به گزارش ایرنا پیشینیان ما در طول هزاران سال زندگی پر فراز و نشیب آثاری از حیات و زندگی خود را برجای گذاشته‌اند و حال این وظیفه باستان‌شناسان است با بررسی بقایایی چون استخوان‌ها، لوح‌های گلی، ابزارها، بناها و دیگر موارد به حقایقی درباره روزگاران کهن دست یابند، اکتشافاتی که گاه آنقدر تکان‌دهنده هستند که نحوه نگرش انسان امروزی به خود را دچار دگرگونی می‌کنند.
امروز شناسایی آثار تاریخی در جای جای استان خراسان جنوبی از جمله شهرستان قاینات خود مهر تاییدی بر قدمت باستانی این منطقه دارد.
شهر باستانی قاین دارای آثار تاریخی متعددی از جمله قلعه‌ها، مساجد، مقابر و آرامگاه‌ها، تپه‌ها و محوطه‌های باستانی، خانه‌های تاریخی، درختان کهنسال، غارها، پناهگاه‌های سنگی و دژهای زیرزمینی است که بیشتر این آثار مربوط به قرون میانه اسلامی هستند.
تاکنون در شهرستان قاینات ۴۰۰ اثر تاریخی، باستانی و طبیعی شناسایی شده که ۸۴ اثر در فهرست میراث طبیعی به ثبت رسیده و رایزنی برای ثبت سه اثر طبیعی و تاریخی قنات شاهیک، مسجد جامع و قلعه کوه قاین برای ثبت در فهرست جهانی نیز آغاز شده است.
در این شهر تاریخی که آخرین یافته‌های باستان شناسی سابقه سکونت در آن را به دوران پارینه سنگی یعنی حدود ۳۰ هزار سال قبل رسانده است، اماکن زیبا و بکری وجود دارد اما بنا بر دلایلی کمتر در داخل و خارج از کشور معرفی و شناخته شده است.
اوایل دهه ۸۰ بود که در جریان عملیات باستان شناسی، دژ زیرزمینی نیگ به عنوان طولانی‌ترین دژ زیرزمینی کشور در روستایی به همین نام در ۴۵ کیلومتری شهر قاین و در بخش سده، شناسایی شد.
گویا این دژ قدیمی در روزگاران گذشته در دل تپه‌ای مشرف بر روستا ایجاد شده، کاربرد مسکونی داشته و هنوز بقایای خانه‌های مسکونی آن در دل تپه و داخل زمین مشاهده می‌شود.
دژ زیرزمینی "نیگ" شامل بیش از ۴۰ فضای مختلف از جمله اتاق‌های گوناگون، راهروها، هشتی، سالن و سایر است که سال ۱۳۸۲ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
از دهه ۹۰ تاکنون خاکبرداری حدود ۲۵۰ متر طول و ۴۰ اتاق از این دژ زیرزمینی انجام و در سال‌های گذشته نیز چند بار عملیات عمرانی اعم از بازپیرایی، تخلیه، تثبیت یافته‌ها، مطالعه، کابل کشی برق و روشنایی آن انجام شد.
اما در طول سالیان گذشته به دلیل تکمیل نبودن طرح استحکام بخشی و ساماندهی درب این اثر باستانی منحصر به فرد به روی گردشگران بسته مانده و مورد استقبال مسافران و گردشگران قرار نگرفته است.
شهریورماه امسال فصل جدید ساماندهی دژ زیرزمینی شهرستان قاینات شامل مرمت، ساماندهی، تسطیح ورودی، دیوارچینی، خاک برداری و کاهگل بام ورودی در دستور کار قرار گفت.
رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی قاینات در گفت و گو با خبرنگار ایرنا گفت: سازه دست‌کند روستای نیگ این شهرستان، اثر تاریخی فرهنگی است که به منظور تامین امنیت اهالی در مواقع ضروری با طراحی معمارانه و هوشمندانه، قرن‌ها پیش در دل تپه‌های رسوبی روستا حفر شده است.
حمید عباس‌زاده افزود: با توجه به ویژگی‌های خاص منطقه، گذشتگان ما با اقدامی حساب شده نسبت به ایجاد این سازه دفاعی در زیرزمین اقدام کرده‌اند که البته کار طراحی و حفاری آن نیاز به همت و تلاش فراوان داشته است، زیرا علاوه بر طراحی آن در زیر زمین، ساخت آن مستلزم خارج کردن حجم عظیمی از خاک بوده است.
