به گزارش ایرنا، موقعیت جغرافیایی شهر تهران و محصور شدن آن در میان کوه‌های شمالی و شرقی باعث آلودگی هوای تهران با قدمت چند ساله شده است، اما این روزها به قدری آلوده بودن این کلانشهر به دلیل افزایش پدیده گرد و خاک و آلایندگی اُزن شدت یافته که حتی تعطیلی چند روزه پایتخت نیز در کاهش آلودگی هوای پایتخت بی‌تاثیر بوده است.
مطالعات مختلف نشان می‌دهد که گرد و خاک به عنوان یکی از عوامل خطرناک برای سلامتی انسان محسوب می‌شود که همین آلودگی ناشی از گرد و غبار مشکلاتی همانند بیماری‌های قلبی، مشکلات تنفسی، بی‌نظمی ضربان قلب، حساسیت پوستی و کاهش را به همراه خواهد داشت. تنفس غلظت بالای گرد و غبار، عطسه و سرفه در طولانی مدت برای افراد ایجاد می‌کند به طوری که مطالعات نشان می‌دهد که تماس طولانی با ذرات ریز گرد و غبار، فاکتوری مهم در بروز سرطان ریه و بیماری‌های قلبی به حساب می‌آید.
حال با این اوصاف نشان می‌دهد که باید برای کاهش آلودگی هوای پایتخت ناشی از پدیده گرد و خاک و حتی آلاینده‌ای مانند اُزن باید به فکر چاره‌ای بود که پیش‌نیاز این چاره‌اندیشی، در اختیار داشتن اطلاعات و مستندات دقیق، جامع و کامل از شرایطی است که در آن قرار داریم که در این راستا شرکت کنترل کیفیت هوای تهران با توجه به پایش لحظه‌ای آلاینده‌های هوا اقداماتی را انجام داده است.
هوای پایتخت در مرداد چه شرایطی داشت
وقوع پیاپی پدیده گرد و خاک در بسیاری از روزهای مردادماه سال جاری در ساعات پایانی شب و ابتدایی بامداد در پایتخت به عنوان عامل بروز شرایط نامطلوب کیفی هوا و افزایش ناگهانی و فزاینده ذرات معلق PM۱۰ و PM۲.۵ در سطح شهر به‌ویژه بخش‌های جنوبی شده است. از سوی دیگر هم‌زمانی این پدیده با گرمای بی‌سابقه و به تبع آن افزایش واکنش‌های فتوشیمیایی در جو، رشد تولید آلاینده‌هایی از جمله اُزن (O۳) و ذرات ثانویه را در ساعات میانی روز در پی داشته است.
این شرایط باعث شده در دومین ماه تابستان، ذرات معلق در طول شب و آلاینده اُزن در ساعات آفتابی و گرم روز سلامتی شهروندان را بیش از پیش در معرض شرایط نامطلوب قرار دهد.
آمارهای مقایسه‌ای هوای پایتخت در مرداد و مدت مشابه
براساس آمار شرکت کنترل کیفیت هوای شهر تهران وضعیت شاخص کیفیت هوا در مردادماه (تا ۳۰ مردادماه) شامل چهار روز شرایط قابل‌قبول، ۲۵ روز وضعیت ناسالم برای گروه‌های حساس و یک روز وضعیت ناسالم بوده است.
آلاینده‌های PM۲.۵، PM۱۰ و O۳ به ترتیب در ۲۵، ۱۰ و ۱۳ روز این دوره در شرایط فراتر از حد سلامت قرار داشت که در برخی از روزها ۲ و یا هر سه آلاینده در محدوده غیرمجاز بوده‌اند که با توجه به اثرات تجمعی و سینرژیکی این آلاینده‌ها با هم، این شرایط اثرات سلامتی آن‌ها را به‌صورت فزاینده تشدید می‌کند.
