ایران و ژاپن به‌عنوان دو کشور مهم در آسیا از دیرباز روابط تجاری و اقتصادی نزدیکی داشته‌اند. نخستین مبادلات اقتصادی جدی بین ایران و ژاپن در اوایل قرن بیستم و پس از جنگ جهانی دوم شکل گرفت. ایران، با ذخایر عظیم نفت و گاز، و ژاپن، به‌عنوان یکی از قدرت‌های صنعتی نوظهور، زمینه‌های بسیاری برای همکاری داشتند.
اولین قراردادهای نفتی بین ایران و ژاپن در دهه ۱۹۵۰ امضا شد. در این دوره، ژاپن به یکی از بزرگ‌ترین خریداران نفت ایران تبدیل شد. در اواسط دهه ۱۹۶۰، ژاپن روزانه حدود ۵۰۰ هزار بشکه نفت از ایران وارد می‌کرد. نفت و گاز اصلی‌ترین اقلام صادراتی ایران به ژاپن در این دوره بودند، در حالی که ایران از ژاپن ماشین‌آلات صنعتی، لوازم الکترونیکی و خودرو وارد می‌کرد. این روند همکاری اقتصادی دو کشور تا دهه ۱۹۷۰ نیز ادامه داشت.
در دهه ۱۹۷۰، به‌ویژه پس از بحران نفتی سال ۱۹۷۳، روابط اقتصادی ایران و ژاپن به اوج خود رسید. ایران، به‌عنوان یکی از تولیدکنندگان اصلی نفت در جهان، از افزایش قیمت نفت بهره‌مند شد. تا سال ۱۹۷۸، حجم تجارت بین ایران و ژاپن به بیش از ۳ میلیارد دلار رسید که ۸۰ درصد از آن مربوط به صادرات نفت خام از ایران بود. در همین دوره، شرکت‌های ژاپنی در توسعه زیرساخت‌های صنعتی و نفتی ایران نقش مهمی داشتند.
پس از انقلاب اسلامی در سال ۱۹۷۹، روابط اقتصادی بین ایران و ژاپن به دلیل تغییرات سیاسی و جنگ ایران و عراق به‌شدت تحت تأثیر قرار گرفت. در این دوران، صادرات نفت ایران به ژاپن کاهش یافت و تجارت بین دو کشور به کمتر از ۲ میلیارد دلار رسید. باوجوداین، ژاپن همچنان به خرید نفت از ایران ادامه داد، هرچند در مقیاس کمتر.
با پایان جنگ ایران و عراق در سال ۱۹۸۸ و آغاز بازسازی اقتصادی ایران، روابط اقتصادی با ژاپن نیز بهبود یافت. در دهه ۱۹۹۰، ژاپن یکی از بزرگ‌ترین سرمایه‌گذاران خارجی در پروژه‌های نفت و گاز ایران بود. در این دوره، صادرات نفت ایران به ژاپن به بیش از ۴۰۰ هزار بشکه در روز رسید. علاوه بر نفت، محصولات پتروشیمی، مواد معدنی و محصولات کشاورزی از ایران به ژاپن صادر می‌شد.
در اوایل دهه ۲۰۰۰، با افزایش تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران به‌ویژه پس از سال ۲۰۰۶، روابط اقتصادی ایران و ژاپن کاهش یافت. تحریم‌های مرتبط با برنامه هسته‌ای ایران موجب شد که بسیاری از شرکت‌های ژاپنی از ترس مواجهه با تحریم‌های ثانویه آمریکا فعالیت‌های خود در ایران را محدود کنند. تا سال ۲۰۱۰، واردات نفت ژاپن از ایران به حدود ۱۰۰ هزار بشکه در روز کاهش یافت و حجم تجارت بین دو کشور به کمتر از ۲ میلیارد دلار رسید.
پس از امضای توافق هسته‌ای (برجام) در سال ۲۰۱۵، روابط اقتصادی ایران و ژاپن بهبود یافت. در این دوره، صادرات نفت ایران به ژاپن به حدود ۲۰۰ هزار بشکه در روز رسید و حجم تجارت بین دو کشور به بیش از ۴ میلیارد دلار افزایش یافت. ژاپن همچنین تمایل به بازگشت به بازار ایران و سرمایه‌گذاری در صنایع نفت و گاز ایران نشان داد.
با این حال، پس از خروج آمریکا از برجام در سال ۲۰۱۸ و بازگشت تحریم‌ها، این روابط مجدداً تحت تأثیر قرار گرفت. صادرات نفت ایران به ژاپن به کمتر از ۵۰ هزار بشکه در روز کاهش یافت و بسیاری از شرکت‌های ژاپنی فعالیت‌های خود در ایران را متوقف کردند.
موانع و مشکلات موجود در روابط اقتصادی ایران و ژاپن
در شرایط کنونی، توسعه روابط اقتصادی بین ایران و ژاپن با موانع و مشکلات زیادی روبه‌رو است. مهم‌ترین این موانع شامل تحریم‌های بین‌المللی، مشکلات بانکی، و نوسانات اقتصادی داخلی ایران است.