وی بیان کرد: دژ نیگ دارای راهروهایی در جهت شمالی - جنوبی قرار دارد که در اطراف این راهروها، اتاق‌های متعددی برای اسکان اهالی در نظر گرفته شده است.
رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهرستان قاینات تصریح کرد: با توجه به زیرزمینی بودن اثر، سقف اتاق‌ها و راهروها از ارتفاع کمی برخوردار است، به نحوی که بایستی برای رفت و آمد در داخل اثر، سر و کمر را خم کرد.
وی ادامه داد: اما در فضاهای بزرگتری که احتمالا کاربرد هشتی یا فضای تقسیم را داشته، ارتفاع و مساحت این بخش‌ها از دیگر قسمت‌های دژ بیشتر است به نحوی که به راحتی می‌توان در این بخش‌ها ایستاد.
عباس‌زاده عنوان کرد: برای تامین هوای داخل اثر در فواصل معین، کانال‌ها یا چاهک‌هایی از سقف سازه به سطح زمین ایجاد کرده‌اند که کار تامین هوای داخل را بر عهده داشته است.
وی با بیان اینکه روش ایجاد این سازه دست‌کند، مشابه حفر لون است یادآور شد: «لون» در اصطلاح محلی به فضاهایی گفته می‌شود که برای نگهداری احشام در دل تپه‌های رسوبی حفر می‌شود و در تمامی استان خراسان جنوبی کاربرد داشته است.
رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهرستان قاینات گفت: دوره تاریخی دژ زیرزمینی روستای نیگ، با توجه به شواهد به دست آمده، متعلق به قرن هشتم هجری (دوره ایلخانی) است.
با توجه به بررسی‌های صورت گرفته در شهرستان قاینات، علاوه بر روستای نیگ، در دیگر روستاها مانند تیغاب، آویج، فضل آباد و رجنگ، نیز آثاری از سازه‌های دست‌کََند دفاعی شناسایی شده است
وی افزود: با توجه به وضعیت زمین ساختی و بافت زمین در بخش‌های مختلف قاینات و نظر به بررسی‌های صورت گرفته در شهرستان، علاوه بر روستای نیگ، در دیگر روستاها مانند تیغاب، آویج، فضل آباد و رجنگ، نیز آثاری از این سازه‌های دست‌کََند دفاعی شناسایی شده است.
عباس‌زاده تاکید کرد: مهمترین عاملی که می‌تواند میراث فرهنگی را در شناسایی، ثبت و پژوهش سازه‌های دست‌کند شهرستان یاری کند، اختصاص اعتبار است که امیدواریم در سال‌های آینده با توجه ویژه مسئولان بتوانیم نسبت به شناسایی، ثبت در فهرست آثار ملی و پژوهش سازه‌های دست کند اقدام کنیم.
وی با بیان اینکه تاکنون برای دژ زیرزمینی نیگ یک میلیارد و ۵۰۰ میلیون ریال اعتبار هزینه شده است اظهار کرد: برای عملیات ساماندهی، بازگشایی مسیر، استحکام بخشی، بازپیرایی و عملیات اجرایی این پروژه ۲۰۰ میلیارد ریال اعتبار نیاز است.
رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی قاینات با بیان اینکه برای جذب گردشگران و مسافران، طرح گردشگری ورودی دژ نیگ اجرا خواهد شد عنوان کرد: اکنون فقط گروه‌های خاصی با هماهنگی اداره میراث فرهنگی می‌توانند از این اثر بازدید کنند چون شرایط خاصی داشته و نیاز به ساماندهی و استحکام بخشی دارد.
کارشناس باستان شناسی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی در گفت و گو با خبرنگار ایرنا اظهار کرد: در فرهنگ و تاریخ ایران سازه‌های دست‌کند زیرزمینی سابقه چند هزار ساله دارد.
محمدرضا سروش با بیان اینکه این شاهکار معماری به گونه‌های متفاوتی در نقاط مختلف ایران زمین قابل مشاهده است افزود: مستندات موجود در خصوص اساطیر ایرانی نشان می‌دهد شاید نخستین سازه دست‌کند ایرانی جمشید بوده که برای محافظت از مخلوقات و آفریده‌های اهورا مزدا از شر حمله اهریمنی و طوفان‌ها در زیر زمین حفر شده است.
وی بیان کرد: سازه‌های دست‌کند زیرزمینی یکی از مهمترین عوامل حفاظتی بوده که از هزاران سال قبل وجود داشته و اکنون نیز در غالب تونل‌ها یا شهرهای موشکی و زرادخانه‌های حساس مورد استفاده قرار می‌گیرد.