این در حالی است که تا پایان تیرماه وضعیت کیفی هوا از نظر آلاینده ذرات معلق بسیار مطلوب‌تر از مدت مشابه سال گذشته قرار داشت و در مجموع تعداد روزهای فراتر از حد سلامت کمتر از سال گذشته بود.
در مجموع وضعیت آلودگی امسال در ۱۵۴ روز گذشته از سال (از ابتدای سال تا پایان روز ۳۰ مردادماه) با میزان ۳۳ درصد روز آلوده (شامل ۴۹ روز ناسالم برای گروه حساس و ۲ روز ناسالم برای عموم افراد جامعه)، نسبت به مدت مشابه سال گذشته با میزان ۲۵ درصد روز آلوده (شامل ۳۵ روز ناسالم برای گروه حساس و چهار روز ناسالم برای همه)، پیشی گرفت. البته تعداد شرایط ناسالم برای عموم افراد در سال جاری کمتر از سال گذشته بوده است.
مقایسه شاخص کیفیت هوا در ماه‌های مختلف سال‌های ۱۴۰۲ و ۱۴۰۳ در جدول زیر قابل مشاهده است.
در چهارماهه نخست سال، تنها در خردادماه تعداد روزهای آلوده (به طور عموم مربوط به آلاینده ازن) فراتر از سال ۱۴۰۲ بوده و کیفیت هوا در ماه‌های فروردین، اردیبهشت و تیرماه سال جاری مناسب‌تر از مدت مشابه سال گذشته بوده است. با این وجود شرایط در مردادماه کاملاً تغییر داشته و تعداد روزهای آلوده این بازه در سال جاری با میزان ۲۶ روز نسبت به ۱۱ روز در سال گذشته افزایش چشمگیر داشته است.
مقایسه شاخص کیفیت هوا در شهر تهران طی سال‌های ۱۴۰۲ و ۱۴۰۳ طی ماه‌های مختلف، (برحسب تعداد روز)
نمونه‌ای از وقوع شرایط گرد و خاک در سه دوره متوالی در مردادماه سال جاری در نمودار زیر نشان داده شده است. در این بازه سه مورد افزایش مقطعی و چشمگیر آلاینده PM۱۰ و PM۲.۵ رخ داده که هر سه مورد افزایش غلظت ذرات معلق با کاهش عمق میدان دید و افزایش ناگهانی سرعت باد در اواخر شب و ابتدایی روز همراه بوده است.
اطلاعات غلظت PM۱۰ برگرفته از میانگین غلظت در ایستگاه‌هایی است که تحت تاثیر این رخداد قرار داشته و همگی در بخش‌های جنوبی، جنوب غربی و مرکزی شهر تهران قرار دارند. تحت تاثیر شرایط حاکم، گسیل خاک از چشمه‌هایی با منشا داخلی کشور و اطراف شهر به‌ویژه در بخش‌های جنوبی رخ داده و در این بازه افزایش ریزگردها کمتر تحت تاثیر چشمه‌های خارج از کشور بوده است. در زمان وقوع این پدیده طی دوره بررسی‌شده جهت باد غالب در دکل هواشناسی مهرآباد، جنوب غربی - غربی ثبت شده است.
بررسی علل بروز شرایط حاکم
افزایش دما و فعالیت چشمه‌های تولید گرد و خاک، افزایش بی‌سابقه دما از اوایل مردادماه سال جاری و تداوم شرایط حاکم در سطح ملی، منطقه‌ای و فرامرزی منجر به کاهش رطوبت نسبی جو و فعالیت بیشتر چشمه‌ها و منشاهای تولید گرد و خاک شده است. تندبادهای مقطعی و فعالیت این چشمه‌ها در ساعات پایانی روز تا ساعات ابتدایی بامداد (حدود ساعت ۱۱ شب تا ۳ بامداد) بسیاری از روزهای مردادماه باعث شده افزایش ناگهانی غلظت ذرات معلق رخ دهد و در مجموع این شرایط باعث شده در این دوره طی ۲۵ روز آلاینده PM۲.۵ فراتر از حد سلامت قرار گیرد که در ۱۰ روز آن همزمان آلاینده PM۱۰ نیز فراتر از محدوده مجاز قرار داشته است.
