به گزارش خبرنگار فرهنگی ایرنا، رژیم شاهنشاهی در هفدهم شهریور سال ۵۷ و قیام دومیلیونی مردم تهران دست به قتل‌عامی زد که روی چنگیزخان را سفید کرد ولی محمدرضا شاه و سردمداران پهلوی با توجیه کشتار خود به دنبال آن بودند که ماجرای ۱۷ شهریور را باید از چند روز جلوتر مرور کرد؛ یعنی پنج روز قبل از آن که مردم در عید فطر سال ۱۳۹۸ هجری قمری نماز عید فطر را خواندند، به دعوت جامعه روحانیت مبارز در میدان آزادی (شهیاد آن روز) علیه رژیم تجمع کردند و پس از راهپیمایی ۱۶ شهریور، رژیم تصمیم گرفت تا با اعلام حکومت نظامی از تجمع میلیونی مردم جلوگیری کند.
فریدون هویدا برادر امیرعباس هویدا ، نخست‌وزیر شاه در وصف راهپیمایی ۱۶ شهریور مردم تهران نوشت «در راهپیمایی امروز سیل جمعیت به راحتی می‌توانست عمارت مجلس و تاسیسات رادیو تلویزیون را به تصرف خود درآورد» و همین گزارش باعث شد تا از ۱۷ شهریور به مدت ۶ ماه در شهرهای تهران و ۱۱ شهر دیگر حکومت نظامی اعلام کنند.
ارتشبد غلامعلی اویسی فرماندار نظامی تهران با صدور اطلاعیه‌ای اعلام کرد که به منظور ایجاد رفاه مردم و ایجاد نظم در برخی از شهرهای کشور به ویژه تهران از ساعت ۶ صبح ۱۷ شهریور مقررات حکومت نظامی به اجرا در می‌آید و مردم بی‌خبر از این اطلاعیه در دسته‌های بزرگی از خیابان‌های فرح‌آباد، شهباز و میدان خراسان به طرف میدان ژاله حرکت کردند که در اطراف میدان، کامیون‌هایی پر از نیروهای نظامی ایستاده بودند. با این حال مردم بی‌اعتنا به راه خود ادامه می‌دادند.
در ساعت هفت‌ونیم صبح جمعیت در میدان ژاله و خیابان‌های منتهی به آن جمع شده بودند که یکی از فرماندهان نظامی با بلندگو به مردم اخطار کرد که حکومت نظامی است و یکی از روحانیون از مردم خواست که بر روی زمین بنشینند. جمعیت روی زمین نشست ولی نیروهای نظامی راه عبور را از چهار طرف بسته و مردم را به رگبار بستند.
با این وضعیت تظاهرات مردم از میدان ژاله به خیابان‌های دیگری از شرق تا جنوب تهران و خیابان‌های مولوی، میدان خراسان، میدان شوش و میدان راه‌آهن کشیده شد و خیابان‌های فردوسی، منوچهری، سعدی شمالی، خیابان نظام‌آباد، خیابان فرح‌آباد، منطقه نارمک، میدان سپه و خیابان لاله‌زار به صحنه درگیری تبدیل شد و این تظاهرات تا پاسی از شب ادامه پیدا کرد.
آمار دقیقی درباره تعداد کشته‌شدگان ۱۷ شهریور منتشر نشد؛ به گونه‌ای که شاپور بختیار آخرین نخست‌وزیر سلسله پهلوی تعداد کشته‌شدگان را ۷۰۰ تا ۸۰۰ نفر اعلام کرد ولی برخی شهدای این روز را بالغ بر چهارهزار نفر دانستند. میشل فوکو فیلسوف فرانسوی که در ایران بود و رویدادهای انقلاب را در یک روزنامه ایتالیایی منتشر می کرد، اعلام کرده بود که چهار هزار نفر از مردم تهران در این روز هدف گلوله قرار گرفتند.
کتاب هایی با موضوع جمعه سیاه
تهران تا آن روز یعنی جمعه سیاه و ۱۷ شهریور یکی از بی‌سابقه‌ترین کشتارها را دید و تاکنون کتاب‌ها و آثاری در این زمینه منتشر شده که برخی از این کتاب ها به شرح زیر است:
- کتاب «تصمیم شوم ـ جمعه خونین» در سال ۷۶ به همت مرکز اسناد انقلاب اسلامی منتشر شده است.
