به گزارش ایرنا، اسبی ثبت شده در فهرست آثار ملی ایران که اینک در چند قدمی ثبت جهانی یونسکو است.
نامش با دریاچه ای گره خورده که قرن ها بر ساحل آن زیست کرده و پرورش یافته و می یابد، آری اسب کاسپین را با نام لاتین «Caspian horse» و نام هایی چون گیل اسب، اسب گیلان، اسب شاه و اسبچه خزری (که امروز می گویند این نام اشتباه است چرا که اسب کاسپین به هیبت یک اسب کامل است) می‌شناسند.
این اسب ۱۲۸ سانتیمتر قد دارد و با پیشانی کمی محدب، گوش‌ها و پوزه ای کوچک و منخرین (دو سوراخ بینی) باز، سریع، سبک و چابک است و تناسب اندام یک اسب بزرگ با سُمی بسیار سفت و بیضی شکل دارد که این نژاد را از نعل بندی بی‌نیاز می‌کند.
اسب کاسپین با وجود استخوان‌بندی بسیار قوی و محکمی اما به لحاظ اندام حرکتی بسیار ظریف است در واقع در عین قدرت و قوی بودن ظریف و زیباست و در طبیعت با رنگ‌های متنوع سفید، سیاه، نیلی یا خاکستری، کُرنگ (از خانواده قهوه ای) و کَهر مشاهده می‌شود و در مقایسه با اسب های پونیک کوچک با دست و پای کوچک و شکم برآمده، اسبی مینیاتوری و از شاهکارهای خلقت است که از تالش در غرب گیلان تا بهشهر مازندران در نزدیکی دشت ترکمن پراکندگی جمعیتی دارد.
این نژاد از اسب های ایران در مهرماه ۱۴۰۲ در راستای اجرای مواد ۱۱و ۱۲ قانون الحاق جمهوری اسلامی ایران به کنوانسیون حراست از میراث فرهنگی ناملموس مصوب سال ۱۳۸۴ مجلس شورای اسلامی و مواد ۲و ۳ آئین نامه اجرایی قانون مذکور مصوب ۱۳۸۷ هیات وزیران به شماره ۲۸۷۸ در فهرست آثار ملی کشور ثبت شد.
گذرگاه تاریخی اسب کاسپین
در خصوص چگونگی شناسایی اسب کاسپین روایتی که از سوی کارشناسان نقل می شود تقریبا یکسان است همه از بانویی آمریکایی الاصل به نام لوئیز فیروز نام می برند که بیش از ۴۰ سال همراه همسرش نرسی فیروز به پرورش اسب در ایران پرداخت.
این بانو بدنبال یافتن اسب‌های کوچک برای آموزش سوارکاری به فرزندان خود در سفری که در سال ۱۳۴۴ شمسی برابر با ۱۹۶۵ میلادی به سواحل جنوبی دریای خزر و یکی از روستاهای آمل داشت نخستین بار اسبچه خزر (اسب کاسپین) را بصورت تصادفی در حالی که به گاری بزرگی بسته شده بود، مشاهده کرد که کیسه های سیمان را جابجا می‌کرد؛ فیروز متوجه شد تعدادی از بقایای این نژاد در آن منطقه وجود دارد.
او ۲ اسب کاسپین را از مردم محلی خرید و از آمل به تهران آورد و بعد از مدتی آموزش به آنها، تحت تاثیر رفتار و حرکاتشان و نیز از روی کنجکاوی در زمینه ارتباط این اسب‌ها با حجاری های تخت جمشید، تصمیم به تحقیق بر روی این نژاد گرفت و با فرستادن نمونه خون، استخوان و موی این اسب به اروپا به نتایج جالبی دست یافت.
اسب کاسپین قدیمی‌ترین اسب خونگرم دنیاست؛ شواهد ژنتیکی، گرافیکی و استخوان شناسی و نقوش سنگی روی پلکان های تخت جمشید و مُهرها و مجسمه‌های بر جای مانده از آثار تمدن های باستانی همگی دال بر وجود اسب کاسپین از زمان های دور است.
