با توجه به حضور چشمگیر و رو به رشد کاربران در فضای مجازی و افزایش مصرف و تاثیرپذیری آنها، گروه داده‌کاوی ایرنا به منظور تحلیل و توصیف این فضا به بررسی چهار بستر مهم و جریان‌ساز فارسی زبان در ۶ ماهه نخست سال ۱۴۰۳ پرداخته است.
اینستاگرام با وجود همه‌گیری به‌علت محدودیت‌هایی که در استخراج داده به سامانه‌های پایشگر می‌دهد، امکان مقایسه دقیق‌تر را فراهم نساخته است. از سوی دیگر در میان پیام‌رسان‌های ایرانی، ایتا و روبیکا انتخاب شده‌اند که در سال‌های اخیر علاوه بر تولید محتوا شاهد روند چشمگیر جذب کاربر در آنها بوده‌ایم.
در جدول زیر نتیجه کلی این بررسی ارائه شده است:
۱. گزارش کمی شبکه‌های اجتماعی
در بخش کمی این گزارش، چهار پیام‌رسان و رسانه‌اجتماعی پرکاربرد فارسی زبان از نظر میزان تولید محتوا، تعداد کاربر و میزان بازدید، مقایسه و بررسی شده‌اند:
الف. مقایسه میزان تولید محتوا
در بررسی تعداد محتوای منتشر شده از سوی چهار بستر مجازی تلگرام، ایکس، ایتا و روبیکا در بازه زمانی شش ماه نخست سال ۱۴۰۳ از ۱ فروردین‌ماه تا ۳۱ شهریورماه، پیام‌رسان تلگرام با ۲۱۳ میلیون و ۸۵۶ هزار و ۵۰۴ پست، بیشترین میزان تولید محتوا را در میان چهار بستر مجازی مورد بررسی به دست آورده است و این موضوع نشان از عمومیت بیشتر این پیام‌رسان در میان مردم دارد.
پیام‌رسان ایتا با ۱۲۲ میلیون و ۵۱۸ هزار و ۷۵۷ محتوا در رتبه دوم، شبکه اجتماعی روبیکا با ۱۰۰ میلیون و ۶۵۲ هزار و ۸۸۱ محتوا در رتبه سوم و ایکس فارسی با ۹۰ میلیون و ۶۵۳ هزار و ۶۷ پست، در رتبه چهارم قرار گرفته است و این نشان از دسترسی و استفاده کمتر عموم افراد از این بستر مجازی در مقایسه با سه بستر دیگر دارد.
تلگرام و ایتا به جهت ماهیت خبری و تعدد اخبار بیشترین حجم از محتوا را به خود اختصاص داده‌اند، به علاوه این که محتوای بازنشری در ایتا حجم قابل‌توجهی از داده‌های این بستر پرکاربرد ایرانیان در داخل کشور را شامل شده است.
ایکس فارسی در حالی رتبه آخر را از نظر میزان تولید محتوا و چیزی حدود نصف محتوای تلگرام را در نیمه اول سال به خود اختصاص داده که این بستر به طور روزانه و لحظه‌ای اخبار و نظرات کاربران فارسی زبان را منعکس می‌کند، اما در مقایسه با بستر خبری تلگرام این میزان نظرات کمتر و در حدود ۵۰درصد بوده است.
ب. مقایسه تعداد کاربر
در بررسی تعداد کاربران تولیدکننده محتوا در بسترهای انتخاب شده در این گزارش آماری، شبکه اجتماعی ایکس فارسی با ۹۷۷ هزار و ۸۶ نفر، بیشترین تعداد کاربران تولید کننده محتوا را به خود اختصاص داده است.
پیام‌رسان تلگرام با ۷۵۴ هزار و ۴۰۵ نفر، در رتبه دوم و روبیکا با ۳۲۰ هزار و ۲۱۲ نفر و پیام‌رسان ایتا با ۲۲۲هزار و ۱۸۳ نفر، به ترتیب در رتبه سوم و چهارم تعداد کاربران تولیدکننده محتوا در شش ماهه اول سال ۱۴۰۳ قرار گرفته‌اند.
