گروه جامعه ایرنا - برچسب‌های اجتماعی زیادی درباره سالمندان به کار می‌رود از ناتوان و فرتوت گرفته تا سربار و وابسته؛ از سوی دیگر متاسفانه افزایش سن و تغییرات سبک زندگی، سالمندان را بیش از هر زمان دیگری در معرض تنهایی و انزوای اجتماعی قرار داده است.
بخش قابل توجهی از جامعه ۹ میلیون و ۲۰۰ هزار نفری سالمندان در ایران به انحای مختلف حس تنهایی را تجربه کرده‌اند که گاهی می‌تواند به شکل رهاکردن سالمندان در مراکز نگهداری باشد، گاهی به شکل سر نزدن به سالمندان خودش را نشان می‌دهد و گاهی نیز به شکل بی‌توجهی خود را نمایان می‌سازد.
با این همه رسانه‌ها کمتر به مساله تنهایی سالمندان پرداخته‌اند و از این مساله غفلت شده است در حالی که جمعیت سالمند تا میانه قرن حاضر خورشیدی به بیش از ۳۰ میلیون نفر می‌رسد.
یکی از پدیده‌های آتی که با آن مواجه خواهیم بود، افزایش سالمندان زن تنهایِ فرهیخته است.
از سوی دیگر مسئولان طی سال‌های اخیر بارها نسبت به افزایش سالمندان تنها به ویژه زنان سالمند تنها در کشور هشدار داده‌اند چرا که بنا به اعلام مسئولان سازمان بهزیستی کشور با توجه به بحث تجرد قطعی، آمار طلاق، افزایش تعداد خانم‌های بیوه، تابو بودن ازدواج مجدد برای مادران و زنان میانسال و سالمند، یکی از پدیده‌های آتی که با آن مواجه خواهیم بود، افزایش سالمندان زن تنهایِ فرهیخته است.
آثار روانی تنهایی بر سالمندان
تنهایی در میان سالمندان می‌تواند تأثیرات منفی عمیقی بر سلامت روانی آنها بگذارد؛ احساس انزوا و تنهایی معمولا منجر به افسردگی، اضطراب و استرس، زمینه‌سازی برای ابتلا به زوال عقل و آلزایمر، کاهش اعتماد به نفس و افزایش خطر خودکشی می‌شود.
بیشتر بخوانید
افسردگی یکی از رایج‌ترین مشکلات روانی مرتبط با تنهایی سالمندان است. تحقیقات نشان می‌دهد که افراد مسن که احساس تنهایی می‌کنند، به‌طور قابل‌توجهی در معرض افسردگی قرار دارند. این افراد ممکن است احساس بی‌ارزشی کنند و از فعالیت‌هایی که قبلا از آنها لذت می‌بردند، کناره‌گیری کنند. انزوای اجتماعی نیز باعث کاهش تعاملات مثبت و حمایت‌های اجتماعی می‌شود که خود یکی از عوامل اصلی در افزایش علائم افسردگی است.
همچنین احساس تنهایی می‌تواند سطح استرس و اضطراب سالمندان را افزایش دهد. عدم حضور دیگران در اطراف و نبود حمایت اجتماعی می‌تواند باعث شود سالمندان نگران مشکلات کوچک و بزرگ زندگی خود شوند. اضطراب در این افراد ممکن است با ترس از بیماری، مرگ یا از دست دادن عزیزان همراه باشد.
بنا به اعلام دبیرخانه شورای ملی سالمندان کشور، مرگ عزیزان، از دست دادن شغل و بازنشستگی باعث ایجاد آسیب‌های روانی و واکنش‌های افسردگی در افراد سالمند می‌شود در نتیجه فرد، احساس بیهودگی، تنهایی، ناامیدی و درماندگی می‌کند. علاوه براین که آسیب های اجتماعی نیز با کاهش توان جسمی و انزوای اجتماعی همراه است و مجموعه ای از مشکلات را ایجاد می کند که ادامه زندگی را برای فرد سالمند دشوار می کند.
از سوی دیگر تنهایی و انزوای اجتماعی می‌تواند بر عملکرد شناختی سالمندان تاثیر منفی بگذارد. تحقیقات نشان داده است که انزوا می‌تواند یکی از عوامل خطر اصلی برای بروز زوال عقل و آلزایمر باشد. تعاملات اجتماعی منظم به حفظ سلامت مغزی کمک می‌کند، درحالی‌که تنهایی به کاهش تحریکات ذهنی و فعالیت‌های شناختی منجر می‌شود و احتمال ابتلا به بیماری‌های مرتبط با زوال عقل را افزایش می‌دهد.
احساس انزوا باعث می‌شود سالمندان اعتمادبه‌نفس خود را از دست بدهند.
مطالعات نشان می‌دهد احساس انزوا باعث می‌شود سالمندان اعتمادبه‌نفس خود را از دست بدهند. آنها ممکن است احساس کنند که دیگر در اجتماع جایگاهی ندارند و این حس می‌تواند منجر به کاهش تمایل به ارتباط با دیگران شود. این چرخه معیوب می‌تواند فرد را به‌طور کامل از جامعه دور کرده و باعث تشدید تنهایی و انزوا شود.