کارشناس باستان شناسی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی عنوان کرد: یکی از مشهورترین دست‌کندهای زیرزمینی با عنوان دژ نیگ در شهرستان قاین شناسایی شده است.
وی با بیان اینکه این اثر بیش از ۲۸ سال پیش شناسایی و در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است، اظهار کرد: چند سال قبل با تخصیص اعتبار ۲ فصل کار ساماندهی و مرمت این دژ انجام و حدود ۲۵۰ متر طول این دژ به همراه اتاق‌های جانبی تخلیه شده است.
ابتدا و انتهای این دژ زیرزمینی هنوز به دست نیامده اما به دلیل نبود اعتبار کار متوقف شده و برای ادامه عملیات ساماندهی نیاز به اعتباردارد
سروش با تاکید بر اینکه ابتدا و انتهای این دژ زیرزمینی هنوز به دست نیامده است، عنوان کرد: به دلیل نبود اعتبار کار متوقف شده و برای ادامه عملیات ساماندهی باید اعتبار اختصاص یابد.
کارشناس باستان شناسی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی با اشاره به کاربردهای این دست‌کند زیرزمینی، یادآور شد: این دژ در مناطق روستایی و در زیر زمینی احداث شده تا در صورت حمله دشمن اگر قلعه روستا تصرف می‌شد مردم به این مکان پناه ببرند.
وی افزود: ورودی اصلی دژ زیرزمینی نیگ قاین از داخل یکی از برج‌های قلعه روستا بوده که البته اکنون از قلعه و برج هیچ اثری باقی نمانده است.
سروش با بیان اینکه علاوه بر نیگ، در روستاهای اطراف آن از جمله تیغاب، آویج، فضل آباد و رجنگ نیز دست‌کندهایی مشاهده شده است، عنوان کرد: همچنین در شهرستان‌های بیرجند و نهبندان دست‌کندهایی وجود دارد که تاکنون هیچ اقدامی برای ساماندهی و مرمت آنها انجام نشده است.
وی ادامه داد: گفته می‌شود از قلعه بیرجند تا ارگ کلاه فرهنگی ( ۱.۶ کیلومتر) نیز زیرزمینی بزرگی وجود دارد اما هنوز نتوانسته‌ایم این تونل را شناسایی کنیم.
کارشناس باستان شناسی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی کمبود اعتبار را مهمترین عامل تکمیل نشدن طرح ساماندهی دژ نیگ دانست و تاکید کرد: اگر دیدگاه فرمانداران در شورای برنامه ریزی شهرستان‌ها نسبت به آثار تاریخی حساس‌تر شده و اعتبار اختصاص یابد در گام نخست نقشه برداری دست‌کندها انجام و این آثار در فهرست آثار ملی ثبت می‌شود.
وی افزود: همچنین در صورت تامین اعتبار دست‌کندهای زیرزمینی از آوار تخلیه شده و خاکبرداری، استحکام‌بخشی، ساماندهی و مرمت می‌شود در این صورت به یکی از جاذبه‌های مهم گردشگری تبدیل خواهد شد.
لزوم تاسیس پایگاه سازه‌های دست‌کَند زیرزمینی در خراسان جنوبی
سروش با بیان اینکه تعداد دست‌کندهای زیرزمینی در استان چشمگیر است عنوان کرد: پیشنهاد تاسیس پایگاه سازه‌های دست‌کند زیرزمینی را به وزارت میراث فرهنگی داده‌ام که امید است مورد توجه واقع شود.
وی گفت: بر اساس پژوهش‌های انجام شده در خصوص سازه زیرزمینی روستای نیگ و سفال‌های به دست آمده از آن، مشخص شده این سازه مربوط به دوره ایلخانی است اما به احتمال زیاد این سازه به خیلی قبل‌تر برمی‌گردد.
کارشناس باستان شناسی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی تاکید کرد: پایگاه‌های پژوهشی در استان مقداری کم رمق شده‌اند اما مهمترین گام برای دژهای زیرزمینی جذب اعتبار از منابع متعدد است که باید در اولویت قرار گیرد.
وی عنوان کرد: برای ثبت این آثار در فهرست ملی و جذب اعتبار از این محل باید ابتدا از دست‌کندهای زیرزمینی نقشه‌برداری شود این در حالیست که مسئولان باید بدانند حرکت در این سازه‌ها در تاریکی محض و به صورت سینه خیز انجام می‌شود و امکان نقشه برداری نیست، لذا باید آیتم نقشه در این خصوص حذف شود.