بسیاری از آرزومندان و شیفتگان حسینی قبل از این که در ایام اربعین گام در مسیر نجف تا کربلا بگذارند و با پای پیاده عمودها را یکی یکی طی کنند به شهرهای کاظمین و سامرا می روند تا حرم های چهار امام را زیارت کنند؛ حرم امام کاظم و حرم حضرت جواد الائمه علیهما السلام در کاظمین و حرم های امام هادی و امام حسن عسکری علیهماالسلام در سامرا.
با توجه به اقامت کوتاه زائران در شهرهای کاظمین و سامرا، معمولا فرصت خواندن همه زیارت نامه ها و دعاهایی که در مفاتیح یا سایر کتاب های روایی آمده، ممکن نیست و عاشقان ائمه با دیدگانی نمناک و قلب های شکسته از این شهرها راهی کربلا یا نجف می شوند و از ته دل دعا می کنند که «ولاجعله الله آخر العهد منی لزیارتکم».
با این مقدمه و به مناسبت سالروز شهادت امام حسن عسکری(ع) مروری بر مکان های مقدس سامرا داریم؛ مکانی که علاوه بر حرم های دو امام معصوم، عمه امام عسکری و مادر امام زمان(عج)، چهار قبر مخفی وجود دارد و ضمنا سرداب هم تاریخچه و آدابی دارد که معمولا زائران اربعین حسینی به دلیل خستگی مسافت ۴۰۰ کیلومتری از مرز مهران یا مسیر ۶۰۰ کیلومتری از مرزهای شلمچه، باشماق و چذابه به زیارت هایی کوتاه بسنده کرده و به استراحت می پردازند.
بسیاری از زائران هنگام زیارت دو امام هادی و امام عسکری که یک زیارتنامه برای هر دو امام می خوانند، با مشکلی روبرو می شوند و آن این که ضمیرها و واژه هایی در این زیارتنامه به کار رفته که کمتر خوانده شده است.
سامرا یک دوران پر نشیب و فراز تاریخی را پشت سرگذاشته که آخرین حادثه مربوط به تخریب حرم عسکریین در سال های ۱۳۸۴ و ۱۳۸۶ به دست تروریست های تکفیری تخریب شد ولی امروز شاهد گسترش حرم و زیارت زائران از سراسر کشورها با امنیت کامل هستیم. اگر در دهه های ۷۰ و ۸۰ زائران هیچ توقفی در سامرا نداشتند و از بیم حمله دشمنان نمی توانستند شب را به زیارت و نماز بپردازند ولی امروز زائران می توانند چند روز و شب را با خاطری آسوده، زیارت کنند.
حجت الاسلام حمیدرضا دولتخواهی که در ایام اربعین امسال در صحن امامین عسکریین به سوالات زائران پاسخ می داد، درباره مکان های مقدس در صحن و سرای امام هادی و امام حسن عسکری به خبرنگار معارف ایرنا گفت: در ضریح مطهر امام حسن عسکری (ع) چهار قبر به صورت علنی و چهار قبر به صورت غیرعلنی و مخفی وجود دارد. یعنی امام دهم، امام یازدهم، نرجس خاتون مادر امام زمان (عج) و حکیمه خاتون عمه امام حسن عسکری در ضریح مطهر وجود دارد ولی چهار شخصیت دیگر در این مکان مقدس مدفون هستند که جای مشخصی دارند ولی صورت قبر ندارد. به عبارت دیگر اکنون قبور این بزرگان مشخص نیست.
به گفته دولتخواهی اسامی این چهار بزرگوار عبارتند از سمانه مغربیه، مادر امام هادی(ع)، حدیثه مادر امام عسکری، حسین فرزند امام هادی(ع) و ابوهاشم جعفری از راویان جلیل القدر که پنج امام از حضرت ثامن الائمه تا امام زمان (عج) را درک کرد.
سمانه مغربیه، مادر امام دهم که به او اسماء نیز گفته‌اند، کنیزی بود که به دستور امام جواد (ع) به ۷۰ دینار خریداری شد و امام هادی(ع) در حدیثی، مادرش را عارف بر حقش و اهل بهشت دانسته است. در منابع روایی از سمانه به عنوان یکی از زنان راوی حدیث نام برده شده و در نقلی نیز آمده است که او بسیار روزه می‌گرفت و نماز می‌خواند.
حُدَیثه، همسر امام هادی(ع) و مادر امام حسن عسکری(ع) دومین شخصیتی است که مزارش مشخص نیست؛ همان کسی که متولی موقوفات و صدقات امام عسکری(ع) و واسطه بین امام زمان(عج) و مردم بود. در منابع دینی از این بانو به عنوان زنی عفیف و کریم و در نهایتِ صلاح و تقوا معرفی شده است. حُدیث از آن رو که مادربزرگ امام زمان(عج) بوده، در منابع تاریخی به جده مشهور شده است.