در موارد شدید، احساس تنهایی می‌تواند خطر خودکشی در سالمندان را افزایش دهد. افسردگی شدید و نبود حمایت اجتماعی از جمله عواملی است که ممکن است سالمندان را به این نقطه برساند. بنابراین توجه به این مسئله از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
چرا سالمندان تنها می‌مانند؟
تنهایی در سالمندان می‌تواند به دلایل مختلفی بروز کند؛ این دلایل ممکن است شامل عوامل فردی، اجتماعی و محیطی باشد؛ به طورمثال یکی از رایج‌ترین دلایل تنهایی در میان سالمندان از دست دادن همسر، دوستان و خانواده است. این فقدان می‌تواند احساسات عمیقی از غم و اندوه به‌دنبال داشته باشد و باعث انزوای اجتماعی فرد شود. برای بسیاری از سالمندان، مرگ همسر نقطه‌ای بحرانی در زندگی آن‌هاست که پس از آن احساس تنهایی عمیق‌تر می‌شود.
از سوی دیگر با افزایش سن، بسیاری از افراد با کاهش توانایی‌های جسمانی مواجه می‌شوند. ناتوانی‌های جسمی مانند مشکلات حرکتی یا بینایی می‌تواند باعث محدود شدن تعاملات اجتماعی شود. سالمندانی که نمی‌توانند به‌راحتی خانه را ترک کنند یا در فعالیت‌های اجتماعی شرکت کنند، بیشتر در معرض تنهایی قرار دارند.
بازنشستگی می‌تواند یکی دیگر از دلایل اصلی انزوای اجتماعی سالمندان باشد.
بازنشستگی می‌تواند یکی دیگر از دلایل اصلی انزوای اجتماعی سالمندان باشد. شغل برای بسیاری از افراد نه تنها منبع درآمد بلکه یک شبکه اجتماعی مهم نیز است. پس از بازنشستگی، سالمندان ممکن است به دلیل از دست دادن این شبکه‌های اجتماعی احساس بی‌کسی و انزوا کنند.
تغییرات فرهنگی و اجتماعی نیز می‌تواند بر انزوای سالمندان تاثیر بگذارد. در جوامع مدرن، خانواده‌ها معمولا کمتر از گذشته کنار یکدیگر زندگی می‌کنند. سالمندانی که فرزندانشان دور از آنها زندگی می‌کنند، به‌ویژه در شهرها یا کشورهای دیگر، ممکن است احساس تنهایی بیشتری کنند.
نباید فراموش کرد که امروزه فناوری به‌عنوان ابزاری برای ارتباطات اجتماعی نقش مهمی دارد. بااین‌حال، بسیاری از سالمندان به دلیل ناآشنایی با فناوری یا عدم دسترسی به ابزارهای ارتباطی مدرن، از این منابع بهره‌مند نمی‌شوند. این مسئله می‌تواند آنها را از ارتباطات اجتماعی مدرن محروم کرده و انزوای سالمندان را تشدید کند.
راهکارهای جلوگیری از تنهایی و انزوای اجتماعی سالمندان
برای جلوگیری از تنهایی سالمندان، باید به ایجاد راهکارهایی پرداخت که هم از نظر روانی و هم از نظر اجتماعی بتوانند به آنها کمک کنند. تقویت روابط خانوادگی، تشویق به مشارکت در فعالیت‌های اجتماعی، استفاده از فناوری‌های ارتباطی، حمایت‌های روانی و مشاوره‌ای، برنامه‌های جامعه‌محور، افزایش آگاهی جامعه از جمله این راهکارها به شمار می‌روند.
یکی از بهترین راه‌ها برای مقابله با تنهایی سالمندان، تقویت روابط خانوادگی است.
یکی از بهترین راه‌ها برای مقابله با تنهایی سالمندان، تقویت روابط خانوادگی است. خانواده‌ها باید تلاش کنند تا به‌طور منظم با سالمندان خود در ارتباط باشند، حتی اگر به‌صورت تلفنی یا ویدیویی باشد. ایجاد فرصت‌هایی برای ملاقات و تعامل حضوری نیز می‌تواند به کاهش تنهایی آنها کمک کند.
سالمندان باید تشویق شوند تا در فعالیت‌های اجتماعی و گروهی شرکت کنند. باشگاه‌ها، انجمن‌های محلی و کلاس‌های آموزشی برای سالمندان می‌تواند محیطی فراهم کند که آنها با دیگران تعامل داشته باشند و احساس تنهایی‌شان کاهش یابد. این فعالیت‌ها نه‌تنها فرصتی برای ایجاد ارتباطات جدید است بلکه می‌تواند به حفظ سلامت جسمی و روانی آنها نیز کمک کند.
