میزان درآمدهای پایین، وجود شغل‌های کاذب و بی‌ثباتی اشتغال، بیکاری و هزینه‌های سنگین زندگی شهری از مسائل مربوط به اقتصاد شهری است که این روزها بسیاری را به خود مشغول کرده است
رشد روزافزون جمعیت پایتخت در کنار پیامدهای توجه ناکافی یا بی‌توجهی به اصول مدیریتی در برنامه‌ریزی شهری طی سال‌های گذشته و اخیر مسائل زیادی را برای شهروندان به‌وجود آورده است. این مسائل و مشکلات پایتخت را به سمت ناپایداری سوق می‌دهد. شناسایی شاخص‌های پایداری پایتخت در بسیاری پژوهش‌ها مورد بررسی قرار گرفته است، ولی به شاخص‌های ناپایداری که به چالش ناپایداری در برنامه‌ریزی شهری دامن می‌زنند، کمتر توجه شده است.
در همین ارتباط، کرامت‌الله زیاری و همکارانش در مقاله‌ای با عنوان «بازخوانی چالش‌های ناپایداری در برنامه‌ریزی شهری کلانشهر تهران» که پاییز امسال در نشریه نقش جهان منتشر شد، به شناسایی و برنامه‌ریزی چالش‌های ناپایداری در برنامه‌ریزی شهری تهران پرداخته‌اند. گزیده‌ای از این پژوهش در ادامه آمده است.
در این پژوهش، چالش‌های ناپایداری برنامه ریزی کلانشهر تهران در سه حوزه اقتصادی، زیست‌محیطی و اجتماعی شناسایی شده است.
چالش‌های اقتصادی
مولفه‌های ناپایدار در برنامه‌ریزی در حوزه اقتصادی شامل عدم‌قطعیت در سیاست‌های اقتصادی، قیمت مسکن، مسکن غیراستاندارد، درآمد، اشتغال، بیکاری، هزینه زندگی و زنان سرپرست خانوار است.
ناپایداری برنامه‌های اقتصادی از مهم‌ترین چالش‌ها در حوزه اقتصاد شهری است که خود از ضعف در دولت شهری ناشی می‌شود. در دهه‌های گذشته جابجایی‌های متناسبی در رده‌های میانی مدیران شهری پایتخت اتفاق نیافتاده است، بسیاری از مدیران به رغم جابجایی‌ها، پست‌های کلیدی خود را حفظ کرده‌اند.
بخشی از مردم با مشکل مسکن غیراستاندارد دست و پنجه نرم می‌کنند. مهاجرت‌های روستایی به شهری و توزیع قابل توجه جمعیت در حاشیه تهران مشکل مسکن غیراستاندارد را تشدید می‌کند
جای خالی دولت شهری با افزایش بلاتکلیفی سیاست‌های اقتصادی و کاهش کارایی دولت شهری، توسعه اقتصادی پایتخت را از خود متاثر می‌کند.
نبود برنامه‌ریزی صحیح در مقیاس کلان و خرد به تصمیم‌گیری‌های سلیقه‌ای دامن زده و اقتصاد شهری را به سوی ناپایداری می‌کشد. در همین ارتباط، وجود شبکه مخفی ذینفعان در شهرداری‌ها، زمین‌خواری و تغییر کاربری زمین در کمیسیون‌ها از مهم‌ترین مسائل ناپایدارکننده برنامه‌های اقتصاد شهر تهران و افزایش شدید قیمت زمین و به خصوص مسکن است.
توزیع جمعیت شهری پایتخت نشان می‌دهد بخشی از مردم با مشکل مسکن غیراستاندارد دست و پنجه نرم می‌کنند. مهاجرت‌های روستایی به شهری و توزیع قابل توجه جمعیت در حاشیه تهران مشکل مسکن غیراستاندارد را تشدید می‌کند.
نبود برنامه‌ریزی مناسب برای توسعه و ارائه خدمات مناسب می‌تواند از عوامل مهم ناپایداری اقتصادی در برنامه‌ریزی‌های شهری باشد که در نهایت کیفیت زندگی شهروندان را تحت تاثیر قرار می‌دهد. از آنجا که اقتصاد تهران به ارائه خدمات وابسته است، هر گونه تغییر در تعداد افراد دریافت‌کننده خدمات و نحوه ارائه خدمات می‌تواند اقتصاد پایتخت را تحت تاثیر قرار دهد.
