به گزارش خبرنگار میراث فرهنگی، تاریخ با ما سخن می‌گوید، فیلم‌ها، کتاب‌ها، موزه‌ها، اسناد و هر اکتشافی برای ما از اعماق تاریخ و زیست فرهنگی و اجتماعی، سیاسی و اقتصادی مردمان قدیم از تمدن‌های گذشته روایت‌های شگفت انگیزی دارند می‌کنند. دیوار نوشته‌ها نقاشی‌ها، معماری‌های قدیم، هر آنچه که میراث فرهنگی یک کشور است، چه در معرض دید باشند یا به تازگی کشف شوند، داستانی و ماجرایی و پیامی برای ما دارند. الواح تاریخی و گلنبشتهها نیز چنین هستند.
در میان آثار مسترد شده به ایران از کشورهای خارجی، گلنبشتهها (الواح) مربوط به دوره هخامنشی، یکی از پرخبرترین و جذاب ترین محموله های استردادی است که تا کنون در قالب ۶ محموله ایران برگردانده شده‌اند. ششمین محموله شامل ۱۱۰۰ قطعه لوح تاریخی به زبان و خط عیلامی، است که پنجم مهر ماه ۱۴۰۳ همزمان با بازگشت مسعود پزشکیان رئیس جمهوری از سازمان ملل متحد آمریکا به کشور بازگردانده شد.
استرداد این اشیاء تاریخی نتیجه رایزنی‌های فشرده وزارت امور خارجه، وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی و معاونت حقوقی رئیس‌جمهوری با موسسه شرق‌شناسی شیکاگو است که پیش از این هم در ۵ مرحله و در مجموع، ۵ هزار و ۷۶۸ قطعه از این الوح تاریخی به کشور بازگردانده شده است.
تا کنون ۶ هزار و ۸۶۸ قطعه از این الواح در سال‌های ۱۳۲۷، ۱۳۳۰، ۱۳۸۴، ۱۳۹۸، ۱۴۰۲ و ۱۴۰۳ به کشور بازگشته است و قرار است مابقی الواح که شامل ۸ هزار و ۱۰۰ قطعه است نیز در مدت ۵ سال آینده به کشور بازگردانده شوند.
گلنبشتهها کجا و کی کشف شده‌اند؟
الواح گلی در فاصله سال‌های ۱۳۱۱ تا ۱۳۱۴ در مجموعه تخت جمشید در یک محل کشف شدند، اما به دلیل فقدان دانش بازخوانی آنها در کشور، طی توافقی به موسسه شرق‌شناسی آمریکا ارسال شدند تا مورد بازخوانی قرار گرفته و اطلاعات ارزشمند آنها استخراج شود.
در سال ۱۳۱۱ هنگام ریل‌گذاری برای تخلیه خاک‌های کاوش ایوان شمالی تخت‌جمشید، در گوشه شمال شرقی تختگاه کاوشگران با بخش بایگانی هخامنشیان برخورد کردند، ۳۰هزار لوح گلی از آنجا کشف شد، در کاوش‌هایی که در خزانه هخامنشیان انجام شد هم ۳ هزار لوح گلی دیگر نیز کشف شد.
گلنبشتهها به ما چه می‌گویند؟
این الواح حاوی اطلاعات ارزشمندی درباره نظم، ساختار و کارکردهای حکومت، خدمات اجتماعی از قبیل بیمه و خدمات ارائه شده به اقشار مختلف اجتماعی از جمله زنان باردار و افراد ناتوان، اطلاعات دیگر زیست اجتماعی، عمومی و خصوصی و اطلاعات عمومی کشور است.
البته دانش و فن حسابرسی مالی، نظام مالیاتی و آمار علاوه بر منطقه حکومت دوران هخامنشی، همزمان در منطقه بین‌النهرین در دوره آشور و بابل هم وجود داشته است. آنجا هم از این نوع گل‌نوشته‌ها وجود دارد، اما در دوره هخامنشی تعداد بسیار زیادی بوده که در بایگانی‌های مختلف هخامنشی کشف شده است.
چرا گلنبشتهها از کشور خارج شد؟
در زمان کشف الواح برای خوانش گل‌نوشته‌های هخامنشی متخصص نداشتیم و این گل‌نوشته‌ها به آمریکا منتقل شد؛ قرار بر این بود سالانه ۳۰۰ لوح خوانش و به ایران بازگردانده شود، حدود ۵هزار لوح خوانده شد و تا سال ۱۳۲۱ بیش از ۳هزار لوح به ایران برگردانده شد، اما بعد از آن دیگر این الواح گلی به ایران برنگشت.
این لوح‌ها با موافقت دولت وقتِ ایران در ۵۰ صندوق چوبی شامل حدود ۲۰۰۰ جعبه مقوایی و چند پیت نفتی که در تخت جمشید به پارافین آب شده آغشته شده بودند، از طریق بوشهر به آمریکا و برای مطالعه و بررسی به دانشگاه شیکاگو امانت داده شد.
در همان زمان، قرارداد و موافقت‌نامه‌ای نیز تدوین شد که در آن آمده بود «ایران لوح‌هایی گلی را برای خوانش و رمزگشایی به امانت به دانشگاه شیکاگو که مشغول کاوش تخت جمشید (پارسه، پرسپولیس) است، می‌سپارد».
