امروز ۳۱ شهریور مصادف با ۱۷ ربیع الاول و سالروز ولادت پیامبر اکرم (ص) و امام جعفر صادق(ع) است؛ همان امامی که چهار هزار شاگرد در علوم مختلف تربیت کرد و در طول ۳۴ سال بیش از ۳۵ هزار روایت به ویژه در مسائل فقهی از آن حضرت نقل شده است. به گونه ای که ۷۰ درصد فقه از امام صادق (ع) است. در میان احادیث نقل شده از شیخ الائمه می توان گفت حدیث عنوان بصری یکی از مهمترین و معروفترین احادیث اخلاقی است که درس های بزرگ خودسازی در آن موج می زند.
این حدیث در واقع شیوه نامه‌ای عملی ارزشمند برای شیعیان و پیروان ائمه (ع) است که مورد توجه بسیاری از عارفان بوده و مرحوم مجلسی آن را با دست خط شیخ بهایی دیده و در کتاب بحارالانوار نقل کرده است.
برخی معتقدند حدیثی کاملتر از حدیث عنوان بصری برای خودسازی نمی توان پیدا کرد و آیت‌الله سید علی قاضی برای گذشتن از نفس اماره و خواهش های نفسانی به شاگردان و مریدان سیر و سلوک الی الله دستور می داد تا روایت عنوان بصری را بنویسند و به آن عمل کنند؛ به گونه ای که آن را در جیب خود داشته باشند و هفته ای یکی دو بار آن را مطالعه کنند. این روایت شامل مطالبی درباره کیفیت معاشرت و خلوت، کیفیت و مقدار غذا، کیفیت تحصیل علم و مقام عبودیت و راه های رسیدن به قله توحید است.
عنوان بصری کیست؟
عُنوان بصری یک پیرمرد ۹۴ ساله ای بود که حدود دو سال با مالک بن انس (پیشوای مذهب مالکی) رفت و آمد داشت و هنگامی که امام صادق (ع) وارد مدینه شد، به محضر امام رسید و دوست داشت تا از آن حضرت درس بیاموزد ولی امام ششم در پاسخ به درخواست عنوان بصری فرمود «من از طرف حکومت تحت نظر هستم؛ به علاوه اینکه در هر ساعت از شب و روز اوراد و اذکاری دارم که باید بگویم. مرا از گفتن ذکر باز مدار و همان طور که قبلا نزد مالک می رفتی، حالا هم برو و مسائل خود را از او بپرس».
این پاسخ امام صادق (ع) عنوان بصری را غمگین کرد و به مسجد رسول خدا (ص) رفت و پس از خواندن دو رکعت نماز، از خدا خواست تا دل امام صادق(ع) را به طرف او متمایل کند و عنوان بتواند از علم امام، توشه برگیرد.
عنوان بصری می گوید: من با غم و اندوه به طرف خانه ام رفتم و چون محبت جعفر در دلم جای گرفته بود، دیگر نزد مالک هم نرفتم. از آن به بعد فقط برای خواندن نماز واجب از منزلم خارج می شدم تا اینکه صبرم تمام شد و چون دلتنگ شدم، به طرف منزل امام حرکت کردم و اجازه ورود خواستم که خادم حضرت گفت که امام صادق مشغول نماز است. من مدت کمی صبر کردم و اجازه ورود پیدا کردم.
امام صادق (ع) بعد از پاسخ دادن به سلام عنوان بصری به او فرمود «بنشین. خدا تو را رحمت کند. عنوان هم در محضر امام نشست و آن حضرت بعد از احوال پرسی سرش را بلند کرد و از کنیه اش پرسید که عنوان گفت «ابوعبدالله» و امام فرمود «خداوند کنیه ات را مستدام بدارد و در آنچه رضای اوست، موفق بدارد». عنوان بصری می گوید «با خود گفتم اگر از این ملاقات و عرض سلام، هیچ بهره دیگری غیر از این دعا نداشته باشد، برایم خیر بسیاری است».
سپس امام اندکی تأمّل کردند و آنگاه فرمود «ای أباعبدالله! چه می خواهی؟» و عنوان گفت «از خدا خواسته ام که دلت را بر من متمایل کند و از علم شما بهره مند شوم و امید دارم که خداوند آنچه را از او در مورد شما خواستم به من بدهد». امام صادق(ع) در پاسخ، توصیه هایی راهگشا به عنوان بصری می کنند.
علم چیست؟
امام جعفر صادق (ع) فرمود: ای أباعبدالله! علم و دانش به یادگیری نیست، بلکه نوری است در دل کسی که خدای متعال می خواهد او را هدایت کند. اگر طالب علم هستی ابتدا بندگی حقیقی را در خود به وجود آور و علم را برای عمل کردن بیاموز و از خداوند فهم بخواه تا تو را فهیم گرداند.
