سفر و گردشگری از قدیم الایام در میان تمامی اقوام وجود داشته ولی با گسترش جوامع بشری و شکل گیری شهرهای بزرگ و افزایش نیازهای بشر، جابجایی و سفر به عنوان بخش جدای ناپذیر از زندگی انسان مطرح شد و امروزه سفر و گردشگری تبدیل به صنعتی بزرگ و پررونق در سطح جهانی شده است.
سازمان جهانی گردشگری(wto) پیش بینی کرده است که تا سال ۲۰۲۵ نزدیک به ۲ میلیارد گردشگر در دنیا تحرک خواهند داشت و این گردش مالی حدود سه هزار میلیارد دلار را به همراه خواهد آورد.
سیاست‌گذاری در جلب و جذب گردشگر در جهان امروز پیچیدگی خاص خود را دارد. علم، تخصص، تجربه، کاردانی و خرد ابزار ضروری توسعه گردشگری در دنیای پویا و در حال تغییر امروز است و لزوم مدیریت گردشگری بیش از هر زمان دیگر نمود پیدا می‌کند.
بدون شک صنعت گردشگری جزو صنایع درآمدزا و اشتغال زا در سرتاسر دنیا به حساب می‌آید. این صنعت در ایران نیز از ظرفیت‌های بسیار بالایی برای رشد و توسعه برخوردار است.
دریای خلیج فارس که همواره از آن به عنوان گهواره تمدن و قلب تپنده خاورمیانه یاد شده، با وجود بیش از یک‌هزار و ۴۰۰ کیلومتر طول خط ساحلی داری ظرفیت ها و جاذبه های گردشگری و ژئوترویسم منحصر به فردی نظیر عمق کم آب، آب های نیلگون و زلال، سواحل نقره‌ای فام و صخره‌ای، آبزیان زیبا و متنوع، فضای سبز متبوع به همراه جاذبه‌های شهرهای باستانی، جنگل‌های دریایی حرا، گنبدها و غارهای نمکی واقع در سواحل و جزایر آن و هنرهای سنتی و صنایع دستی است که شناسایی و معرفی ظرفیت‌های توریستی و اکوتوریستی آن می‌تواند در جهت توسعه صنعت گردشگری و در آینده موجب آشنایی با فرهنگ‌های مختلف ارتقا سطح آگاهی‌های عمومی درآمدزایی و همکاری‌های کشورهای کرانه خلیج فارس و نظایر آن باشد.
خلیج فارس و جزایر آن یکی از حساس ترین نقاط جهان در محاسبات ژئواستراتژیک و نگرش های ژئوپلتیک به حساب می آیند و از آنجا که شاهراه بازرگانی جهان است، جاده ابریشم دریایی لقب گرفته است.
علاوه بر مسائل سیاسی و اقتصادی ناشی از وجود نفت و گاز در بستر خلیج فارس و جزایر آن، غنای فرهنگی منطقه که در آداب و رسوم و صنایع دستی آن متبلور شده است یکی از ویژگی های ناب و بکر این سرزمین است.
در خلیج فارس و جزایر آن جاذبه های گردشگری بی شماری وجود دارد که شامل ذخایر نفتی و گازی، لوله ها و تاسیسات نفتی، انواع ماهی و میگو و آبزیان خوراکی و صنعتی، صید و صیادی و حرکت کشتی ها، جزایری که مرکز تولید مثل لاک پشتها هستند، جنگل های زیبای حرا، همزیستی آهوان و پرندگان دریایی در جزایر هنگام، لارک و خارک و سواحل ماسه ای و صخره ای که می تواند سالیانه چندین هزار گردشگر داخلی و خارجی را جذب کند و در نتیجه با توسعه صنعت گردشگری به توسعه پایدار جزایر خلیج فارس دست یافت.
گردشگری یکی از پر درآمدترین بخش های اقتصادی است که به تجارت هزاره سوم موسوم است و جریان های گردشگری بین المللی پویاترین مبادلات اقتصادی را که ممکن است بین کشورها اتفاق بیفتد به وجود می آورد.