میزان درآمدهای پایین، وجود شغل‌های کاذب و بی‌ثباتی اشتغال، بیکاری و هزینه‌های سنگین زندگی شهری از مسائل مربوط به اقتصاد شهری است که این روزها بسیاری را به خود مشغول کرده است. بی ثباتی اقتصاد خانوار هم در چند دهه گذشته افزایش یافته است. نرخ کلی درآمد و بی‌ثباتی اشتغال به ویژه در میان خانواده‌های کم‌تحصیلات دارای فرزندان جوان و مستاجر بالا است. بی‌ثباتی اقتصادی به ویژه کاهش اشتغال با افزایش مشکلات خانوادگی همراه است.
نرخ کلی درآمد و بی‌ثباتی اشتغال به ویژه در میان خانواده‌های کم‌تحصیلات دارای فرزندان جوان و مستاجر بالا است. بی‌ثباتی اقتصادی به ویژه کاهش اشتغال با افزایش مشکلات خانوادگی همراه است
تعداد قابل توجه زنان سرپرست خانوار از دیگر موضوعاتی است که باید در برنامه‌ریزی شهری مورد توجه قرار گیرد. تعدادی از این افراد از شهر و روستاهای اطراف وارد تهران شده و به مدیریت صحیح نیاز دارند تا از مشکلات هنجاری جلوگیری شود.
چالش‌های محیط زیستی
در شاخص محیط زیستی مولفه‌های ناپایدار در برنامه‌ریزی شامل تغیییرات آب و هوایی، جزیره گرمایی، سیل، مدیریت حمل و نقل، امنیت انرژی، آلودگی صوتی و هوا، ترافیک شهری، کیفیت و کمیت آب، کیفیت دفع زباله، زیر ساخت سبز شهری و ... شناسایی شد.
ایجاد محیط‌های شهری پایدار به چالشی برای برنامه ریزی شهری و تصمیم‌گیرندگان تبدیل شده است. تاثیر تغییرات آب و هوایی بر ناپایداری شهری به یک موضوع مهم تبدیل شده است که مستلزم گنجاندن شاخص‌های مربوط در ارزیابی ناپایداری در مناطق آسیب‌پذیر است.
تهران با سه نوع خطر اقلیمی مواجه است: مخاطرات اقلیمی ناشی از جغرافیا، مخاطرات اقلیمی ناشی از مقاومت در برابر آب و هوا و تغییرات اقلیمی ناشی از گرم شدن زمین.
توسعه تهران منجر به توسعه جزایر گرمایی در آن شده است. در برخی روزهای سال آلودگی هوا به شدت بالا می‌رود. تغییرات اقلیمی به افزایش دما و تغییرات در جزیره گرمایی شهرها منجر شده است و این تغییرات برای تهران که از نظر جغرافیایی کمتر تصفیه شده، اهمیت بیشتری دارد. چنین پدیده‌ای به دلیل افزایش گازهای گلخانه‌ای در جو است.
تهران با سه نوع خطر اقلیمی مواجه است: مخاطرات اقلیمی ناشی از جغرافیا، مخاطرات اقلیمی ناشی از مقاومت در برابر آب و هوا و تغییرات اقلیمی ناشی از گرم شدن زمین
تهران شهری است که ویژگی‌های توپوگرافی، آن را از دسترس بادهای محلی و منطقه‌ای دور نگه داشته است. تهران یکی از بزرگترین شهرهای جهان است که در حال حاضر تحت تاثیر آلودگی هوا، گرد و غبار و طوفان‌های ناگهانی قرار دارد. میانگین دمای سالانه حدود ۱۸ درجه سانتی‌گراد است که با کاهش دما احتمال آلودگی در شهر افزایش می‌یابد. همچنین دمای مرکز تهران بیشتر از حاشیه آن است که باعث می‌شود جهت وزش باد از حاشیه به مرکز جزیره حرارتی باشد و باعث افزایش آلودگی در مرکز شود.
تهران با توجه به جمعیت زیاد در فضای محدود در کنار استقرار بی‌رویه صنایع، محوری‌ترین نقطه از نظر آلودگی محیطی به ویژه آلودگی هوا است. سالانه بین ۴۰۰۰ تا ۵۰۰۰ شهروند در تهران در تماس مستقیم با آلاینده‌های معلق در هوا جان خود را از دست می‌دهند.
