همجواری و همسایگی جمهوری اسلامی ایران و ترکمنستان با ظرفیت ۱۴۱۴ کیلومتر (۷۱۳ مایل) مرز خاکی و آبی، فرصت‌های مختلف در روابط همسایگی دو کشور ایجاد کرده است؛ بخصوص در سه محور استراتژیک: ترانزیت، تجارت و انرژی، تاثیر پذیری و تاثیرگذاری اقلیمی و محیط زیستی که جزء لاینفک این همجواری است، بنحوی که آثار آن در بومگاه زندگی انسانی، اقلیم گیاهی و زیستگاه جانوری مناطق مرزی مشترک، و فراتر از نقاط مرزی دو طرف، مشاهده می‌شود. بویژه طی سال‌های اخیر، تغییر و تحولات گسترده جغرافیای طبیعی و آب و هوایی منطقه، فرایند اثرگذاری را تشدید کرده و ضمن ایجاد دغدغه‌های مشترک و جدید، فرصت‌های مغتنمی را نیز بعنوان سرفصل‌های نوین همکاری میان دو همسایه در موضوع محیط زیست و شاخه‌های وابسته به آن، فراهم آورده است.
بر همین مبنا و در راستای تلاش های موثر و اقدامات مضاعف دیپلماتیک سه ساله اخیر تهران و عشق آباد، طرفین با توجه به گسترش دامنه این اثرگذاری‌ها در حوزه منابع اصلی تامین تغذیه، علی الخصوص منابع تغذیه انسانی و تاثیر مستقیم آن بر سلامت و بهداشت جامعه، همچنین اهمیت آن در موضوع امنیت غذا، رایزنی ها و اقدامات هماهنگ و مستمری را پیرامون موضوع فوق، معمول داشتند که حاصل آن، انعقاد چارچوب مکتوب توافقات جدید در قالب امضای یادداشت تفاهم همکاریهای محیط زیستی در سفر خرداد ماه ۱۴۰۱ سردار بردی محمدوف، رئیس جمهور ترکمنستان به تهران بود. بدنبال این اقدام مهم، دو طرف فعالیت‌های خود را از طریق برگزاری رویدادهای تخصصی - علمی، نظیر کنفرانس‌ها و سمینارها، دوره‌های آموزشی -مطالعاتی و تحقیقاتی در چهار سطح بین المللی، منطقه‌ای، دو جانبه و ملی، تعریف نموده و با طراحی پروژه های مطالعاتی و بنیادی، همزمان، تبادل هیات‌های عالی و کارشناسی را آغاز کردند و موفق شدند زمینه‌های اجرایی همکاریهای مشترک و مورد نیاز خود را احصا نمایند، بطوریکه برخی از مصداق‌های عملی این فعالیت ها را در اقدامات زیر، شاهد بودیم:
- برگزاری اجلاس‌های بین المللی محیط زیستی در تهران در تابستان های ۱۴۰۱ و ۱۴۰۲ و حضور وزیر و معاون وزیر کشاورزی ترکمنستان در این دو کنفرانس و ایراد سخنرانی،
- برگزاری کنفرانس‌های بین المللی محیط زیست و امنیت غذا در عشق آباد در پائیز ۲۰۲۲ و ۲۰۲۳ و حضور معاون رئیس جمهور و رئیس سازمان حفاظت محیط زیست بهمراه معاون وزیر کشاورزی کشورمان در کنفرانس‌های مذکور و ایراد سخنرانی،
- همچنین برپایی نشست‌های تخصصی سالیانه محیط زیستی دریای خزر از سوی ترکمنستان در بندر ترکمنباشی این کشور که هر ساله در ماه آگوست و با حضور هیات‌های دیپلماتیک و بین المللی و تخصصی در این بندر برگزار می‌شود.