توسعه گردشگری می تواند سبب پویایی و تقویت بنیه اقتصادی، رشد خلاقیت و نوآوری در اقتصاد، ایجاد بسترهای قانونی و انگیزشی برای جلب توجه بخش خصوصی برای سرمایه گذاری در ایجاد و توسعه زیر ساخت های صنعت گردشگری، هویت بخشی و ارتقا شان و منزلت ساکنین، تقویت روند توسعه اجتماعی و فرهنگی، حفاظت از منابع طبیعی و افزایش ظرفیت های اکولوژیک، حفظ و حراست از ارزش های تاریخی و نظایر در جزایر خلیج فارس شود و این امر نشان می دهد که با گسترش گردشگری چیزی فراتر از اقتصاد به دست آورده و آن گسترش صلح و دوستی و حفظ حقوق انسان و طبیعت است.
از طرف دیگر محور تحول مناطق ژئواستراتژیک عامل انسانی و منافع اقتصادی است و از آنجا که جزیره قشم در کنار آب های فیروزه ای خلیج فارس یکی از مهم ترین مناطق ژئواستراتژیک جهان است، این جزیره می تواند از عوامل بسیار مهم در جذب سرمایه از طریق جذب گردشگر باشد.
متاسفانه با بررسی های انجام شده میدانی از سوی نگارنده این یادداشت تاکنون فقط در بخش نفت و گاز، صیادی، تجارت و حمل و نقل از توانمندی های این جزیره آن هم به صورت ناقص بهره برداری کرده ایم و از قابلیت اصلی این آبخوست که گردشگری دریایی است و می تواند درآمدی همپای درآمد نفت داشته باشد، غافل مانده ایم.
در حالی که برخی کشورهای همسایه بیشترین سودها را از خلیج فارس می برند و درصدد ایجاد جزایر مصنوعی در این دریا هستند، در بنادر و اسکله های گردشگری و مسافری ما کمترین امکانات برای استفاده از جاذبه های گردشگری دریای پارس وجود ندارد.
در این رهگذر و در حالی که توسعه گردشگری دریایی یکی از مهم ترین عوامل توسعه بخش گردشگری کشورهای پیشرفته محسوب می شود، نبود امکانات و تاسیسات مورد نیاز گردشگری، وسیله حمل و نقل دریایی و مجتمع های تفریحی دریایی در سواحل قشم باعث شده است تا درخواست صدها گردشگر داخلی و خارجی برای استفاده از گردشگری دریایی بی پاسخ بماند.
حتی ساحل نشینان قشمی نیز از این نعمت بی بهره هستند و به ندرت اتفاق می افتد که عده ای با به جان خریدن خطر استفاده از قایق های ناایمن موجود برای دیدن زیبایی های این جزیره، قصد سفر و بازدید از مناطق گردشگری نگین خلیج فارس را داشته باشند.
تورهای دریایی بخش عمده ای از تورهای گردشگری را تشکیل می دهد ولی به علت نبود امکانات مناسب رفاهی، تفریحی و خدماتی در دریا و نبود کشتی های گردشگری ثابت فعالیت در این بخش را با مشکلاتی مواجه کرده است که ایجاد و تقویت زیرساخت های گردشگری در قشم، ایجاد رستوران های دریایی، توسعه ورزش های آبی و تهیه وسیله حمل و نقل دریایی مناسب به صورت دایم از جمله مواردی است که باید به منظور رونق گردشگری دریایی که تاثیر چشمگیری در جذب گردشگران داخلی و خارجی دارد در دستور کار مسوولان قرار گیرد.
این روزها با بررسی و پیگیری این صنعت در اطراف جزیره قشم می توان به آسانی فهمید که کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس در جذب گردشگر و ایجاد زیر ساخت های مناسب در حال رقابت با یکدیگر هستند، به همین دلیل توجه به ژئوپلتیک گردشگری از اهمیت فراوانی برخوردار است، این ژئوپلتیک شامل هنر موازنه جذب گردشگر با رقبای در سطح منطقه ای و جهانی در راستای سیاست‌گذاری های اقتصادی برای توسعه فضای سرزمینی و کسب منابع ملی که به رفاه ساکنان و پایداری منتهی می شود.
موقعیت جغرافیایی جزیره قشم
جزیره قشم بزرگ ترین جزیره تنگه هرمز و خلیج فارس است، این جزیره از شمال به شهر بندر عباس، مرکز بخش خمیر و قسمتی از شهرستان بندر لنگه، از شمال شرقی به جزیره هرمز، از شرق به جزیره، لارک، از جنوب به جزیره هنگام و از جنوب غربی به جزایر تنب بزرگ و کوچک و بوموسی محدود می شود.