حسین فرزند امام هادی(ع) به گفته شیخ عباس قمی در مفاتیح، سیدی جلیل القدر و عظیم الشان بوده است. زیرا از بعضی روایات استفاده می شود که از مولای ما حضرت عسکری(ع) و برادرش حسین بن علی(ع)، تعبیر به سِبطین می کردند و این دو برادر را به دو جدّشان، یعنی دو سبط پیامبر رحمت، امام حسن و امام حسین علیهما السلام تشبیه می کردند.
دولتخواهی درباره پسر امام هادی گفت: او برادر سیدمحمد است و به قدری عظمت داشت که امام عسکری در فوت برادر خود گریبان چاک دادند. سیدمحمد نیز مقام بالایی داشت. البته وی ساکن مدینه بود و با امام هادی به سامرا نیامد ولی بعد از چند سال از مدینه به سوی سامرا حرکت کرد که نرسیده به این شهر، به گفته برخی، شهید شد و بنا به قولی دیگر به صورت عادی از دنیا رفت.
داود بن قاسم بن اسحاق مشهور به ابوهاشم جعفری از راویان حدیث و یکی از معتمدان ائمه بود و در زمان غیبت صغرای امام زمان (عج) نیز مدتی افتخار وکالت ایشان را داشت.
دولتخواهی درباره سرداب امام زمان (عج) گفت: اهمیت سرداب به خاطر عبادتی بوده که سه امام بزرگوار یعنی حضرت هادی، عسکری و امام زمان علیهم السلام طی ۳۰ سال در آنجا داشتند. سرداب در ابتدا از کنار مزار نرجس خاتون راه داشته و با پله به سرداب می رسیدند و در فصل سرما و گرما داخل سرداب می رفتند. اگرچه در گذر تاریخ این مکان ها از بین رفت ولی مکان سرداب همین مکان کنونی است و فقط راه ورودی تغییر کرده است.
وی درباره غیبت امام زمان (عج) گفت: برخی نکات تاریخی باعث شده تا عظمت سرداب افزایش یابد. وقتی امام حسن عسکری شهید شدند، طبق اعتقاد ما شیعیان مبنی بر این که نماز میت معصوم را فقط امام معصوم باید بخواند، امام عصر نماز را اقامه کردند. جعفر کذاب برای نماز میت پشت پیکر امام عسکری ایستاده بود که امام زمان عموی خود را کنار زدند و نماز را اقامه کردند.
این کارشناس مذهبی افزود: از طرف دیگر عباسی ها تلاش می کردند، ظاهر را حفظ کنند. چون مامون در زمان امام رضا (ع) در ظاهر شان امام را حفظ می کرد و خلفای عباسی بعد از این دوران به حفظ ظاهر می پرداختند. ماموران عباسی به تشییع امام عسکری آمده بودند و خوف جان امام زمان مطرح بود که حضرت ولی عصر بلافاصله بعد از نماز به سرداب مقدس رفتند و به اذن خدا وقتی بالا تشریف آوردند، هیچ یک از ماموران عباسی به جز یک سرباز متوجه نشدند و هنگامی که آن سرباز به مافوق خود می گوید چرا مهدی را نگرفتند، ماموران گفتند که کسی را ندیده اند.
وی افزود: لذا این مکان از آن زمان به سرداب غیبت معروف شد ولی در اعتقاد بعضی از عالمان، غیبت امام زمان از زمان تولد بوده است. چون امام عسکری برای حفظ جان فرزند خود، همواره تلاش می کردند تا ایشان را از بسیاری از اطرافیان و نزدیکان دور نگه دارند تا مبادا آخرین وصی الهی را به شهادت برسانند؛ امامی که قرار است زمین را از ظلم و ستم پاک کند و حکومت الهی را اجرا کند.
دولتخواهی ادامه داد: نفوذی های بسیاری از سوی عباسی در عسکریین حضور داشتند و شدت اختفا در زمان امام عسکری به حدی بود که همچون مادر حضرت موسی هیچ آثار حملی در نرجس خاتون تا سحر نیمه شعبان در وی ظاهر نبود . لذا امام عسکری در دوران خفقان وظیفه سنگینی داشتند.
وی افزود: از طرف دیگر امام یازدهم باید امام زمان را به برخی افراد و شیعیان نشان می دادند که کسی نگوید «چه کسی گفته امام زمانی وجود دارد؟» و کسی در تاریخ آن حضرت را ندیده است. با این کاری که امام عسکری انجام دادند، غیبت از همان ابتدا شروع شد و از آن زمان تاکنون، غیبت حضرت ولی عصر دوره های مختلف را طی کرد تا به امروز رسیده است. در واقع غیبت صغری و غیبت ابتدایی امام زمان (عج) زمینه ای بود تا مردم غیبت کبری را تحمل کنند و مردم ناگهان، دین و اعتقاد خود را از دست ندهند.