به گزارش گروه سیاست خارجی ایرنا؛ ۱۳ آبان ماه در تاریخ روابط خارجی کشور به یک نقطه عطف تبدیل شده است؛ روزی که اقدام خودجوش دانشجویان توانست تحولات انقلابی در روزهای داغ اوایل شکل گیری جمهوری اسلامی را بیمه کند و البته همچنان محل بحث‌ها و تحلیل‌های گوناگون باشد. تسخیر سفارت آمریکا و انتشار ده‌ها جلد کتاب از اسناد به دست آمده البته پاسخگوی نیاز امروز در ارتباط با این واقعه نیست.
محمد محبوبی تاریخ پژوه جوان اخیرا با انتشار کتابی با عنوان «ایستگاه خیابان روزولت»، تلاش کرده است تا یک خلا تاریخی و رسانه‌ای را پر کند. او با نگاهی دقیق و مستند به این واقعه، سعی کرده تا از زاویه دید جامعه ایران به موضوع بپردازد و اسناد هر دو طرف درگیر را بررسی کند.
به مناسبت ایام سالروز ۱۳ آبان، با وی گفت‌وگویی انجام داده‌ایم تا درباره اهمیت نگارش این کتاب پس از ۴۵ سال، روند پژوهش و نگارش آن، و دلایل تمایز سفارت آمریکا از دیگر سفارتخانه‌ها صحبت کنیم.
متن کامل گفت‌وگو به شرح زیر است:
۴۵ سال از ماجرای ۱۳ آبان ۵۸ می‌گذرد. چرا بعد از نزدیک به پنج دهه، نوشتن کتابی درباره این موضوع اهمیت دارد و چرا این اثر مورد توجه اهالی کتاب و به ویژه رهبر انقلاب قرار گرفته است؟
عوامل متعددی در این موضوع دخیل هستند. یکی از آنها این است که فرهنگ سیاسی ما عمدتاً شفاهی است و کمتر به مکتوب کردن موضوعات پرداخته می‌شود. این مسئله، به ویژه در مقایسه با منابع مکتوب متعدد در فرهنگ سیاسی غرب، آسیب جدی به حساب می‌آید.
این نکته نشان‌دهنده نیاز به فعال‌تر شدن مراکز تاریخ‌نگاری و مؤسساتی است که وظیفه مستندسازی را بر عهده دارند. متأسفانه، برخی از آثار تألیفی نیز دقت کافی ندارند و این کمبود، اهمیت موضوع را بیشتر می‌کند. با این حال، کماکان شاهد قصور مراکز و آرشیوها در این زمینه هستیم.
درباره روند نوشتن این کتاب از نظر کمی و کیفی بگویید. پژوهش و نگارش کتاب چه مدت زمان برد و از چه منابعی استفاده شد؟
یکی از وجوه تمایز مهم این کتاب نگاه به موضوع از دریچه چشم جامعه ایران است. بر خلاف بسیاری از آثار که از زاویه دید آمریکایی‌ها و دولت این کشور می‌نگرند، ما تلاش کردیم که از منظر منافع ملی ایران به موضوع نگاه کنیم.
این کتاب زمان زیادی را به خود اختصاص داد، در مجموع چیزی حدود دو سال. نگارش آن تقریباً یک سال و ۱۰ ماه طول کشید و چند ماه نیز صرف داوری و ویراستاری شد.
یکی از وجوه تمایز مهم کتاب نگاه به موضوع از دریچه چشم جامعه ایران است. بر خلاف بسیاری از آثار که از زاویه دید آمریکایی‌ها و دولت این کشور می‌نگرند، ما تلاش کردیم که از منظر منافع ملی ایران به موضوع نگاه کنیم. وجه تمایز دیگر این است که اسناد هر دو طرف درگیر بررسی شده است. در این کتاب، از اسناد ایرانی که بسیاری از آنها برای نخستین بار مورد بررسی قرار گرفته یا از آرشیوهای مختلف جستجو شده، استفاده شده است.