این جزیره به مساحت یک‌هزار و ۵۰۰ کیلومتر مربع از ۲۲ کشور دنیا بزرگ تر است و به لحاظ راهبردی در دهانه تنگه هرمز در کنار جزایر، هنگام هرمز و لارک قرار دارد و نزدیکترین فاصله آن به سرزمین مادر ایران ۱.۸ کیلومتر و در حد فاصل بندر لافت و روستای پل و دورترین فاصله آن ۲۲ کیلومتر از بندر عباس است.
جزیره قشم در شمال دارای دماغه های قشم لافت و باسعید و در جنوب دماغه دیرستان است.
توپوگرافی جزیره قشم
جزیره قشم را ناهمواری ها و ارتفاعات آهکی با بریدگی های غالبا تند و قائمی احاطه کرده است که از کرانه ها فواصل مختلف دارند. بلندترین نقطه در جزیره «کیش کوه» با ارتفاع ۳۹۷ متر است و چون این کوه از نمک تشکیل، شده در نزد اهالی به «نمکدان» معروف شده است.
کرانه های جنوبی این جزیره از شیب در از تا جزیره هنگام دارای عمقی زیاد است، در جنوب و پشت شهر قشم زمین به تدریج ارتفاع یافته و به تپه ای معروف به «پرتگاه قشم» ختم می شود بلندی های جزیره را تپه های میزی شکل به رنگ روشن (بیشتر تراس های دریایی هستند) تشکیل می دهند که دامنه های آن بسیار پرشیب است و در غرب این تپه ها یک دشت کم ارتفاع در طول جزیره گسترده شده است.
بلندی های این جزیره بیشتر در یک جهت دارای شیب ملایم و در جهت دیگر دارای شیب تند و پرتگاهی است. علت ایجاد این نوع پرتگاه ها به این سبب این است که سست بودن تشکیلات موجب شده، که عوامل فرسایشی قسمت های سست تر را به شدت فرسوده و قسمت های تقریبا سخت تر را به جای گذاشته است.
آب و هوای جزیره قشم
آب و هوای جزیره قشم مانند جزایر دیگر خلیج فارس گرم و مرطوب است در تابستان گرم و نیمه استوایی همراه با وزش باد و شرجی و در ۹ ماه دیگر به ویژه زمستان، بهاری و مطبوع و با رطوبت نسبی ٧٤ درصد است و بارندگی به ندرت در آن انجام می گیرد.
پوشش گیاهی و زندگی جانوری در جزیره قشم
پوشش گیاهی قشم را گیاهانی از قبیل درختان کُنار، (سدر)، کرت، کهور، سمر، گز، سلم، کرما، هیوی و آرو تشکیل می دهد. افزون بر این از جنگل های زیبا و منحصر به فرد حرا (مانگرو) نیز باید نام برد.
درخت حرا که گونه ای رو به انقراض از نباتات جهان است، جنگلی زیبا و دیدنی به وسعت ۲۰۰ کیلومتر مربع را در آب ساحلی شمال غربی جزیره قشم تشکیل می دهد و در عین حال یکی از غنی ترین زیستگاه های پرندگان مختلف و گونه های با ارزش و گاه کمیاب جهان است و در حال حاضر یک منطقه حفاظت شده بین المللی است.
علاوه بر گیاهان نام برده شده، گیاهان دارویی مثل سرمه، پنیرک، ترشک، بارهنگ، المیوس، تخم شربتی، آویشن، کانس و زیره سیاه را می توان نام برد.
موقیعت جغرافیایی جزیره قشم و وجود زیستگاه های متنوع نظیر محیط تالابی جنگل های حرا، پهنه های گلی، سواحل شنی، خورهای پر پیچ و خم، برکه های فصلی و مناطق آبی کم عمق، تپه ماهورهای متنوع، مناطق بیابانی، مزارع و باغ های کشاورزی و چمن زارهای فصلی سبب شده این جزیره از تنوع و تراکم گونه های مختلف پرنده غنی باشد.
۲۹۰ گونه جانوری شامل انواع خزنده، پرنده، پستاندار خشکی زی، آبزی و دوزیست در سرتاسر این جزیره زندگی می کند که ۲۵۰ گونه پرنده، ٢٣ گونه خزنده، یک گونه دوزیست و ۱۶ گونه پستاندار خشکی زی در جزیره قشم سرزمین عجایب هفتگانه خلیج فارس ثبت، مشاهده و زادآوری می کنند.