در سال ۱۳۴۵ با ورود نخستین اسب به ایالت ویرجینیای آمریکا حرکت گسترش این نژاد در قرن اخیر به سایر نقاط جهان آغاز گشت. در سال ۱۳۴۹ تعداد چهار راس به جزایر برمودا (در غرب اقیانوس اطلس متعلق به انگلیس) و در سال ۱۳۵۰ یک جفت نریان و مادیان به نامهای رستم و خورشید به پرنس فیلیپ ولیعهد انگلستان اهدا شد.
نژادی در خطر انقراض
مرکز تحقیقات علوم دامی و مجتمع تحقیقات آموزش و حفظ ذخایر ژنتیکی اسب کاسپین در راستای عمل به وظایف حاکمیتی که برعهده دارند برای حفظ و تنوع ژنتیکی و نیز هویت‌گذاری اسب کاسپین در سطح استان و کشور ۴۰۰ راس اسب کاسپین را در گیلان شناسایی، رصد، پایش و هویت گذاری کرده است و در کنار آن پروژه های تحقیقاتی را حول محورهای مختلف علمی از جمله اصلاح نژاد، فیزیولوژی و رفتار شناسی این اسب دنبال می‌کند.
دکترای ژنتیک اصلاح نژاد و عضو هیات علمی مرکز تحقیقات آموزش کشاورزی و منابع طبیعی گیلان و مسئول مجتمع تحقیقات آموزش و حفظ ذخایر ژنتیکی اسب کاسپین در گفت و گو با ایرنا اسب کاسپین را یکی از چهار جد اسب خونگرم دنیا دانست و افزود: اسب‌های عرب نیز از اسب کاسپین مشتق شده اند اما اکنون جمعیت این اسب‌ها در جهان و ایران بسیار محدود بوده و یک نژاد در معرض خطر انقراض محسوب می‌شوند.
هوشنگ دهقانزاده اضافه کرد: تحقیقات "گاس کاتران" از دانشگاه کنتاکی آمریکا که بوسیله مارکرهای ژنتیکی و آنالیز DNA، فسیل و بقایای اسب کاسپین انجام شده تائید می‌کند این اسب منشا تمام اسب‌های شرقی دنیا و یکی از نژادهای پایه در سطح بین المللی بوده که ذخیره ژنتیکی بسیار ارزشمندی دارد.
معاون پژوهش و فناوری انتقال یافته مرکز تحقیقات آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان گیلان تاکید کرد: مجتمع تحقیقات آموزش و حفظ ذخایر ژنتیکی اسب کاسپین در مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان بعنوان تنها مجتمع تحقیقاتی این گونه اسب در کشور بشمار می رود که اسب هایی از خط‌های خونی متنوع از این نژاد را باارزش جهانی داراست و در این مجموعه اقداماتی با مشارکت موسسه تحقیقات علوم دامی کشور در راستای احیاء و حفظ این ذخیره ژنتیکی ارزشمند جهانی نیز در حال انجام است.
وی با بیان اینکه پایش، شناسایی و ثبت جمعیت‌ها و نژادهای دام و طیور بومی ضرورتی انکار ناپذیر است، گفت: با توجه به ویژگی‌های منحصر به فرد نژادهای اسب ایرانی و مطرح شدن بحث صادرات آنها موضوع شناسائی حفظ و ثبت این نژادها بیش از گذشته اهمیت پیدا کرده است.
وی ادامه داد: اسب کاسپین متعلق به خطه شمال و جنگل‌های هیرکانی است و نژادهای بومی کشور در سال‌های متمادی نسبت به بیماری ها و انگل‌های رایج منطقه و اقلیم‌های مختلف سازگاری یافته‌اند و در وهله نخست تحت تاثیر انتخاب طبیعی و در مرحله دوم تحت تاثیر انتخاب پرورش دهندگان ایجاد، توسعه و گسترش پیدا کرده‌اند.
