گروه جامعه ایرنا - مجمع عمومی سازمان ملل متحد ۱۳ اکتبر - ۲۲ مهر - را به عنوان روز جهانی کاهش اثرات بلایای طبیعی نامگذاری کرده است؛ در ایران نیز ۲۱ تا ۲۷ مهرماه هفته ملی کاهش بلایای طبیعی نامیده می‌شود تا همسو با تلاش‌های جهانی بتوان از طریق آموزش، بخشی از آلام بشری را در مواجهه با رخدادهای طبیعی که زندگی انسانها را در سراسر زمین تحت تاثیر قرار می دهد، التیام بخشید.
بلایای طبیعی، به مجموعه‌ای از حوادث زیانبار گفته می‌شود که منشاء انسانی ندارند و قابل پیش بینی نیستند؛ این حوادث ویرانگر خسارات جانی و مالی گسترده‌ای به جا می‌گذارند و گاه چنان اثرات عمیقی بر جوامع دارند که موجب فروپاشی ساختارهای اجتماعی و حتی مهاجرت می‌شوند.
بر اساس آمارهای جهانی، ایران به دلیل شرایط و موقعیت جغرافیایی در فهرست ۱۰ کشوری قرار دارد که بیشترین بلایای طبیعی را در طول سال تجربه می کنند؛ ایران ششمین کشور زلزله‌خیز و چهارمین کشور سیل‌خیز جهان به شمار می‌رود و در حالی که فقط یک درصد جمعیت جهان در ایران زندگی می کنند، ۶ درصد تلفات بلایای طبیعی را به خود اختصاص داده است.
طبق آمار موجود، سه درصد از مجموع شهرهای ایران در نواحی کم خطر قرار دارند؛ از ۴۳ مورد حوادث غیرمترقبه ممکن در کل جهان حدود ۳۲ مورد آن در ایران تجربه شده است که زلزله، سیل، خشکسالی، فرونشست زمین، آفات محصولات کشاورزی و دامی و آتش‌سوزی جنگل‌ها از مهمترین آنها به شمار می‌رود.
قرار گرفتن روی کمربند زلزله
ایران یکی از زلزله‌خیزترین کشورهای جهان است که روی کمربند زلزله آسیا - اروپا قرار دارد؛ بر اساس داده‌های مرکز لرزه‌نگاری مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران در بازه زمانی ۱۳۷۴ تا ۱۴۰۲ یعنی در مدت ۲۷ سال در مجموع ۵۵ هزار و ۶۵ زلزله با بزرگی بیش از ۲.۵ ریشتر در سرزمین ایران و اطراف آن رخ داده است.
شدت برخی از این زمین لرزه ها به حدی بوده که همچون زلزله بم در سال ۱۳۸۲ بیش از ۳۰ هزار نفر جان خود را از دست دادند و یا در زلزله کرمانشاه که در سال ۱۳۹۶ روی داد، بخش قابل توجهی از زیرساخت‌ها از بن رفت.
از این رو تقویت زیرساخت‌ها در سه دهه گذشته و تاب آوری شهری و روستایی در برابر زلزله در دستور کار متولیان بوده تا آسیب‌های ناشی از این رخداد طبیعی در ایران به حداقل برسد؛ از جمله این اقدامات، توسعه استانداردهای مقاوم‌سازی ساختمان‌ها، آموزش‌های عمومی در خصوص رفتارهای ایمن در هنگام وقوع زلزله، و ایجاد شبکه‌های امدادرسانی سریع از سوی جمعیت هلال احمر ایران و سایر نهادهای مربوطه است.
سیلاب؛ همواره در کمین
یکی از مهمترین آسیب های ناشی از تغییرات اقلیمی در ایران، وقوع سیلاب‌های پی در پی در مناطق مختلف کشور است؛ این سیلاب‌های ناگهانی و حتی در مواردی خارج از فصل، خسارات زیادی را به مردمان ساکن در مناطق سیل خیز وارد کرده است؛ برای مثال در سال ۱۳۹۸، سیلاب‌های سنگینی در استان‌های گلستان، لرستان و خوزستان رخ داد که موجب تخریب هزاران خانه و از دست رفتن معیشت بسیاری از مردم شد. یا در تابستان 1401 سیلاب در کن و فیروزکوه پایتخت نشینان را غافل گیر کرد و حتی در بهار امسال شاهد سیلاب در شهر مشهد بودیم که بخش قابل توجهی از این کلانشهر را تحت تاثیر قرار داد.
وقوع سیلاب ها و آبگرفتگی های متعدد و پرتکرار در جنوب شرق ایران بخصوص در استان سیستان و بلوچستان، نمونه بارز بارش هایی است که به جای نعمت به نقمت تبدیل می شوند.
این سیل‌ها که با بارش‌های غیرمنتظره و شدید جاری می شود، نتیجه مستقیم تغییرات اقلیمی است و ساخت‌وسازهای غیرمجاز در حریم رودخانه‌ها و پایین بودن تاب آوری شهرها و روستاها در برابر سیلاب‌ها به خسارات ناشی از سیل دامن زده است.
خشکسالی و پدیده گرد و غبار
در دهه اخیر خشکسالی به یکی از چالش های محیط زیستی در ایران تبدیل شده که ناشی از تشدید تغییرات اقلیمی در جهان است. واقعیت این است که کم بارشی نه تنها مشکلاتی را در حوزه کشاورزی، تامین آب شرب و زندگی مردم به همراه داشته بلکه موجب کاهش سطح آب‌های زیرزمینی، خشک شدن دریاچه‌ها و رودخانه‌ها و مهاجرت‌های اجباری شده است.