در بزرگ ترین جزیره ایرانی خلیج فارس گونه های جانوری کمیابی همچون حشره خوار کوتوله ماداگاسکاری به عنوان کوچک ترین پستاندار دنیا با وزن ۱.۲۹ گرم مشاهده شده اند که تنها در این جزیره زیست می کند و زادآوری دارد.
شاهین دودی از دیگر گونه های نادر حیات وحش است که در فصل بهار برای لانه سازی و زادآوری در مناطق کوهستان ژئوپارک جهانی قشم به این جزیره می آید.
سه گونه از جانوران زیستگاه های قشم شامل لاک پشت های در خطر انقراض پوزه عقابی، سلیم خرچنگ خوار و پلیکان خاکستری نیز جز گونه های در معرض آسیب هستند.
نهنگ امورا Omura's whale غول پیکرترین پستاندار دنیا که برای نخستین بار در کشور ژاپن شناسایی و مشاهده شده بود در جزیره قشم نیز برای دومین بار ثبت و مشاهده شده است.
همچنین کورکور حنایی از پرندگان شکاری کمیاب خاورمیانه نیز برای نخستین بار در ذخیره گاه زیست کره حرا مشاهده و ثبت شده است.
کلاغ ابلق Paid crow نیز از دیگر گونه های بسیار کمیاب و نادر در جزیره قشم است که در ماه های گذشته سومین رکورد مشاهده و ثبت آن در نگین خلیج فارس انجام شده است.
لاک پشت چرمی بزرگترین زیستمند دریایی و لاک پشت دریایی سرخ نیز از گونه های بسیار کمیاب و نادر سرزمین آب و آفتاب هستند که حفاظت از این گونه ها، وظیفه ای همگانی است و به فرهنگ سازی در بین جزیره نشینان، گردشگران و مسافران ورودی به این جزیره نیاز دارد.
تاکنون ۲۵۰ گونه از ۵۴۰ گونه پرنده گزارش شده در ایران، در این جزیره شناسایی شده که در نوع خود بی نظیر است.
جاذبه های گردشگری جزیره قشم
عجایب هفتگانه قشم بسیاری را از سراسر جهان به عنوان گردشگری به خود جذب می کند، درخت انجیر معابد، جنگل حرا، جزایر مرجانی، مسجدها، کوه های قشم، بریدگی به شکل ساحل لاک پشت های عظیم جثه و بام قشم تحسین هر بیننده ای را به دنبال دارد.
در این میان ژئوپارک قشم دارای ۳۵ ژئو سایت متنوع و اصلی همچون تنگه چاهکوه، غارنمکدان، دره ستاره ها و دره تندیس‌ها است و مجاورت آن با جنگل‌های حَرّا واقع در شمال جزیره قشم که دارای پنج عنوان تالاب بین‌المللی، ذخیرگاه زیست کُره، منطقه حفاظت شده، منطقه ویژه دریایی و منطقه ویژه پرندگان است، به ارزش‌ها و جذابیت‌های طبیعی ژئوپارک قشم افزوده است.
ژئوپارک قشم به واسطه واقع شدن در منطقه راهبردی خلیج فارس از اهمیت بالاتری برخوردار است و از طرف دیگر، این ژئوپارک به دلیل قرار گرفتن بین ژئوپارک های شرق آسیا و اروپا جایگاه خاصی در منطقه و بین ژئوپارک ها پیدا کرده که به عنوان مرکز توسعه منطقه ای ژئوپارک های جهانی در خاورمیانه و شمال آفریقا معرفی شده است.
وجود پدیده های بارز زمین شناسی شامل گنبد و غارنمکدان، دره های شگفت انگیز، سواحل بکر و زیبا و حیات وحش در بخش غربی جزیره قشم و جنگل‌های دریایی حَرّا، تنگه چاهکوه، تنگه عالی، بام قشم، دره تندیس ها، سایت تاریخی و فرهنگی کلات کشتاران، جزایر ناز و دهها جاذبه فرسایشی و ژئومورفولوژی و صخره با اشکال زیبا موجب شد تا نام قشم در لیست دارندگان ژئوپارک های جهانی یونسکو ثبت شود.
پدیده های طبیعی نظیر دره ستاره ها، کُورکُورا کوه، چاکاویر، تنگه چاهکوه، کَریون، دیواره قاضی، بصیرا، ژئولینک، دره شور، جزیرتو، صخره لاک پشت ها و کناره های سواحل جنوبی، که هر کدام زیبایی خاص خود را دارند، از جمله این جاذبه های زمین شناسی محسوب می شوند.