دهقانزاده اظهار کرد: در مجموع حدود ۲۸ راس اسب کاسپین قبل از انقلاب و بعد از آن به کشورهای مختلف مثل استرالیا، نیوزلند، امریکا سوئد، دانمارک، نروژ صادر و تکثیر شده است و هم اینک نیز حدود ۲ هزار ۳۴۶ راس اسب کاسپین در دنیا ثبت شده است. این آمار از گذشته تاکنون بوده و امروز بسیاری از این اسب‌ها زنده نیستند؛ طبق آمار انجمن حفاظت از اسب کاسپین حدود ۷۱۵ راس اسب زنده و در سن تولیدمثل در کشورهای مختلف دنیا وجود دارد.
وی تصریح کرد: اروپا با ۲۹۷ راس، آمریکا با ۲۱۸ راس، ایران با ۸۸ راس، استرالیا ۴۹ راس، سوئد ۴۸ راس و نروژ با ۱۵ راس بیشترین تعداد اسب کاسپین مولد ثبت شده بین المللی را دارند.
وی تاکید کرد: در ایران ۳۳۱ راس اسب توسط انجمن حفاظت و با همکاری موسسه علوم تحقیقات دامی زنده و مولد شناسایی و ثبت شده اند که ازاین تعداد ۱۷۸ راس اسب کاسپین در گیلان و ۶۰ راس اسب در مازندران، کرمان ۴۵ راس و البرز ۱۹ راس وجود دارد و پیش بینی می شود با شناسایی بیشتر اسب های کاسپین در کشور، تعداد این اسب ها به ۵۰۰ راس برسد.
مسئول مجتمع تحقیقات آموزش و حفظ ذخایر ژنتیکی اسب کاسپین افزود: از حدود ۱۷۸ راس اسب کاسپینی که در گیلان وجود دارد حدود ۴۷ راس در این مجتمع نگهداری می شود و ۱۳۱ راس اسب دیگر در پنج مرکز شاخص پرورش دهنده این نژاد اسب و تعداد محدود دیگری بصورت پراکنده در سطح شهرستان‌های مختلف استان نگهداری می‌شوند.
ایجاد بانک ژنی و نگارش تبار نامه اسب کاسپین
رئیس بخش تحقیقات علوم دامی و مسئول مجتمع تحقیقات آموزش و حفظ ذخایر ژنتیکی اسب کاسپین، ذخیره ژنتیکی این اسب را بسیار با ارزش اعلام کرد و افزود: باتوجه به اینکه تعداد کمی از اسب‌های این نژاد در کشورهای خارجی زاد و ولد کرده و به سن مولد رسیده اند، تنوع ژنتیکی این اسب در خارج از ایران بسیار پائین و هم‌خونی بالایی دارند که این امر این کشورها را به استفاده از خط‌های خونی جدید برای افزایش تنوع ژنتیکی راغب کرده است.
دهقانزاده افزود: باوجود همه محدودیت های موجود در کشور می‌توانیم در سطوح پایه، مقدماتی برای اسپرم گیری از سیلمی های برتر فراهم کنیم و طبق روال علمی با انجماد و ذخیره سازی زمینه صادرات اسپرم اسب کاسپین را به کشورهای متقاضی صادر کرده و ارزآوری داشته باشیم و نیاز داخلی باشگاه‌داران علاقمند به اسب کاسپین را فراهم کرده و به توسعه و پرروش اسب کاسپین کمک کنیم.
- اسب سیلمی به یک اسب نر با خصوصیات عالی و برتر گفته می شود که بتواند این خصوصیات عالی را به کره های خود منتقل کند.
وی تاکید کرد: شناسایی اسب‌های کاسپین خالص در دستور کار قرار گرفته است تا تبارنامه اسب کاسپین براساس این جمعیت پایش شده و با کمک انجمن حفاظت از اسب های کاسپین و موسسه تحقیقات علوم دامی، مرکز اصلاح نژاد کشور نگارش و چاپ شود.