درکنار این اقدامات و همکاریهای مشترک و همچنین اقدامات مبتکرانه جداگانه هر یک از طرفین، برگزاری کارگاه ها و سمینارهای علمی– تحقیقاتی، دوره های آموزشی و تبادل هیات های مختلف در حوزه علوم مرتبط با محیط زیست، همچون کشاورزی، پزشکی و رشته های وابسته به آن از سوی دو کشور، و گسترش همکاری های بهداشتی و درمانی، طیف دیگری از برنامه ریزی ها و راهبردهای اجرایی مشترک میان دو همسایه است که سبب شده ضمن فراهم آوردن زمینه مدیریت مناسب و هوشمندانه بحران های اقلیمی و آب و هوایی، و برنامه ریزی بهینه و لازم جهت رفع دغدغه های مشترک محیط زیستی موجود و آتی، بستر همکاری های مذکور میان طرفین، در افقی گسترده تر، توام با آینده نگری دقیق تر و جامع تر، پدیدار و گسترده شود که در این راستا می‌توان به برخی از پدیده های موجود زیست محیطی که چند سالی است طرفین را به خود مشغول داشته و باعث ایجاد اتفاق نظر پیرامون حل و فصل آنها شده است، اشاره کرد. از جمله کاهش بارش ها و نزولات جوی، گرم شدن هوا، کم شدن و بعضا خشک شدن منابع آبی همچون دریاچه آرال در شمال ترکمنستان واقع در خاک ازبکستان، بروز و افزایش طوفان های شن و حرکت ریزگردهای ناشی از توسعه بیابان‌های منطقه، پایین آمدن سطح آب دریای خزر و پیشروی روزافزون خشکی در این دریا، برداشت های غیرمتعارف برخی از کشورهای منطقه از ذخایر و منابع آب منطقه بخصوص از رودخانه ها، و نهایتا، چگونگی بهره برداری از آبهای سطحی منطقه با توجه به تغییرات قابل توجه در اکوسیستم بومی محل.
تلاش ها و تفاهمات رو به گسترش دو پایتخت، باعث شد جامعیت همکاری های مذکور در حوزه محیط زیست و بخش وابسته به آن، یعنی کشاورزی، ظرف کمتر از یکسال و با تعریف جدیدی که ناشی از رویکرد عملی همکاری های جدید میان دو کشور در حوزه سلامت، بهداشت، درمان و همچنین کشاورزی و آب بود (بعنوان بخش مکمل همکاری های محیط زیستی) به منصه ظهور برسد. بطوریکه یکسال پس از امضای سند همکاری های محیط زیستی میان تهران و عشق آباد، و در اثنای اولین سفر رهبر ملی و رئیس مصلحت خلق ترکمنستان، قربان قلی بردی محمدوف در خرداد ماه سال ۱۴۰۲ به کشورمان، طرفین نسبت به امضای ۲ سند جداگانه دیگر در موضوعات کشاورزی و پزشکی، در قالب یادداشت تفاهم همکاری میان دانشگاه علوم پزشکی مشهد با دانشگاه پزشکی قاریوف ترکمنستان، و دانشگاه کشاورزی گرگان با دانشگاه کشاورزی صفر مراد نیازوف ترکمنستان، با تاکید بر ابعاد آموزشی - تحقیقاتی آن، اقدام نمودند. ماهیت و هدف این اسناد، بهبود و حفظ شرایط محیط زیست و اکوسیستم منطقه ای، امنیت غذایی و تامین سلامت و بهداشت جامعه انسانی ایرانی و ترکمنی است.
در اهمیت و جایگاه سند پزشکی امضاء شده نزد طرف ترکمنستانی، باید به این نکته اشاره کرد که دانشگاه پزشکی قاریوف، بزرگترین، مهمترین و قدیمیترین دانشگاه علوم پزشکی ترکمنستان است که در زمان اتحاد جماهیر سوسیالیستی شوروی و حتی در سال های اولیه استقلال این جمهوری پس از فروپاشی شوروی، بعنوان یکی از شاخص ترین دانشگاه ها و مراکز درمانی معتبر جمهوری های استقلال یافته، بخصوص در حوزه چشم پزشکی، مطرح و فعال بود.
امضای ۳ سند مذکور که بیانگر عزم و اراده مشترک طرفین مبنی بر اولویت بخشیدن و اهمیت دادن به ۲ متغیر مهم و موثر در امنیت غذایی و همچنین سلامت جامعه، یعنی محیط زیست و بهداشت و درمان است، توانست ابعاد روند توسعه و پیشرفت همکاری های دو کشور را در گستره جدید علمی، تحقیقاتی و فناوری، پویا و شکوفا سازد و درک و تفاهم بیشتر تهران و عشق آباد را در سرعت بخشیدن به شکل گیری و نظام مندی تعاملات جدید فی مابین، به فعلیت رساند. فعلیتی که باعث شد مسیر اجرایی همکاری های جدید، از طرق مختلف، همچون تعاملات علمی - فناوری، تبادل هیات های تخصصی و دانشگاهی در حوزه علوم پزشکی، بهداشتی، درمانی و کشاورزی، افزایش سطح همکاریهای تجاری در بخش تولیدات صنعتی و فرآورده های پزشکی و محصولات کشاورزی و همچنین تسهیل تردد اتباع، بویژه بیماران ترکمنستانی به ایران، ریل گذاری شود که می توان آن را حاصل، و از جمله نتایج و دستاوردهای روند اعتماد سازی متقابل و دیپلماسی فعال تعامل بخش و عملگرا میان دو طرف، برشمرد.