سالانه بین ۴۰۰۰ تا ۵۰۰۰ شهروند در تهران در تماس مستقیم با آلاینده‌های معلق در هوا جان خود را از دست می‌دهند
تهران در ارتفاعات بالاتر از دریا واقع شده و اطراف آن را رشته‌کوه‌های البرز احاطه کرده است. وارونگی دما پدیده‌ای است که به ویژه در فصل زمستان رخ می‌دهد و از رقیق شدن آلاینده‌ها جلوگیری می‌کند. روندهای اخیر نشان می‌دهد که کاهش آلودگی هوا آسان نخواهد بود. رشد چشمگیر جمعیت تا حدی به دلیل مهاجرت از شهرهای دیگر، توسعه صنعتی شهرنشینی و افزایش مصرف سوخت، موانع مهمی برای دستیابی به برنامه‌ریزی پایدار برای هوای پاک تهران هستند.
تهران نیز مانند برخی کلانشهرها آلودگی هوا و صدا، شلوغی، ترافیک و تصادفات زیادی دارد. به حداقل رساندن مصرف منابع طبیعی و کاهش مصرف انرژی از اولویت بالایی برای بهبود برخوردار است. احتمالا اگر زمانی در رده‌های بالای شهری صرفا نهادها برنامه‌ریزی می‌کردند، اکنون زمان ارتباطات و همکاری افقی و عمودی است تا بتوانند کارآمدتر عمل کنند.
امروزه مشکلات محیط زیستی یکی از اساسی ترین محورهای ناپایداری در برنامه‌ریزی شهری و حاصل تعارض و تقابل شهری با محیط طبیعی است. شناخت و درک صحیح از وضعیت موجود محیط زیست شهری برای تعیین تغییرات لازم در برنامه‌ریزی‌های شهری نقش بسیار مهمی ایفا می‌کند. محیط زیست در برنامه پنجم و ششم توسعه ایران، جایگاهی حاشیه‌ای دارد و نسبت به مسائل اقتصادی و اجتماعی جایگاه بسیار مختصری را به خود اختصاص داده است. در برنامه پنج‌ساله هفتم توسعه که به تصویب مجلس رسیده است، بخشی بنام محیط زیست وجود ندارد.
بررسی عکس‌های ماهواره ای نشان می‌دهد که در شمال تهران و محور لواسان به گچسر به طول ۷۰ و عرض ۸۰ کیلومتر، ناپایداری ۵۰ درصدی در ابعاد و شاخص‌های محیط زیستی وجود دارد.
مساله آب تهران به تدریج به یکی از اساسی‌ترین چالش‌های پایتخت ایران تبدیل و به دلیل برداشت زیاد از منابع آب‌های زیرزمینی، جنوب تهران با فرونشست‌های زمین مواجه شده است
مساله آب تهران به تدریج به یکی از اساسی‌ترین چالش‌های پایتخت ایران تبدیل و به دلیل برداشت زیاد از منابع آب‌های زیرزمینی، جنوب تهران با فرونشست‌های زمین مواجه شده است. اگر برای کاهش بار جمعیتی در تهران و به تدریج مدرنیزه کردن سامانه آب و فاضلاب برنامه‌ریزی صحیحی انجام نشود، به تدریج گرفتاری در این بخش در دهه‌های پیش رو به مشکلات لاینحلی تبدیل می‌شود.
برای حل مشکل دفع زباله‌های شهر تهران هم باید فکری کرد. بهترین مکان برای جمع‌آوری زباله‌های شهر باید مکانی باشد که خاک آن کمترین نفوذ را داشته باشد و در عین حال در جهت شیب و باد غالب شهری نباشد. همچنین برای حفظ محیط زیست و زیبایی شهر، باید اطراف آن مکان را دیوارکشی کرد. در نهایت برای عملکرد بهتر برنامه‌های محیط زیست شهری باید از شهروندان به منظور مشارکت عمومی در طرح‌های شهری نظرخواهی کرد.
با توجه به این که امروزه اهمیت محیط زیست بر هیچ کس پوشیده نیست اما در برخی شهرهای بزرگ جهان و به طور خاص در ایران و پایتخت آن یعنی تهران محیط‌زیست صرفا به عنوان مساله تجملی مطرح است و شاید بدتر از این موضوع این است که با هر بار تغییر متولیان محیط‌زیست، رویکردهای آن هم تغییر می‌کند و این موضوع سبب می‌شود تا برنامه‌ریزی بلند مدت و صحیحی در این موضوع وجود نداشته باشد.
چالش‌های اجتماعی
شاخص اجتماعی مهم‌ترین عامل به وجودآورنده توسعه سریع شهرها و در کنار آن ناپایدار ساختن برنامه‌ریزی‌های شهرها است. با رشد شتابان شهرنشینی، مناسبات اجتماعی در تهران دگرگون می‌شود. افزایش روزافزون جمعیت پایتخت به مشکلاتی به ویژه برای برنامه‌ریزان شهری منجر شده است.