حدود ۶۰۰ گل نوشته را استاد عبدالمجید ارفعی (عیلام‌شناس) را ترجمه کرد حدود ۲۵۰۰ لوح را نیز ریچارد تریدول هَلک (عیلام‌شناس و آشورشناس)، و تعدادی را هم جرج گلن کامرون (متخصص زبان های شرقی در دانشگاه شیکاگو) خوانش کردند و نتایج آن منتشر شده است.
البته همه گل‌نوشته‌های هخامنشی سالم نیستند، برخی شکسته برخی هم تکه شده و نیمه است، دکتر ارفع به عنوان تنها متخصص و استاد زبان عیلامی به خوانش ادامه داد، این روند در موسسه مطالعاتی شیکاگو ادامه داشت و نتایج آن هم مرتب منتشر می‌شد و همچنان هم این خوانش ادامه دارد.
گل‌نوشته‌های هخامنشی بیشتر اسناد حسابرسی، حسابداری و امور مالیاتی و دستمزدهای کارگران آن زمان هستند که از دوره هخامنشی باقیمانده است، اکثرا به زبان عیلامی و خط میخی است و تعدادی هم به زبان آرانی و فارسی باستان است.
الواح گلی چگونه به کشور بازگردانده شدند؟
بیش از ۸۶ سال از خروج گِل‌نبشته‌هایی که فقط برای مطالعه در اختیار دانشگاه شیکاگو قرار گرفته بود می‌گذرد و حالا با بعد ده‌ها سال رایزنی‌های وزارت امور خارجه و میراث فرهنگی به موطن اصلی خود بازمی‌گردند؛ الواح هخامنشی که در تخت جمشید پیدا شده بود و جهت بررسی و یک دوره مطالعاتی سه ساله و به امانت به آمریکا فرستاده شد اما با پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، دولت آمریکا مانع از استرداد آنها شد.
سال گذشته در دولت سیزدهم نیز ۳۵۰۶ لوح در پنجمین مرحله استرداد به خاک مادری بازگشت؛ لوح‌هایی با محتوای مدیریت منابع راه‌ها، روابط اجتماعی، مایحتاج اساسی زندگی، دستمزدها، اقتصاد جامعه هخامنشی به خط میخی و زبان عیلامی و آرامی که در ۹ صندوق هر کدام به وزن ۷۵ کیلوگرم از طریق هواپیمای حامل هیأت ایرانی وارد خاک کشور خواهند شد.
این لوح‌ها با رایزنی‌های گسترده و فشرده وزارت امور خارجه، مرکز امور حقوق بین الملل ریاست جمهوری و وزارت میراث فرهنگی در هماهنگی با مؤسسه شرق‌شناسی شیکاگو که سال ۹۸ وعده انتقال آنها به ایران را داده بودند اما فرایند صدور مجوز آن توسط خزانه‌داری آمریکا به بهانه کرونا دچار تعلل شد، به کشور بازمی‌گردند.
پس از صدور مجوز خزانه‌داری آمریکا قرار شد محموله آماده شده در یک کشور ثالث تحویل نمایندگی کشورمان شود، اما به بهانه تحریم‌ها با کارشکنی وزارت خارجه فرانسه و آلمان و عدم همکاری شرکت‌های هواپیمایی و بیمه‌ای مواجه و نهایتاً مقرر شد محموله توسط مؤسسه شرق‌شناسی به نمایندگی کشورمان در نیویورک تحویل داده شود تا در زمان برگزاری مجمع سالانه سازمان ملل از طریق هواپیمای حامل هیأت ایرانی به کشور بازگردانده شوند.
چه تعداد گل‌نبشته برگردانده شده است؟
بعد از مطالعه و انتشار نتایج مطالعات صورت گرفته روی این الواح در قالب چند کتاب، استرداد آنها آغاز شد که تاکنون بخشی از لوح‌ها در چهار مرحله به ایران برگردانده شده‌اند: سال ۱۳۲۷ شمسی (۱۷۹ قطعه)، سال ۱۳۲۹ شمسی (۳۷هزار قطعه)، سال ۱۳۸۳ شمسی (۳۰۰ قطعه) و سال ۱۳۹۸ شمسی (۱۷۸۳ قطعه)؛ سال ۱۴۰۲ (۳۵۰۶ قطعه) و مهر سال ۱۴۰۳ (۱۱۰۰ قطعه) هم مسترد شد، که البته بخش های اول و دوم استردادی قطعات عموما خرد شده و ناخوا بودند.
در این میان بازگشت بخش چهارم الواح به کشور شرایط پیچیده‌تری داشت و اسرائیل بنا داشت تا لوح‌های هخامنشی را به عنوان غرامت یک حمله انتحاری از سوی مبارزان فلسطینی مصادره کند که برای آن پرونده معروف «جنی روبین» را علیه ایران تشکل داد و لابی صهیونیست‌ها هم در این زمینه کاملاً مصمم بود الواح ایرانی را به نفع خانواده قربانیان آن واقعه مصادره کند اما نهایتاً پیگیری‌های ایران مانع آن شد و تیر رژیم صهیونیستی برای غارت لوح‌های هخامنشی به سنگ خورد.
بی‌تردید استرداد اشیا تاریخی دستاورد ارزشمند فرهنگی در چارچوب دیپلماسی فرهنگی و حقوقی است، دستاوردی برای استیفای حقوق ملت ایران و ثمره ماندگار تلاش کارشناسان و مدیران وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، وزارت امور خارجه و معاونت حقوقی ریاست جمهوری در صحنه دیپلماسی با پایداری و ایستادگی است.