- کتاب «فاجعه ۱۷ شهریور» در نشر سرو، وابسته به موزه دفاع مقدس تهران در سال ۱۳۹۸ گردآوری و چاپ شده و در آن به تاثیر واقعه ۱۷ شهریور در نفی مشروعیت رژیم پهلوی و گسترش مبارزات مردمی پرداخته شده است.
- کتاب «تاریخ شفاهی قیام هفده شهریور ۱۳۵۷» به همت محمد طحان نوشته شده و از سوی مرکز اسناد انقلاب اسلامی به چاپ رسیده است.
- کتاب «اشک جمعه» به قلم مونا اسکندری یک رمان در حال و هوای آن روزهاست که از سوی انتشارات سوره مهر منتشر شده است.
- شانزدهمین جلد از کتاب مصور «روزهای انقلاب» به جمعه سیاه اختصاص یافت که با زبانی ساده و روان برای نوجوانان نگاشته شده است.
- کتاب «ریشه‌های انقلاب اسلامی ایران و شرحی از ۱۷ شهریور» به قلم حسینعلی علامه‌نوری از سوی انتشارات نوید نور منتشر شده و به بررسی جریان پیروزی انقلاب می‌پردازد و به وقایع مهم از جمله ۱۷ شهریور پرداخته است.
- کتاب «گام به گام با انقلاب: پیدایش انقلاب اسلامی» به نویسندگی اکبر خلیلی که از سوی انتشارات سروش به چاپ رسیده است.
- کتاب «نشست تخصصی کالبد شکافی یک واقعه؛ ۱۷ شهریور ۱۳۵۷» از سوی موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی منتشر شده و روایتی از اتفاقات و پیشامدهای شهریور ۱۳۵۷ از زبان شاهدان عینی است.
- کتاب «دژخ‍ی‍م‍ان شاه و م‍درس‍ه فیضیه» که محمد رفیعی‌طالقانی آن را نوشته و نشر هفده شهریور آن را منتشر کرده است.
- جلد پنجم «روزشمار انقلاب اسلامی» به کشتار مردم در ۱۷ شهریور اختصاص دارد که میرزاباقر علیان‌نژاد آن را نوشته و انتشارات سوره مهر در سال ۱۳۷۸ منتشر کرده است.
- کتاب «از پایداری در تبریز تا فاجعه ۱۷ شهریور» به قلم علی‌محمد بشارتی از سوی موسسه تنظیم و نشر آثار حضرت امام (ره) منتشر شده است.
مستندهای ۱۷ شهریور
با وجود آمار ضد و نقیض درباره کشتار مردم تهران در جمعه سیاه و روایت های مختلف از سوی مقامات رژیم و مردم، مستندهایی ساخته شده که برخی از این مستندها را می توانید تماشا کنید:
- مستند در برابر طوفان به کارگردانی مهدی نقویان که با بهره‌گیری از اسناد و تصاویر آرشیوی، پشت پرده این روز به ویژه افراد اثرگذار و تصمیم‌گیر در این موضوع معرفی شده‌اند.
- مستند ۱۷ شهریور با محوریت بررسی تاریخی سیاسی وقایع مربوط به ۱۷ شهریور
- مستند هشت صبح ... میدان ژاله با استفاده از تصاویر آرشیوی مناسب توانسته یکی از کامل‌ترین روایت‌های جمعه سیاه را به مخاطب منتقل کند.
- مستند رزم آهنگ نیز روایتی متفاوت از کشتار مردم در ۱۷ شهریور را بیان می کند و شعارهای این روز مورد بازخوانی قرار گرفته است.
- مستند جمعه سیاه یکی از فیلم های کوتاهی است که به تشریح حادثه این روز اختصاص دارد و خلاصه ای از مستند در برابر طوفان است.
- مستند برگی از تاریخ که قیام خونین مردم تهران در جمعه سیاه را به تصویر کشیده و امروز از شبکه تهران پخش شد.