حقیقت بندگی
عنوان بصری از امام پرسید که حقیقت بندگی چیست و حضرت فرمود: به سه چیز است. اول اینکه بنده آنچه را خدا به او بخشیده، ملک خود نداند. زیرا بندگان مالک نیستند، بلکه مال را از آن خدا می بینند و هر جا خدا فرمان داد، آن را مصرف می کنند. دوم اینکه بنده تدبیر امور خودش را نمی نماید و سوم اینکه تمام وقت خود را صرف انجام اوامر خدا و ترک نواهی او کند.
آنگاه فرمود: بنا براین، هر گاه بنده چیزی را که خدا به او بخشیده، ملک خود نداند، انفاقش در راه خدا بر وی آسان شود؛ هر گاه تدبیر امورش را به دست مدبّر واقعی سپرد، سختی های دنیا برایش آسان شود و هر گاه بنده به امر و نهی خدا گردن نهاد، هیچ گاه با مردم جدال نمی کند و به آنان فخر نمی فروشد.
امام صادق افزودند: هر گاه خداوند این سه ویژگی را به بنده عطا فرمود، دنیا و شیطان و مردم در نظرش خوار می شود و به خاطر مال جمع کردن و فخر فروشی به دنبال دنیا نمی رود؛ از مردم عزّت و مقام نمی طلبد و اوقاتش را هدر نمی دهد و این اوّلین درجه پرهیزکاران است. خداوند متعال می فرماید جهان آخرت را برای کسانی آماده کردیم که در روی زمین دنبال مقام پرستی نرفته و مرتکب فساد نشده باشند و پایان نیک برای پرهیزگاران است.
سفارش های امام صادق به بندگان الهی
عنوان بصری از امام خواست تا او را نصحیت کند و آن حضرت فرمود: تو را به ۹ چیز سفارش می کنم و سفارش من به همه کسانی است که پویندگان راه به سوی خدا هستند و از خداوند می خواهم که تو را در عمل به آنها توفیق عنایت فرماید. سه سفارش در تربیت نفس است؛ سه مورد در بردباری و سه مورد هم در علم است. آنها را به خاطر بسپار و در مورد آنها سهل انگاری نکن.
سه سفارش برای تربیت نفس:
اول اینکه آنچه را اشتها نداری نخور، زیرا موجب حماقت و نادانی می شود.
دوّم اینکه تا گرسنه نشدی غذا نخور.
و سوم اینکه هر گاه خواستی غذا بخوری غذایت حلال باشد و بسم اللَّه بگو و به یاد آور سخن رسول خدا (ص) را که فرمود «آدمی ظرفی را بدتر از شکمش پر نکند، در این صورت اگر ناچار شد، یک سوم آن را برای غذایش و یک سومش را برای نوشیدنی و یک سوم دیگر را برای نفس کشیدن بگذارد».
سه توصیه برای صبر و بردباری:
اول اینکه، اگر کسی به تو گفت «اگر یکی بگویی ۱۰ تا می شنوی»، بگو «اگر ۱۰ تا هم بگویی، یک پاسخ هم نمی شنوی.
دوم اینکه، اگر کسی دشنامت داد بگو «اگر تو راست می گویی، از خدا می خواهم که مرا ببخشد و اگر دروغ می گویی، از خدا می خواهم که تو را ببخشد».
سوم اینکه اگر کسی تو را تهدید به ستم کرد، تو او را اندرز بده و برایش دعا کن.
سه خصلت درباره علم:
اول اینکه، آنچه را نمی دانی از علما بپرس و هرگز برای اذیت کردن و آزمایش نمودن آنها سؤال نکن.
دوم اینکه از عمل کردن به رای خود بر حذر باش و در هر چه احتیاط را مناسب می بینی، احتیاط کن.
سوم اینکه از فتوی دادن بگریز همان گونه که از دست شیر می گریزی و گردن خود را پل برای مردم قرار نده (با فتوای نامناسب دادن، گناه مردم را به دوش نکش).
شرح حدیث عنوان بصری
اهمیت حدیث عنوان بصری را می توان در کتاب هایی دید که اندیشمندانی به شرح این حدیث پرداختند و ره‌توشه ای برای سالکان حقیقت فراهم کردند؛ پژوهشگرانی همچون آیت الله محمدباقر تحریری که کتاب گام های آغازین سلوک و کتاب بندگی حقیقی و حقیقت علم را نوشته یا علی اکبر رنجبران تهرانی که کتاب سلوک صادق را تالیف کرده است.
کتاب عنوان بصری در ۶ جلد به قلم آیت الله سید محمدحسین حسینی طهرانی، کتاب سودای حقیقت نوشته غلامعلی مهدی، از بندگی تا پادشاهی به قلم سید محمدجواد وزیری فرد، وصایای سلوکی نوشته آیت الله محمدصالح کمیلی خراسانی و نکاتی درباره حدیث عنوان بصری از امام صادق(ع) به قلم آیت الله محمدمهدی آصفی نمونه هایی از کتاب هایی است که تاکنون در این زمینه منتشر شده است.