۱. تحریم‌های بین‌المللی
تحریم‌های اعمال شده علیه ایران، به‌ویژه تحریم‌های آمریکا، تأثیر زیادی بر روابط اقتصادی ایران و ژاپن داشته است. شرکت‌های ژاپنی که به بازارهای آمریکا و اروپا وابسته هستند، از ترس مجازات‌های اقتصادی، تمایل به تجارت با ایران را کاهش داده‌اند. این تحریم‌ها به‌ویژه در بخش نفت و گاز و پتروشیمی و فلزات رنگی وتکنولوژی بسیار محدود کننده بوده و امکان سرمایه گذاری، تجارت و همکاری را به‌شدت کاهش داده است.
۲. مشکلات بانکی و مالی
یکی دیگر از موانع عمده در توسعه روابط اقتصادی ایران و ژاپن، مشکلات مربوط به نقل و انتقالات مالی است. به دلیل تحریم‌های بانکی و عدم دسترسی ایران به سیستم‌های مالی بین‌المللی مانند سوئیفت، تجارت بین دو کشور به‌سختی انجام می‌شود. شرکت‌های ژاپنی برای انتقال پول و انجام تراکنش‌های مالی با ایران با مشکلات زیادی مواجه هستند.
۳. نوسانات اقتصادی داخلی ایران
نوسانات اقتصادی در ایران از جمله تورم بالا، نوسانات نرخ ارز، و نبود قوانین پایدار اقتصادی نیز موانعی برای جذب سرمایه‌گذاری‌های خارجی به‌ویژه از ژاپن ایجاد کرده است. این عوامل باعث شده‌اند که شرکت‌های ژاپنی برای ورود به بازار ایران با ریسک‌های بالایی مواجه باشند.
۴. تفاوت‌های فرهنگی و تجاری
تفاوت‌های فرهنگی و تجاری بین دو کشور نیز یکی از عوامل مهم در کاهش همکاری‌ها است. شرکت‌های ژاپنی به شفافیت، ثبات و کاهش ریسک تمایل دارند، در حالی که محیط تجاری ایران به دلیل وجود مشکلات قانونی و اجرایی کمتر برای آن‌ها جذاب است.
راهکارها و پیشنهادات برای توسعه روابط اقتصادی ایران و ژاپن
باوجود موانع موجود، فرصت‌هایی برای توسعه روابط اقتصادی بین ایران و ژاپن وجود دارد. هم دولت‌ها و هم بخش خصوصی می‌توانند اقداماتی برای تقویت همکاری‌های اقتصادی انجام دهند.
استفاده از سیستم‌های مالی جایگزین
در صورت همراهی و رغبت نشان دادن دولت و بانک مرکزی ژاپن، یکی از راهکارهای اصلی برای دور زدن تحریم‌های بانکی و تسهیل تجارت بین ایران و ژاپن، استفاده از سیستم‌های مالی جایگزین است. به‌عنوان‌مثال، دو کشور می‌توانند از ارزهای محلی یا سیستم‌های پرداخت منطقه‌ای برای انجام مبادلات تجاری استفاده کنند. با توجه به نوع نگرش دولت پزشکیان در ایران برنامه ریزی برای مذاکره و تلاش برای متقاعد کردن طرف ژاپنی از موضوعاتی است که باید در دستور کار دیپلماسی دولت قرارگیرد.
صنایع نفت و گاز و پتروشیمی
ایران به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان نفت و گاز در جهان، می‌تواند همچنان یکی از تأمین‌کنندگان اصلی انرژی برای ژاپن باشد. در صورت وجود اراده کافی در دو کشور، حتی در شرایط تحریم، دو کشور می‌توانند از سیستم‌های مالی جایگزین برای ادامه تجارت نفت و گاز استفاده کنند. صنایع پتروشیمی ایران نیز می‌تواند یکی از زمینه‌های مهم همکاری با ژاپن باشد. ژاپن به‌عنوان یک کشور صنعتی به مواد اولیه پتروشیمی نیاز دارد و ایران می‌تواند با تولید محصولات پتروشیمی، بخشی از نیازهای ژاپن را تأمین کند.
تقویت همکاری‌های فناورانه و صنعتی
ژاپن یکی از کشورهای پیشرو در زمینه فناوری و نوآوری است. ایران می‌تواند با همکاری با شرکت‌های ژاپنی در زمینه‌هایی مانند انرژی‌های تجدیدپذیر، صنایع خودروسازی، و فناوری اطلاعات، بهره‌وری صنعتی خود را افزایش دهد. همچنین برگزاری نمایشگاه‌های فناوری و تبادل نیروی کار متخصص بین دو کشور می‌تواند به توسعه این روابط کمک کند.