وی گام نخست در تهیه این کتاب را کامل بودن اطلاعات و اثبات خلوص اسب های کاسپین اعلام کرد و افزود: برای نگارش کتاب انصاب باید به تعدادی از جمعیت پایه برسیم و این فرآیند باید پس از بررسی در کتاب منعکس شود.
پیش از این در سال ۱۴۰۲ نیز عضو هیات علمی موسسه تحقیقات علوم دامی کشور از انتشار تبارنامه ملی اسب کاسپین تا پایان آن سال خبر داده بود.
حمیدرضا سید آبادی اعلام کرده بود: هم اینک بیومتری اسب‌ها درحال انجام است تا رده بندی و دسته بندی این نژاد اسب مشخص شود؛ همچنین تاکنون شناسایی و بیومتری ۴۰۰ راس از اسب های کاسپین انجام شده و نمونه‌های آن به خارج از کشور ارسال شده است.
وی علت ارسال نمونه‌ها به خارج از کشور را استقرار انجمن اسب کاسپین در انگلستان دانست و افزود: تعیین نژادهای اسب کاسپین در داخل کشور انجام می‌شود اما این انجمن آزمایشگاه مورد تایید در کشور ندارد لذا نمونه‌های ژنتیکی به آزمایشگاه‌های مورد تایید خارج از کشور ارسال شده تا تبارنامه این نژاد تدوین شده و انتشار یابد.
کارزاری برای ثبت در یونسکو
رئیس بخش تحقیقات علوم دامی و مسئول مجتمع تحقیقات آموزش و حفظ ذخایر ژنتیکی اسب کاسپین با اشاره به فعالیت های گسترده ای که در زمینه حفاظت از این اسب در حال انجام است، اظهار کرد: هم اینک کارزاری برای ثب جهانی اسب کاسپین تشکیل شده تا زمینه ثبت آن در یونسکو فراهم شود.
هم اینک کارزاری برای ثب جهانی اسب کاسپین تشکیل شده تا زمینه ثبت آن در یونسکو فراهم شود.
روابط عمومی انجمن حفاظت از اسب کاسپین نیز اعلام کرد: در تلاش است با مشارکت عمومی افراد در مسیر ثبت جهانی این نژاد اصیل اسب ایرانی گام‌های موثری بردارد.
این کمپین علاوه بر کمک به تسریع در روند ثبت جهانی به تامین برخی از هزینه‌های تهیه و تولید مستندات ثبت جهانی که شامل؛ کمپین‌های اطلاع رسانی، ساخت فیلم ها و مستندات سینمایی، تلویزیونی و جشنواره‌ای و نیز برگزاری سمینارها و همایش‌های ملی و بین المللی در این زمینه است، کمک خواهد کرد.
اعضای دبیرخانه ثبت جهانی اسب کاسپین شامل؛ افراد حقیقی و حقوقی است که تدوین و تبیین برنامه‌ها را تا حصول نتیجه و ثبت اسب کاسپین در یونسکو، ایجاد کنسرسیوم فرهنگی- تجاری با هدف تجمیع کمپین‌های بنگاه‌های اقتصادی، برندها و سازمان‌های خصوصی در جهت حمایت از اسب کاسپین را دنبال می کنند.
ارزش اقتصادی اسب کاسپین
رئیس بخش تحقیقات علوم دامی و مسئول مجتمع تحقیقات آموزش و حفظ ذخایر ژنتیکی اسب کاسپین با اشاره به جمعیت اندک این نژاد در سطح کشور گفت: با توجه به جمعیت موجود اکنون زمینه صادرات این نژاد فراهم نیست ضمن آنکه نه تنها صادرات اسب کاسپین بلکه همه اسبی از کشور ممنوع است اما امیدواریم در آینده با افزایش تعداد آنها امکان صادرات و ارزآوری برای کشور از این ناحیه فراهم شود.