مصاحبه‌های متعددی با افرادی که در تسخیر سفارت نقش داشتند انجام شده و از داده‌های مراکزی که به صورت مستمر با دانشجویان مصاحبه می‌کردند، استفاده شده است. تعداد این دانشجویان به حدود ۴۰ یا ۵۰ نفر می‌رسد.
اقدامات جاسوسی در سفارتخانه‌ها رایج است. چرا مسأله سفارت آمریکا متمایز شد؟
مهم‌ترین وجه تمایز این است که سفارت آمریکا تنها یک مرکز دیپلماتیک نبود، بلکه به جمع‌آوری اطلاعات هم اکتفا نمی‌کرد و به طراحی عملیات نیز می‌پرداخت. این اقدام، سوءاستفاده از مصونیت دیپلماتیک به شمار می‌آمد.
این احساس جمعی جامعه ایران مبنی بر تبدیل شدن سفارت به یک پایگاه اطلاعاتی و مرکز توطئه، بعداً با انتشار اسناد تأیید شد. بعد از اینکه اسناد سفارت آمریکا منتشر شد مشخص گشت که این احساس توهم و تخیل و غیرواقعی نبوده و بعدها این تحلیل به اسناد مستند تبدیل شد.
پس از تسخیر سفارت، گروه‌های مختلفی تلاش کردند به سفارتخانه‌های دیگر تعرض کنند. برای مثال، تعرض به سفارت انگلیس در روزهای پس از تسخیر سفارت آمریکا رخ داد یا اخباری از تعرض به سفارت عراق گزارش شده است. بعد از این اتفاق دفتر امام خمینی(ره) یک اطلاعیه‌ای صادر می‌کنند و در سخنرانی‌ها و مصاحبه‌های رجال سیاسی منصوب به دفتر امام هم این منعکس شده که تسخیر سفارت نباید در جاهای دیگر تکرار شود. در یکی از بیانات امام نیز هست که فرمودند عده‌ای به دنبال این هستند که با تعرض به همه سفارتخانه‌ها، ایران را در مقابل تمام جهان قرار بدهند و موضوع سفارت آمریکا یک مورد استثنایی بود و دیگر نباید تکرار شود.
برخی معتقدند مشکلات ایران و آمریکا از روز ۱۳ آبان ۵۸ آغاز می‌شود. این حمله بر اساس حقوق بین‌الملل و عرف دیپلماتیک پذیرفتنی نیست و اولین آجرهای بی‌اعتمادی بین جمهوری اسلامی ایران و آمریکا را بنا گذاشت. نظر شما در این مورد چیست؟
باید توجه داشت که روز ۱۳ آبان واکنشی اجتماعی از سوی جامعه ایران بود. دولت ایران تمام تلاش خود را برای حفظ مصونیت دیپلماتیک انجام داد؛ به طوری که نیروهای شهربانی و کمیته انقلاب همه سعی خود را کردند تا از سفارت حفاظت کنند. حتی پس از ورود دانشجویان به محوطه سفارت، نیروهای کمیته تلاش کردند آنها را خارج کنند.
این را باید توجه داشته باشیم که دولت ایران تمام تلاش خود را برای مقابله با این حرکت انجام داد و به وظایف ذاتی خودش پایبند بوده است.
با این حال، باید به تفاوت این رویداد با کودتای ۲۸ مرداد اشاره شود. برخی می‌گویند بی‌اعتمادی آمریکایی‌ها به ایران ناشی از تسخیر سفارت است و به‌علاوه ادعا می‌شود که ایرانی‌ها به آمریکا به خاطر کودتای ۲۸ مرداد بی‌اعتماد شده‌اند. در کودتای ۲۸ مرداد، دولت آمریکا نقش اصلی را ایفا کرد و جامعه آمریکا نقشی نداشت. اما در روز ۱۳ آبان، دولت ایران تلاشی برای مقابله با این حرکت اجتماعی داشت. اسناد نیز نشان می‌دهند که همین رویکرد در وقایع بعد از انقلاب نیز تکرار شده است.