امروزه در تهران شاهد کاهش همبستگی و انسجام شهری و شهروندی و به عبارت دیگر غلبه شهرنشینی بر شهروندی هستیم که این مسائل به ظهور اشکال گوناگون ناهنجاری و حتی در سطح بالاتر، پیدایش جرائم شهری و اختلال در نظام روابط جمعی و کارکرد برنامه‌های شهری منجر می‌شود.
افزایش میزان آسیب‌های اجتماعی، کاهش روابط همسایگی، تفکیک اجتماعی، عدم احساس هویت و تعلق خاطر، نداشتن احساس امنیت و رفاه و موارد مشابه متعدد به نوعی مبحث ناپایداری در برنامه‌ریزی اجتماعی را بازگو می‌کنند
افزایش میزان آسیب‌های اجتماعی، کاهش روابط همسایگی، تفکیک اجتماعی، عدم احساس هویت و تعلق خاطر، نداشتن احساس امنیت و رفاه و موارد مشابه متعدد به نوعی مبحث ناپایداری در برنامه‌ریزی اجتماعی را بازگو می‌کنند.
همچنین نبود عدالت اجتماعی و توزیع نامتوازن امکانات و خدمات مختلف شهری در تهران، بحران‌های اجتماعی و مشکلات پیچیده فضایی را منجر می‌شود.
در شهر بزرگی مانند تهران، سازوکارهایی برای ایجاد مشارکت شهروندان در برنامه‌ریزی‌های شهری لازم است. یکی از مشکلات نبود مشارکت مردم، آگاهی نداشتن عموم مردم از حق و حقوق خود در شهر و جایگاه آنها در برنامه‌ریزی شهری است.
تهران برنامه شهری کارآمد و پایدار می‌خواهد
کلانشهر تهران در دهه‌های اخیر ناپایداری اساسی را در ابعاد مختلف اقتصادی اجتماعی و زیست محیطی تجربه کرده است. ابزارهای مدیریت و برنامه‌ریزی کلانشهر تهران که از تلاش‌های پایین به بالا جدا شده‌اند، به جای بهبود چالش‌های مرتبط با آنها به معنای واقعی کلمه آسیب دیده‌اند.
چالش‌های کشف شده مربوط به خود برنامه‌ریزان کلانشهر تهران و محیط‌های کاری آنها، توسعه خود به خودی تعیین مرزهای شهری نامشخص، تناسب نامناسب چشم‌انداز، تعامل ضعیف ذینفعان و تمرکز بر برنامه‌ریزی فیزیکی است.
برای حفظ پایداری برنامه‌ریزی شهری، اجرای سیستم اطلاعات زمین شهری، افزایش مشارکت فعال جوامع محلی و تنظیم و اعمال گزینه‌های توسعه فعال برای مناطق شهری و به خصوص کلانشهر تهران توصیه می‌شوند.
در دهه‌های گذشته جابجایی‌های متناسبی در رده‌های میانی مدیران شهری پایتخت اتفاق نیافتاده است، بسیاری از مدیران به رغم جابجایی‌ها، پست‌های کلیدی خود را حفظ کرده‌اند
رشد جمعیت و رشد سریع شهرنشینی در منطقه کلانشهر تهران (شعاع ۱۰۰ کیلومتری) سبب فشار اقتصادی، محیط زیستی و اجتماعی شده است که این شاخص‌ها خود دارای مولفه‌های بسیاری از مشکلات شهری هستند. با برنامه‌ریزی شهری هوشمندانه می‌توان هم در طراحی اشکال شهری و هم در جهت‌دهی مجدد فرآیند برنامه‌ریزی شهری بازنگری کرد. منظور از برنامه‌ریزی هوشمندانه، ادغام تمام عناصر در فرایند برنامه‌ریزی برای مقابله با چالش‌های ناپایداری برنامه‌ریزی شهری است، زیرا تمام عناصر با وجود تفاوت‌ها با هم اشتراکاتی هم دارند.
برای حل چالش‌های ناپایداری برنامه‌ریزی شهری برای کلانشهر تهران، باید تمام برنامه‌های شهری از نظر اقتصادی مقرون به صرفه، از نظر اجتماعی صلح‌آمیز و سازگار با محیط زیست باشند.
پی‌نوشت:
کرامت‌الله زیاری و نوریکا یولیه سن ونسان، «بازخوانی چالش‌های ناپایداری در برنامه‌ریزی شهری کلانشهر تهران»، نشریه نقش جهان، سال چهاردهم، شماره سوم، پاییز ۱۴۰۳