۳. سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های حمل و نقل و انرژی
ژاپن می‌تواند در توسعه زیرساخت‌های حمل و نقل، بنادر، راه‌آهن و انرژی ایران سرمایه‌گذاری کند. این سرمایه‌گذاری‌ها می‌تواند نه‌تنها به توسعه اقتصادی ایران کمک کند، بلکه زمینه‌ساز افزایش همکاری‌های اقتصادی بین دو کشور شود. در مذاکرات پیش رو با ۱+۵ شاید تسریع در مستثنی کردن ژاپن از خرید نفت و همکاری و سرمایه گذاری نکته مهمی باشد.
کشاورزی و محصولات غذایی
ایران دارای محصولات کشاورزی باکیفیتی نظیر پسته، زعفران، خرما ، انجیر و اناراست که می‌تواند در بازار ژاپن با استقبال مواجه شود. همچنین با توجه به اهمیت محصولات غذایی سالم در ژاپن، ایران می‌تواند صادرات محصولات ارگانیک خود را افزایش دهد.
۴. توسعه همکاری‌های فرهنگی و آموزشی
تبادل فرهنگی و آموزشی بین ایران و ژاپن می‌تواند به افزایش همکاری‌های اقتصادی کمک کند. برگزاری دوره‌های آموزشی و تبادل دانشجو بین دو کشور می‌تواند باعث افزایش درک متقابل و تقویت روابط تجاری شود. در حال حاضر در قالب موضوعات فرهنگی و بشر دوستانه مانع تحریمی چندانی وجود ندارد.
۵. تحرک و فعالیت بیشتر اتاق‌های مشترک بازرگانی
یکی دیگر از اقدامات مهم برای توسعه روابط اقتصادی بین ایران و ژاپن، ایجاد و تقویت اتاق‌های مشترک بازرگانی است. این اتاق‌ها می‌توانند به‌عنوان واسطه‌های مهمی بین تجار و بازرگانان دو کشور عمل کنند و با ارائه خدمات مشاوره‌ای و تسهیل در برگزاری همایش‌های تجاری و نمایشگاه ها، به توسعه روابط کمک کنند. خوشبختانه مدتی است اتاق بازرگانی مشترک در ایران راه اندازی و شروع به فعالیت کرده است.
تأثیر انتخاب نخست‌وزیر جدید ژاپن بر روابط اقتصادی
«شریگو ایشیبا» نخست‌وزیر جدید ژاپن، سیاست‌های اقتصادی خود را بر مبنای رشد پایدار، رفع کامل تورم و توزیع عادلانه ثروت در جامعه قرار داده است. او در حوزه اقتصادی به دنبال شکست دادن کامل رکود و افزایش دستمزدها بالاتر از نرخ تورم است. ایشیبا تأکید بر احیای مناطق روستایی ژاپن دارد که با مشکلات کاهش جمعیت و توسعه‌نیافتگی مواجه هستند.
از منظر سیاست خارجی و همکاری با کشورهای آسیایی، ایشیبا خواهان تقویت همکاری‌های امنیتی و اقتصادی در منطقه است. او از ایده ایجاد یک "ناتوی آسیایی" به منظور تقویت بازدارندگی علیه تهدیدات منطقه‌ای حمایت می‌کند، اما این موضع‌گیری‌ها می‌تواند باعث پیچیدگی روابط با چین شود. باوجود این، ایشیبا به دنبال ایجاد توازن و گسترش گفت‌وگوهای دیپلماتیک با کشورهای همسایه مانند چین و کره جنوبی است.
در مورد روابط ایران و ژاپن، با توجه به تمرکز ایشیبا بر امنیت و دیپلماسی متوازن در منطقه، فرصت‌هایی برای همکاری اقتصادی بین ایران و ژاپن وجود دارد، به‌خصوص در بخش‌هایی مانند فناوری، انرژی، و صنایع کوچک و متوسط. با این حال، تحریم‌های بین‌المللی همچنان مانع اصلی در توسعه روابط اقتصادی دوجانبه خواهند بود. اگر ژاپن به دنبال کاهش وابستگی به غرب در برخی زمینه‌ها باشد، امکان تقویت همکاری‌های تجاری با ایران حتی در شرایط تحریم وجود خواهد داشت
روابط اقتصادی ایران و ژاپن با وجود تاریخچه طولانی همکاری‌ها، در دهه‌های اخیر با چالش‌های زیادی مواجه شده است. با این حال، هنوز زمینه‌های زیادی برای توسعه این روابط وجود دارد. اگر دو کشور بتوانند موانع موجود به‌ویژه در حوزه بانکی و مالی را از بین ببرند و از سیستم‌های جایگزین استفاده کنند، می‌توانند همکاری‌های اقتصادی خود را گسترش دهند.
توجه به مزیت‌های دو کشور در زمینه نفت، پتروشیمی، کشاورزی و فناوری می‌تواند به تقویت روابط اقتصادی کمک کند و فرصت‌های جدیدی برای همکاری ایجاد کند. بخش خصوصی ایران و به‌ویژه اتاق بازرگانی مشترک ایران و ژاپن آمادگی و تمایل دارد تا با بهره گیری از تجارب و سوابق خوب ارتباط بین تجار دو کشور در این زمینه پیش قدم و فعال شود.