هرچند فعالیت این چشمه‌ها در ساعات مذکور توانسته وضعیت آلودگی هوا را در برخی از مناطق به شرایط بسیار ناسالم نیز برساند اما به طور معمول فعالیت این تندبادها به‌صورت کوتاه‌مدت بوده و پس از خیزش ناگهانی از حدود ساعت چهار بامداد روند نزولی داشته است. البته کاهش غلظت در ذرات درشت‌تر سریع‌تر رخ داده و در مورد ذرات ریز PM۲.۵ تاثیر ریزگردهای شبانه بر کیفیت هوا و عمق میدان دید طی ساعات روز نیز موثر بوده است.
افزایش واکنش‌های فتوشیمیایی در جو و تولید بیشتر آلاینده‌های ثانویه، این شرایط از ۲ منظر تولید آلاینده ثانویه ازن و تولید ذرات ثانویه کیفیت هوای شهر تهران را تحت تاثیر قرار داده است.
اُزن چیست؟
اُزن به عنوان آلاینده گازی است که به صورت مستقیم از منابع آلاینده روی کره زمین منتشر نمی‌شود. این گاز، بی‌رنگ و بی‌بو است؛ البته در برخی موارد در گزارش‌های رسمی بویی شبیه به هوای تازه به آن نسبت داده شده است اما این بو به طور معمول به حدی نیست که به عنوان نشانه آشکار انتشار اُزن از سوی عموم مردم قابل تشخیص باشد.
این آلاینده در فصل گرما و هنگامی که دمای هوا و شدت تابش آفتاب افزایش چشمگیری پیدا می‌کند، روند تولید بیشتری را دارد. گازهای منتشر شده از اگزوز خودروها یا دیگر منابع آلاینده ثابت که به واسطه مصرف سوخت فسیلی، آلاینده‌های دیگری مانند اکسیدهای نیتروژن و دی‌اکسید گوگرد در هوا منتشر می‌کنند، تحت‌تاثیر دمای بالا و تابش نور خورشید واکنش شیمیایی نشان داده و یک اتم اکسیژن خود را از دست می‌دهند.
چه عواملی باعث ایجاد گاز اُزن می‌شود
گاز اُزن در لایه تروپوسفر جو یک آلاینده ثانویه بوده و به‌طور مستقیم از منابع انتشار مانند اگزوز خودرو تولید نمی‌شود، بلکه توسط واکنش‌های شیمیایی بین اکسیدهای نیتروژن و ترکیبات آلی فرار در حضور اشعه ماوراءبنفش (UV) خورشید ایجاد می‌شود. افزایش دما، ساعات آفتابی و بدون ابر منجر به تسریع در انجام واکنش‌های شیمیایی شده که به تولید بیشتر ازن می‌انجامد.
از سوی دیگر در شرایطی که تولید ذرات معلق اولیه در سطح شهر تهران بالاست، افزایش واکنش‌های فتوشیمیایی ناشی از افزایش نور خورشید منجر به تولید بیشتر ذرات ثانویه در جو شده که این ذرات در کنار ذرات اولیه که از منابع انسازساز تولید می‌شوند به دلیل منشأ احتراقی، خطرناک‌تر از ذراتی هستند که در اثر فعالیت چشمه‌های گرد و خاک و با منشا طبیعی ایجاد می‌شوند.
همچنین با افزایش واکنش‌های فتوشیمیایی سایر آلاینده‌ها از جمله دی‌اکسید نیتروژن، ترکیبات آلی فرار و دی‌اکسید گوگرد در فرایندهای پیچیده در جو ذرات ثانویه سولفات، نیترات و ذرات آلی را تشکیل می‌دهند که به‌مراتب نسبت به ذرات با منشا طبیعی برای سلامتی انسان مضرتر هستند.