۱۴۰ میلیون متر مکعب آب از منابع زیرزمینی مازندران برای آبیاری شالیزارها برداشت شد.
سهم بالای کشاورزی از مصرف آب‌های زیرزمینی
در بخش آب آشامیدنی هم طبق آمارها حدود ۸۵ درصد آب مورد نیاز و مصرفی ساکنان استان از منابع زیرزمینی برداشت می‌شود. طبق آمارهای موجود دست‌کم ۷۲۰ حلقه چاه عمیق در استان برای تأمین آب مصرفی ساکنان این استان در حال بهره‌برداری است.
اما بیشترین میزان مصرف مربوط به بخش کشاورزی است. مسئولان مرتبط می‌گویند از کل آبی که از سفره‌های زیرزمینی مازندران برداشت می‌شود ۹۰ درصد برای بخش کشاورزی، هشت درصد برای تأمین آب آشامیدنی و ۲ درصد هم برای فعالیت‌های صنعتی مصرف می‌شود.
خشکسالی و کاهش آورد رودخانه‌ها برای تأمین آب کشاورزی از یک سو و افزایش سفرها و مهاجرت به مازندران سبب شده چه در بخش کشاورزی و چه در بخش آشامیدنی فشار بر منابع آبی زیرزمینی بیشتر شود. بنا به آمارهای شرکت آب منطقه‌ای مازندران در این استان حدود ۱۱۰ هزار چاه کشاورزی وجود دارد. البته به این تعداد باید چاه‌های غیرمجاز را هم اضافه کرد.
تشدید ضریب احتمال فرونشست با کشت دوم برنج
مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای مازندران هم بر این موضوع که برداشت‌ها از منابع آبی زیرزمینی باید کنترل شده باشد تاکید می‌کند و با هشدار درباره پیامدهای برداشت از آب‌های زیرزمینی مازندران می‌گوید: «افت تراز آب‌های زیرزمینی علاوه بر این‌که منجر به کاهش کیفیت آب و پیشروی آب شور در سفره‌های زیرزمینی می‌شود، فرونشست زمین را هم می‌تواند به دنبال داشته باشد. در شرق مازندران فشار بر آب‌های زیرزمینی سبب شده که استعداد فرونشست زمین بیشتر شود و نگرانی‌های ما افزایش یابد. افت تراز آب‌های زیرزمینی به معنی از بین رفتن بخشی از منابع آبی زیرسطحی است که قابل بازگشت هم نیست. »
ذخایر آبی زیرزمینی مازندران پایان تیر امسال نسبت به زمان مشابه در دوره درازمدت (سه دهه پیش) از نظر حجم آبخوان ۱۶۶ میلیون متر مکعب کمتر شده است.
حیدر داوودیان تاکید می‌کند که بیشترین فشار بر منابع آب‌های زیرزمینی مازندران به دلیل کشت دوم برنج انجام می‌شود: «با توجه به این‌که در ماه‌های مرداد و شهریور رودخانه‌ها آورد مناسبی ندارند، برای تأمین آب مورد نیاز کشت دوم برنج از منابع زیرزمینی استفاده می‌شود. در شرایط کنونی دلیل این‌که تاکید می‌کنیم کشت دوم برنج انجام نشود همین موضوع است. »
البته این مسئول تاکید می‌کند که از اهمیت کشت دوم برای کشاورزان استان به دلیل مسائل اقتصادی آگاه است، اما زیان تولید برنج با آب‌های زیرزمینی در شرایط کم‌آبی را بیشتر از مزیت‌های کوتاه‌مدت کشت دوم می‌داند: «اقتصاد مازندران بر پایه کشاورزی است. نمی‌توانیم به کشاورز بگوییم که اصلا از منابع آب زیرزمینی استفاده نکند. ما بر استفاده مجاز از آب‌های زیرزمینی تاکید داریم. یعنی بهره‌برداری از چاه‌ها بر اساس ضوابط و مقررات و پس از دریافت پروانه انجام شود. در همین زمینه نیز سال گذشته ۲۰۰ حلقه چاه غیرمجاز در مازندران مسدود شد. در استان چاه‌های دارای پروانه‌ای که تمدید ندارند هم زیاد داریم. این چاه‌ها هم برای ما چالش هستند. »
استعداد تبدیل مخاطره به بحران
آن‌چه که آمارها و مسئولان و کارشناسان بیان می‌کنند نشان می‌دهد که وقوع پدیده فرونشست چندان هم از مازندران دور نیست و اتفاقا همان‌طور که گفته شد پای فرونشست به مازندران باز شده است.