با وجود حجم کمتر محتوا، ایکس فارسی رتبه اول تعداد کاربران مجازی را در مقایسه با این ۴ بستر کسب کرده است. لازم به توضیح است که در ایتا و تلگرام، ملاک و عیار نه یوزرهای شخصی کاربران، بلکه کانال‌های تلگرام فارسی و ایتا بوده است. در حالی که ایکس فارسی عموما به خود افراد بستگی دارد و شخصی‌تر است.
ایتا در حالی رتبه چهارم تعداد کاربر را شامل شده و در حدود یک پنجم ایکس فارسی کاربر دارد که این تعداد کاربر به طور گسترده‌ای تولید محتوا می‌کنند و به نوعی کمی تعداد کاربران را با تولید محتوای بیشتر جبران کرده‌اند.
بعد از ایکس فارسی، تلگرام و پس از آن روبیکا قرار گرفته است. روبیکا با یک سوم کاربران ایکس فارسی رتبه سوم تعداد کاربر را به خود اختصاص داده است. قابل توجه و یادآوری است که در این پایش، همانند تلگرام و ایتا، تنها کانال‌های روبیکا مدنظر و استخراج قرار گرفته و روبینو و کاربران آن پایش نشده‌اند.
ج. مقایسه میزان بازدید
در بررسی پربازدیدترین محتواهای این نمونه آماری، پیام‌رسان تلگرام با ۲۲۳ میلیارد و ۳۷۱ میلیون و ۳۴۰ هزار و ۲۶۷ بازدید بیشترین میزان را به خود اختصاص داده است و پیام‌رسان داخلی ایتا با ۵۱ میلیارد و ۵۳۷ میلیون و ۴۰۷ هزار و ۶۵۳ در مقام دوم و روبیکا با ۱۲ میلیارد و ۹۷ میلیون و ۸۵۷ هزار و ۷۰۶ بازدید و ایکس فارسی با ۸۰۶ میلیون و ۶۰۱ هزار و ۶۹۵ بازدید به ترتیب در رتبه سوم و چهارم قرار گرفته‌اند.
روند تعداد بازدید در این ۴ بستر کاملا مشابه روند میزان تولید محتوا است، یعنی تلگرام بیشترین تعداد بازدید و ایکس فارسی کمترین میزان آن را شامل شده است. طبیعی است که تعداد بالای محتوا در این بسترها به نوعی باعث افزایش بازدید نیز شده است البته میزان کاربر چشمگیر نیز در این میزان بازدید بی‌تاثیر نبوده است.
میزان بازدید تلگرام به طور چشم‌گیری از دیگر بسترها بیشتر بوده است به طوری که بازدید کانال‌های تلگرامی در حدود ۴ برابر کانال‌های ایتایی، ۱۸ برابر کانال‌های روبیکایی و تقریبا ۲۰۰ برابر اکانت‌های ایکس فارسی بوده است. این میزان اهمیت تلگرام فارسی و مرجعیت خبری و اطلاع‌رسانی آن را بیش از بسترهای دیگر و به روشنی نشان می‌دهد.
۲. گزارش کیفی شبکه‌های اجتماعی
ابرکلمات یکی از ابزارهای مفید برای بررسی محتوای منتشر شده در بسترهای مجازی است که همه محتوای بررسی شده در آن بازه زمانی را با فیلترهای اعمال شده، نمایش می‌دهد. این ابزار از جمله ابزارهای کیفی تحلیل شبکه‌های اجتماعی و محتوای پیام‌رسان‌ها است که فضای کلی و کلمات و هشتگ‌های پرتکرار آنها را نشان می‌دهد. در ادامه ابرکلمات ۴ بستر تلگرام، توئیتر، ایتا و روبیکا در شش ماه نخست سال ۱۴۰۳ مورد واکاوی قرار گرفته است:
الف: تلگرام
در بررسی کلمات پرتکرار کانال‌های تلگرامی در شش ماهه نخست سال، با حملات خونین اسرائیل به نوار غزه و کشته شدن شمار زیادی از مسلمانان بی‌دفاع، خانواده‌ها و کودکان بی‌گناه، واژه‌هایی چون «قطاع غزه» در کانال‌های تلگرامی بیشترین تکرار را داشته‌اند.