دهقانزاده اضافه کرد: در سال‌های اخیر موسسه علوم دامی براساس وظایفی که در ماده ۱۰ قانون نظام جامع دامپروری کشور به آن اشاره شده جلوی خروج غیرقانونی اسب‌ها را گرفت گرچه قاچاق در همه عرصه‌ها حتی در دام سبک هم انجام می شود.
( ماده۱۰ - به منظور حفظ و حمایت از منابع دامی و مواد ژنتیکی مربوطه وزارت جهاد کشاورزی موظف به ثبت داخلی و بین المللی این موارد است. تبصره۱ - کلیه اشخاص حقیقی و حقوقی اعم از دولتی، تعاونی و خصوصی برای واردات و یا صادرات این موارد موظف به اخذ مجوز از وزارت جهاد کشاورزی می باشند. تبصره۲ - خروج هرگونه منابع و مواد ژنتیکی فاقد مجوز ممنوع بوده و مرتکب بر اساس حکم محاکم صالحه، مستند به نظریه کارشناسی وزارت جهاد کشاورزی، به یک تا سه برابر خسارت وارده محکوم می شود.)
یکی از پرورش دهندگان اسب کاسپین در گیسوم رضوانشهر نیز به خبرنگار ایرنا گفت: در گذشته اسب‌های کاسپین خریداری شده از این استان با قیمت‌های بالاتر در بازارهای ارومیه فروخته می‌شد و توسط دلالان ایرانی به مشتریان در مرزهای ترکیه و باکو قاچاق می شد اما اکنون با وجود انجمن و پیگیری مسئولان قاچاق این اسب ها برای سودجویان دشوار شده است.
سعید بهرامی ادامه داد: دلالان اسب های کاسپین را از تولید کنندگانی که به دلیل درآمد اندک قادر به نگهداری از اسب ها نیستند به نصف قیمت خریداری کرده و به کشورهای خارجی می فروشند.
رئیس بخش تحقیقات علوم دامی و مسئول مجتمع تحقیقات آموزش و حفظ ذخایر ژنتیکی اسب کاسپین تصریح کرد: با تشکیل انجمن حفاظت این نژاد اسب در کشور و عضویت نمایندگانی از ایران در انجمن بین المللی اسب کاسپین در کشور انگلیس، اساسنامه این انجمن اصلاح و منشا تمامی اسب‌های کاسپین جهان به نام ایران ثبت شد. این اقدام مفید توسط انجمن؛ ادعای بسیاری از کشورها مانند ترکیه را رد کرد.
منشا تمامی اسب های کاسپین جهان، ایران است.
وی تاکید کرد: اسب‌های بسیاری از ایران به صورت قاچاق از کشور خارج شده‌اند که با تصویب و اصلاح اساسنامه انجمن بین المللی حفاظت از اسب کاسپین هرکجا این نژاد اسب مشاهده شود مشخصا منشا آن ایران اعلام می شود.
دهقانزاده بیان کرد: هم اینک ثبت، شناسایی و هویت‌گذاری اسب کاسپین با میکروچیپ‌گذاری (چیپ الکترونیکی عددی ۱۵ رقمی است که زیر پوست اسب جاگذاری شده و توسط دستگاه ریدر خوانده می شود) آغاز شده که موجب کاهش روند قاچاق این نژاد اسب شده و ارزش اقتصادی آن را بالاتر خواهد برد و پرورش دهندگان حاضر نخواهند بود اسبی که ثبت بین المللی شده را به کشورهای خارجی قاچاق کنند.
کاسپین اسبی مناسب برای آموزش سوارکاری و مسابقات چوگان
انجمن حفاظت از اسب کاسپین تفاهم‌نامه ای با فدراسیون چوگان امضا کرد تا به واسطه آن فدراسیون چوگان و انجمن برای توسعه ورزش چوگان کودکان از اسب کاسپین استفاده کنند.