این موضوع را مدیرکل مدیریت بحران مازندران نیز تایید می‌کند: «با توجه به شرایط اقلیمی حاکم بر مازندران طی چند سال اخیر که کاهش نزولات جوی و منابع آب‌های سطحی را در پی داشته، به دلیل فشارها بر منابع تجدیدناپذیر آب‌های زیرزمینی، به صورت تدریجی و در میان‌مدت استعداد تبدیل مخاطره فرونشست به بحران در مازندران وجود دارد.»
حسینعلی محمدی شیرکلایی هم در گفت‌وگو با ایرنا از مشاهده نشانه‌های فرونشست در مازندران خبر می‌دهد: «گزارش وضعیت فرونشست زمین در مازندران شامل یک پهنه فرونشستی در نواحی شرق استان و در برخی نواحی شهری و اطراف شهرستان‌های شرقی مازندران اعلام شده است. »
استخراج بیش از حد مجاز از مواد معدنی و زیرزمینی و سفره‌های زیرزمینی، جمع‌آوری آب رودخانه‌ها یا خشک‌شدن دریاچه‌ها بر اثر مصرف بی‌رویه انسانی، فعالیت‌های نامتعارف انسانی مانند ساختمان‌سازی، زراعت بی‌رویه، توسعه راه‌آهن، برش درختان و فشار توسعه شهری بر بستر زمین، عملیات زمین‌ساخت ناشی از فرآیندهای طبیعی مانند زلزله و افزایش دما و اثرات تغییرات آب وهوایی بر مخزن‌های زیرزمینی آب دلایلی هستند که مدیرکل مدیریت بحران مازندران به عنوان عوامل شکل‌گیری فرونشست در این استان مطرح می‌کند.
محمدی شیرکلایی تاکید می‌کند که تغییر الگوی مصرف آب به سمت روش‌های بهینه می‌تواند به حفظ آب زیرزمینی و جلوگیری از فرونشست زمین کمک کند.
بهبود کارآیی سیستم‌های آبیاری، استفاده از روش‌های صرفه‌جویی در استفاده از آب و ایجاد آب‌های جایگزین مانند بازیافت آب برخی از راهکارهایی هستند که این مسئول برای پیشگیری از روند شکل گرفته فرونشست در مازندران بر آن‌ها تاکید دارد.
مدیرکل مدیریت بحران مازندران بر انجام اقدامات لازم برای حفاظت از اجزای مختلف منابع طبیعی و محیط زیست و آموزش عمومی و اطلاع‌رسانی درباره اثرات نامطلوب فرونشست و پیامدهای برداشت بی‌رویه آب از سفره‌های زیرزمینی هم تاکید دارد.
با اضافه شدن فرونشست که زمانی رخ دادن آن در مازندران تحت هیچ شرایطی تصور نمی‌شد کلکسیون مخاطرات طبیعی در مازندران پربارتر شده است. از سیل و خشکسالی و تندباد گرفته تا زلزله و رانش زمین و فرسایش بادی خاک و فرونشست. اما در میان همه این مخاطرات فرونشست به عنوان بحران‌سازترین پدیده شناخته می‌شود. پدیده‌ای که می‌تواند مازندران را به طور جدی با چالش مواجه کند.