از آنجایی که دولت ترکمنستان، یکی از مهمترین اولویت های اجرایی برنامه استراتژیک توسعه فراگیر و همه جانبه خود را در بخش‌های زیر ساختی و حتی روبنایی، چه در حوزه در داخلی، و چه منطقه ای و بین المللی، بر دو مقوله مهم آموزش، و مطالعات و تحقیقات، بنیاد نهاده است، لذا موضوعات زیر ساختی، مانند بهداشت، سلامت و امنیت غذا را که بر بستر محیط زیست قرار دارد، بر محوریت این دو فاکتور مهم قرار داده، و از سوی دیگر بر این باور است که این دو مقوله، بعنوان گام های عملی و مهم، باید در راستای هماهنگی و یکسان سازی اقدامات و سیاست های محیط زیستی و بهداشتی کشورهای همسایه و پیرامونی ترکمنستان که به لحاظ شرایط اقلیمی و آب و هوایی، متاثر از یکدیگر هستند، در مسیر همسویی بیشتر، برداشته شوند. متقابلا، این ضرورت هم چندین سال است که از سوی جمهوری اسلامی ایران بخوبی احساس شده و مورد عمل قرار گرفته است. ایران طی سال های اخیر، یکی از اهداف برنامه ریزی شده و سیاست گذاری های منطقه ای خود را بر حسب مقتضیات آب و هوایی و شرایط اقلیمی موجود و پیش روی، و همچنین وجود توانمندی ها و ظرفیت های داخلی خود در حوزه علوم هواشناسی و اقلیم سنجی، کشاورزی، پزشکی، بهداشت و درمان، و تغذیه، بر پایه انجام همکاری های مشترک با همسایگان، قرار داده است، ( بویژه همکاری با همسایگان غربی و شرقی و اخیرا هم همکاری با تنها همسایه شمال شرق خود، یعنی ترکمنستان، با این تفاوت که ایران برخلاف همسایگان شرقی و غربی اش، که فقط در خشکی با آنها همجوار است، با ترکمنستان، هم در خشکی، و هم در آب، یعنی دریای خزر، بزرگترین دریاچه جهان، همسایه و همجوار است). لذا ماهیت همکاری اخیر میان این دو همسایه، گسترده تر و جامع الاطراف تر از دیگر همسایگان است و از این منظر، جایگاه این نوع از همکاری نیز متقابلا برای ترکمنستان جاری و ساری است و به همین منظور، زمینه های تعامل و هم اندیشی در حوزه های مذکور فیمابین را افزایش داده است.
با توجه به این مقوله، الزام همکاری های تنگاتنگ دو کشور در خصوص موارد برشمرده شده، با توجه به وجود دیگر عناصر و مشترکات خاص محیط زیستی دو کشور که از جمله آنها، زیستگاه آبی دریای خزر است، و لزوم حفظ و نجات آن از کوچک و خشک شدن ناشی از تغییرات اقلیمی و دخالت‌های انسانی برخی از کشورهای پیرامونی این دریا در طبیعت و منابع تغذیه آبی آن در رودخانه های منتهی به خزر، مسجل و ضروری تر نموده و افزایش همسویی بیشتر طرفین در چارچوب همکاری های منطقه ای، از جمله همکاری های ۵ جانبه میان کشورهای ساحلی دریای خزر را باعث شده است. آنچه مسلم است، این نوع همکاری های جدید که اساس آن بر اقدامات علمی و تحقیقاتی استوار است و ابعاد منطقه ای آن بمراتب بیش از ابعاد دو جانبه آن حائز اهمیت است. با توجه به شرایط خاص تغییرات آب و هوایی منطقه، ضرورتی اجتناب ناپذیر است و درک و تفاهم و همکاری های متقابل همه کشورهای منطقه را در این مقوله بسیار مهم که زندگی و حیات انسانی را هدف قرار داده و متاثر خواهد ساخت، طلب می‌نماید. لذا این ضرورت حیاتی می‌تواند کمک کند تا زمینه ایجاد انجمن یا اتحادیه علمی- تحقیقاتی مشترک میان کشورهای مذکور، از آسیای مرکزی و افغانستان تا حوزه شمالی و غربی دریای خزر و جنوب غرب آن، یعنی ترکیه و عراق، با مشارکت سازمان ملل متحد و دیگر سازمان های بین المللی مرتبط با موضوع، شکل گیرد تا بتوانند پیرامون ضرورت‌ها و الزامات مشترک محیط زیستی و اتخاذ سیاست ها و برنامه ریزی های واحد و منسجم و انجام تلاش‌های لازم برای عبور از شرایط در حال وقوع که مشخص نیست چند سال به طول خواهدانجامید، اقدامات بایسته را صورت دهند.