هدف از امضای این تفاهم‌نامه همکاری در گسترش کاربردهای اسب کاسپین به عنوان میراث ملی و بهترین اسب برای چوگان کودکان، جلب مشارکت و همکاری کشورهای پیشرو در زمینه چوگان کودکان، برگزاری این مسابقات کودکان، رونق آن در کشور با هدف استعدادیابی و تربیت ورزشکاران حرفه‌ای در این رشته از سنین پایه، تشویق و جذب بخش خصوصی برای سرمایه گذاری در توسعه زیرساخت های مربوطه، ایجاد انگیزه و کمک به تولیدکنندگان اسب کاسپین و باشگاه های سوارکاری و چوگان اعلام شد.
همکاری در برگزاری دوره های آموزشی در زمینه های مرتبط از جمله پرورش اسب چوگان، تربیت اسب کاسپین برای این امر، آموزش مربیان مناسب و به تبع آن پرورش استعدادهای کودکان در این زمینه، جلب مشارکت انجمن بین المللی اسب کاسپین و فدراسیون جهانی چوگان برای برگزاری دوره های بین المللی آموزشی و مسابقات بین المللی کودکان، جلب مشارکت و همکاری کشورهای پیشرو در این رشته از دیگر بندهای این تفاهم‌نامه بود.
یکی از پرورش دهندگان اسب کاسپین در گیسوم رضوانشهر نیز گفت: بهره گیری از اسب کاسپین در مسابقات ورزشی به رونق پرورش این نژاد و شناساندن آن به عموم مردم کمک می کند.
سعید بهرامی که سابقه ای ۱۵ ساله در پرورش تخصصی اسب کاسپین دارد به خبرنگار ایرنا گفت: نخستین بار مسابقات سوارکاری با این اسب از طریق استفاده از زین در منطقه تالش و رضوانشهر برگزار شد و هم اینک با شرکت در کلاس های مربیگری سوارکاری بدنبال برگزاری مسابقات کلاسیک به جای رقابت های سنتی سوارکاری در این منطقه هستیم که مورد استقبال زنان و کودکان قرار گرفت.
وی اظهار کرد: اکنون در این مرکز آموزش اسب سواری برای کودکان با اسب های کاسپین و برای بزرگسالان با استفاده از اسب های تالشی و برای سوارکاران حرفه ای با نژادهای مختلف انجام می شود.
بهرامی بهره گیری از اسب های کاسپین در مسابقات چوگان نوجوانان را یکی از برنامه های مرکز پرورش اسب گیسوم اعلام کرد و افزود: در این مرکز نوجوانان به صورت حرفه ای ورزش چوگان را آموزش می بینند تا در ماههای آینده برای مسابقات ملی چوگان با اسب کاسپین آماده شوند.
رئیس بخش تحقیقات علوم دامی و مسئول مجتمع تحقیقات آموزش و حفظ ذخایر ژنتیکی اسب کاسپین این اسب را بسیار آموزش پذیر و باهوش دانست و افزود: این نژاد برای آموزش سوارکاری به کودکان و نوجوانان بسیار مناسب است.
دهقانزاده تاکید کرد: باتوجه به وظایفی که فدراسیون سوارکاری دارد، می تواند با برنامه‌ریزی منظم و مدون به باشگاهای سراسر کشور توصیه کند برای آموزش سوارکاری رده سنی کودکان و نوجوانان از اسب کاسپین استفاده شود که این دستورالعمل تقاضای پرروش این نژاد را افزایش می دهد از اینرو از فدراسیون سوارکاری انتظار داریم این برنامه ریزی را در سطح کشور اجرایی کند.
اسب کاسپین با وجود سابقه چندین هزار ساله باید نخست بین مردم این سرزمین شناخته شود و با افزایش جمعیت این اسب‌های مینیاتوری راه برای ثبت آن در یونسکو هموار شود.