امروزه توفان‌های شن و گرد و غبار در مناطق جنوبی و شرقی ایران به ویژه در استان‌هایی مانند سیستان و بلوچستان و خوزستان، به یک تهدید جدی تبدیل شده است. این توفان‌ها علاوه بر آسیب‌های فیزیکی، مشکلات بهداشتی متعددی مانند بیماری‌های تنفسی و چشمی را نیز به همراه دارند. کاهش پوشش گیاهی و تغییرات اقلیمی از جمله عواملی هستند که به افزایش طوفان‌های شن و گرد و غبار دامن زده‌اند.
آموزش، شاه کلید کاهش خسارات بلایای طبیعی و افزایش تاب‌آوری
نقش آموزش‌های انسانی در کاهش خسارات ناشی از حوادث طبیعی و افزایش تاب‌آوری اجتماعی بر هیچ کس پوشیده نیست زیرا با توجه به رشد جمعیت و توسعه شهرنشینی، این آموزش‌ها سبب می شود تا شهروندان در مواجهه با بلایای طبیعی آمادگی اولیه ای را داشته باشند و به دنبال آن تلفات انسانی و خسارات مالی نیز کاهش یابد.
آموزش‌های عمومی برای تمامی افراد جامعه: این آموزش‌ها شامل آگاهی‌بخشی درباره اصول اولیه مواجهه با حوادث طبیعی، رفتارهای ایمن در زمان وقوع حادثه و نحوه کمک‌های اولیه است. برای مثال، آموزش به دانش‌آموزان درباره نحوه پناه گرفتن صحیح در هنگام زلزله، یا اطلاع‌رسانی به مردم درباره مسیرهای خروج اضطراری در هنگام آتش‌سوزی، می‌تواند از بروز تلفات بیشتر جلوگیری کند.
آموزش تخصصی برای نهادها و گروه‌های امدادی: این آموزش‌ها شامل آموزش نیروهای امدادی، پلیس، آتش‌نشانی و کارکنان بیمارستان‌ها درباره نحوه پاسخ‌دهی سریع و مؤثر به حوادث است. آمادگی این گروه‌ها می‌تواند زمان واکنش را کاهش دهد و از تشدید بحران جلوگیری کند.
بر این اساس آموزش‌های انسانی می‌تواند به عنوان یکی از موثرترین راهکارها برای کاهش خسارات ناشی از حوادث طبیعی و افزایش تاب‌آوری جوامع باشند و در سایه این آموزش‌ها نه تنها می‌توان از بروز خسارات مالی و جانی جلوگیری کرد، بلکه امکان بازگشت سریع‌تر جوامع به شرایط عادی پس از وقوع حادثه فراهم می‌شود.
اکرم طالبی مدیر گروه مدیریت خطر بلایا و حوادث معاونت بهداشت دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی در این باره معتقد است: امسال شعار «توانمندسازی نسل بعدی برای آینده‌ای تاب‌آور» انتخاب شده است تا جوامع انسانی از هم اکنون به فکر آماده سازی نسل آینده در برابر بلایای طبیعی باشند.
طالبی خاطرنشان کرد: حوادث و بلایا از اجزای اجتناب‌ناپذیر زندگی هستند که اغلب باعث تخریب و اختلالات فاجعه‌آمیز می‌شوند و سلامت جوامع، اقتصاد و محیط زیست را به خطر می‌اندازند بنابراین شناخت طیف بلایا و مخاطرات هر منطقه برای کاهش تلفات ضروری است.
مدیر گروه مدیریت خطر بلایا و حوادث دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی با اشاره به «غیرقابل پیش‌بینی بودن» حوادث و بلایا، ضرورت آمادگی در برابر خطراتی که بلایای طبیعی و غیرطبیعی را یادآورشد و افزود: امروز بلایای طبیعی ناشی از تغییرات اقلیمی در بیشتر کشورها در حال افزایش است و افراد زیادی را تحت تاثیر قرار می‌دهد، به همین دلیل آمادگی و اقدام صحیح در زمینه کاهش این خطرات از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
طالبی با تاکید بر اینکه توسعه پایدار بدون در نظر گرفتن رویکرد مدیریت و کاهش خطر بلایا امکان‌پذیر نیست، افزود: بر اساس شواهد موجود در همه کشورهای جهان روند مواجهه سرمایه‌ها و افراد در برابر بلایا از اقداماتی که برای کاهش آسیب پذیری صورت گرفته بسیار سریع‌تر بوده و خسارات ناشی از بلایا به طور مستمر افزایش یافته است.
وی اظهار امیدواری‌کرد با آموزش و ارتقای فرهنگ آحاد جامعه به ویژه کودکان ضمن آمادگی در برابر مخاطرات بلایای طبیعی و غیر طبیعی زمینه ایجاد جوامعی با تاب آوری بیشتر فراهم شود.
روز شمار هفته کاهش اثرات بلایا:
روزشمار هفته ملی کاهش بلایای طبیعی به شرح زیر است:
- توانمندسازی کودکان و نوجوانان و نقش مدارس در جهت تاب آوری
- توانمندسازی کودکان و نوجوانان و نقش خانواده در جهت تاب آوری
- توانمندسازی کودکان و نوجوانان و تاب آوری جامعه
- توانمندسازی کودکان و نوجوانان و نقش شبکه های اجتماعی در جهت تاب آوری
- توانمندسازی کودکان و نوجوانان و نقش بازی های کامپیوتری در جهت تاب آوری
- توانمندسازی کودکان و نوجوانان برای سازگاری با تغییر اقلیم و حفاظت از محیط زیست
- توانمندسازی کودکان و نوجوانان و مشارکت در ارتقاء فرهنگ پیشگیری از حوادث و بلایا