جنگل‌های حَرّا به همراه تنوع زیستی منحصر به فرد، خلیج دلفین ها، سواحل مرجانی و نوار ماسه ای نخ کُنار، از دیگر چشم اندازهای طبیعی هستند که ارزش ژئوپارک قشم را دو چندان کرده است.
در کنار این جاذبه ها، موزه ژئوپارک، پارک موزه لنج سازی گوران، قبرستان انگلیسی ها و بندر تاریخی لافت از دیگر داشته های ارزشمند ژئوپارک قشم به حساب می آید.
نقش گردشگری در صورت توسعه پایدار جزیره قشم
گردشگری نقش تعادل بخشی در آمایش سرزمین دارد و سبب گسترش عدالت اجتماعی و توزیع بهینه درآمدها و تعادل منطقه ای می شود. این صنعت نه تنها به اقتصاد محلی کمک می کند بلکه وضعیت جوامع محلی را نیز بهبود می بخشد.
گردشگری در صورتی توسعه جزیره، منابع و میراث فرهنگی آن را به دنبال دارد که از محیط زیست جزیره و منابع و میراث فرهنگی آن حفاظت کند و حرمت جامعه و ساکنان منطقه را پاس بدارد.
برای آنکه گردشگری در جزیره قشم به توسعه پایدار در همه زمینه های منجر شود نگارنده این یادداشت پیشنهاد می کند، این توسعه با حفظ و حراست از منابع طبیعی، اجتماعی و فرهنگی و ارتقا این منابع در سایه برنامه‌ریزی راهبردی محلی و ملی میسر شود، حمایت و توسعه نظام و فعالیت‌های اقتصادی محلی به ویژه صنایع دستی انجام شود زیرا سبب مشارکت جامعه محلی می شود.
بازاریابی مناسب و اطلاع رسانی کامل و همه جانبه در زمینه جاذبه‌های گوناگون طبیعی، فرهنگی و اقتصادی قشم مهمترین راهکار برای گردشگری پایدار در سرزمین عجایب هفتگانه خلیج فارس است و در این زمینه بهره‌گیری از فناوری اطلاعات و ارتباطات(ICT) پیشنهاد می‌شود زیرا بازاریابی الکترونیکی امروز از مهمترین راهبردهای توسعه گردشگری است.
همچنین انجام تحقیقات همه برای حفظ ارزش های فرهنگی، محیط زیست و منابع طبیعی موازی با جذب گردشگر انجام شود چرا که در صورت انجام پژوهش های بنیادی و کاربردی می توان به اهداف گردشگری پایدار دست یافت.
در صورت توجه به راهکارهای یاد شده توسعه گردشگری در جزیره قشم که شامل توسعه زیرساخت‌ها، تسهیلات، هتل‌ها، رستوران‌های دریایی، توسعه حمل و نقل دریایی، توسعه ورزش‌های آبی، ایجاد مجتمع‌های تفریح و رفاهی جدید و نظایر آن است می تواند به توسعه پایدار گردشگری و ارتقای کیفیت زندگی مردم محلی شده و به انسجام ساختارهای فرهنگی و اجتماعی جامعه میزبان کمک کند.
در این صورت است که گردشگری در جزیره قشم ضمن بر طرف ساختن نیازهای تفریحی گردشگران و تامین نیازهای نسل حاضر ساکن در منطقه بهره مند شدن نسل آینده را نیز تصمین می کند.
همچنین این جزیره در حوزه گردشگری دریایی برای حضور و بازدید گردشگران داخلی و خارجی از جزایر هنگام و لارک با مشکلاتی روبرو است که مهم ترین آنها نبود وسیله حمل و نقل دریایی سبک و ایمن با استانداردهای دریانوردی است که می توان این مشکل را نیز با حمایت از سرمایه گذاری خصوصی و خصوصی سازی به عنوان بهترین روش توسعه و گسترش گردشگری به ویژه گردشگری دریایی برطرف کرد.
با بررسی، پیگیری، آموزش و انجام توصیه های آورده شده در این یادداشت می توانیم خود را به تلاطم امواج مهربان خلیج فارس و آب های فیروزه ای آن در محدوده جزیره جهانی قشم که سخاوتمندانه آغوش خویش را گشوده است بسپاریم و تجربه لحظه های ناب یکرنگ شدن با آبی بی ریا دریا را درک و سالیانه میلیون ها مشتاق را به قشم، نگین خفته در آغوش خلیج فارس دعوت کنیم.