محمد سبزی مدیر گروه مددکاری اجتماعی دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی درباره تاثیر مشارکت اجتماعی روی سالمندان به خبرنگار ایرنا می‌گوید: مشارکت اجتماعی مانع از انزوای اجتماعی سالمندان می‌شود که عامل اصلی خطر پذیری و مرگ و میر در آنها است.
وی در عین حال هشدار داد: در صورت گسترش انزوای اجتماعی، شاهد افزایش سوء رفتارها، افزایش هزینه‌های درمانی و کاهش کیفیت زندگی سالمندان در بلندمدت خواهیم بود.
الهام محمدی عضو هیات علمی گروه مددکاری اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی نیز در این باره به خبرنگار ایرنا گفت: مشارکت اجتماعی سالمندان باید یکی از موضوعات مهم در حوزه سالمندی و به صورت اخص در حوزه مددکاری اجتماعی سالمندی باشد چراکه دارای گستره کاربردپذیری و اثرگذاری قابل توجهی است.
وی تاکید کرد: مشارکت اجتماعی می‌تواند افسردگی، احساس تنهایی و انزوا در سالمندان را کاهش دهد و بر وضعیت شناختی و حافظه سالمندان نیز تاثیر دارد. همچنین با احساس سلامتی، سلامت روان و کیفیت زندگی افراد در سنین سالمندی رابطه دارد.
محمدی اظهار داشت: به نظر می رسد مشارکت اجتماعی دارای قابلیت های معناداری برای تاثیرگذاری بر مسایل روانشناختی و سلامتی دوره سالمندی است و نباید آن را صرفا اقدامی با تاثیرات اجتماعی دانست.
ضرورت آموزش سالمندان برای استفاده از فناوری‌های جدید
آموزش سالمندان برای استفاده از فناوری‌های جدید مانند تلفن‌های هوشمند و شبکه‌های اجتماعی راهکار دیگری است که می‌تواند به کاهش تنهایی سالمندان کمک کند. با کمک این ابزارها، سالمندان می‌توانند با خانواده و دوستان خود در تماس باشند، حتی اگر فاصله‌های جغرافیایی زیادی بین آنها باشد.
در مواردی که تنهایی به افسردگی و اضطراب منجر می‌شود، ارائه خدمات مشاوره‌ای و حمایت‌های روانی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. درمان‌های شناختی-رفتاری می‌تواند به سالمندان کمک کند تا به‌طور مؤثرتری با احساسات منفی ناشی از تنهایی مقابله کنند.
آموزش سالمندان برای استفاده از فناوری‌های جدید مانند تلفن‌های هوشمند و شبکه‌های اجتماعی می‌تواند به کاهش تنهایی سالمندان کمک کند.
همچنین دولت‌ها و سازمان‌های غیردولتی می‌توانند برنامه‌های جامعه‌محوری را برای سالمندان ایجاد کنند. این برنامه‌ها می‌تواند شامل بازدیدهای خانگی، ارائه خدمات اجتماعی در محله‌ها و برگزاری رویدادهای ویژه برای سالمندان باشد. اینگونه برنامه‌ها می‌تواند تعاملات اجتماعی سالمندان را افزایش داده و از انزوای آنها جلوگیری کند.
علاوه براین، آگاهی‌بخشی به جامعه درباره مشکلات تنهایی سالمندان می‌تواند تاثیر بسزایی در بهبود وضعیت آنهاداشته باشد. خانواده‌ها، محله‌ها و حتی مراکز مراقبتی باید از اهمیت روابط اجتماعی سالمندان آگاه باشند و به ایجاد فضاهایی برای ارتباطات اجتماعی سالمندان کمک کنند.
غمِ انزوای سالمندان را به طلوعی از همدلی بدل کنیم
همانگونه که بیان شد تنهایی سالمندان مسئله‌ای جدی است که می‌تواند تاثیرات مخربی بر سلامت روانی و جسمانی آنها بگذارد. در اجتماع مدرن امروزی هنگامی که فرزندان ازدواج می‌کنند، آشیانه فرد سالمند خالی می شود و از سوی دیگر با دگرگونی و تغییرات جسمانی ناشی از کهولت، فرد سالمند به طور اجتناب ناپذیری دچار انزوا خواهد شد. این تغییر شیوه و شرایط زندگی می‌تواند باعث فشارهای روانی شدیدی در فرد سالمند شوند.
دلایل متعددی از جمله از دست دادن عزیزان، ناتوانی‌های جسمی و تغییرات اجتماعی در ایجاد این انزوا نقش دارند. با این‌حال، می‌توان با اقدامات موثر مانند تقویت روابط خانوادگی، مشارکت در فعالیت‌های اجتماعی و استفاده از فناوری‌های ارتباطی از تنهایی سالمندان جلوگیری کرد.
توجه به این گروه از جامعه و ایجاد برنامه‌های حمایتی نه‌تنها به بهبود کیفیت زندگی سالمندان کمک می‌کند، بلکه به یک جامعه انسانی‌تر و همدل‌تر منجر خواهد شد.