واژه‌هایی چون «گرم طلا»، «بیت کوین»، «حزب‌الله» و «ریاست‌جمهوری»، «جمهوری اسلامی» و «رژیم صهیونیستی»، به ترتیب بیشترین تکرار را داشته‌اند. میزان قابل توجهی از محتوای تولید شده در تلگرام و تکرار کلماتی چون «گرم طلا» و «بیت کوین» نشان از این دارد که این پیام‌رسان بیشتر در زمینه اقتصادی و بصورت روزمره در این حوزه بیشترین تولید محتوا را دارد.
با اوج گرفتن تنش‌های منطقه و به خصوص حمله اسراییل به لبنان و شهادت رهبران حزب‌الله، یکی دیگر از موضوعات مورد صحبت و توجه کاربران در فضای تلگرام موضوع «حزب‌الله» بوده است. با ادامه یافتن حمله‌های اسرائیل به لبنان و کشتار مردم بی‌دفاع واژه «رژیم صهیونیستی» نیز در کانال‌های تلگرامی پر تکرار بوده است.
با توجه به شهادت ناگهانی شهید رییسی و انتخابات زودهنگام در ایران، برای مدتی مشخص، واژه «ریاست جمهوری» در تلگرام فارسی پر تکرار بوده است.
ب: توئیتر
در بررسی واژه‌های پرتکرار ایکس فارسی در شش ماهه نخست ۱۴۰۳، «جمهوری اسلامی» و «ریاست جمهوری»، بیشترین تکرار را به خود اختصاص داده است. با توجه به شرایط به وجود آمده در زمینه سیاسی در ایران و انتخابات زودهنگام، عمده محتواها و صحبت‌ها در ایکس در رابطه با انتخابات «ریاست جمهوری» و بعد از آن دولت جدید روی کارآمده بوده است.
تعداد زیادی از کاربران مخالف نظام و براندازها با با برجسته کردن واژه «جمهوری اسلامی» سعی در مغشوش کردن اذهان و بوجود آوردن کارزارهای بر ضد ایران داشته‌اند. بعد از شهادت ناگهانی شهید رییسی در ایکس فارسی هم واژه «شهید رییسی» توسط حامیان دولت سیزدهم برای مدتی مشخص جز واژه‌های پرتکرار بوده است.
همچنین واژه‌های «حزب‌الله» و «اسرائیل» در پی درگیری‌ها و حملات اسرائیل به لبنان و به شهادت رسیدن رهبران حزب‌الله در این بازه زمانی پر تکرار بوده‌اند.
ج: ایتا
پیام رسان ایتا در شش ماهه نخست سال ۱۴۰۳ بیشترین تولید محتوا و کلمات پرتکرار را در زمینه «ریاست جمهوری»، «جمهوری اسلامی»، «رهبر انقلاب»، «رژیم صهیونیست»، «امام حسین ع» و «امام زمان» داشته است. همان‌طور که گفته شد با توجه به شهادت شهید رییسی و انتخابات زودهنگام ریاست جمهوری در ایران، در پیام رسان ایتا هم بیشترین محتوا و پرتکرارترین واژه به «ریاست جمهوری» اختصاص داشته است.
با توجه به حملات اسرائیل به لبنان و شهادت مردم بی‌دفاع، کودکان و زنان و نیز شهادت رهبران حزب‌الله واژه «رژیم صهیونیستی» از سوی کاربران پرتکرار بوده و عمده محتوا در نکوهش و محکوم کردن این رژیم جنایت‌کار و همراهی با مردم لبنان و حزب‌الله بوده است.
بعد از آن با توجه به فرارسیدن به ماه‌های محرم و صفر و یادبود شهادت مظلومانه و قهرمانانه امام حسین(ع) و یارانش و نیز مراسم پیاده‌روی و راهپیمایی هرساله اربعین حسینی، کاربران این بستر مجازی درباره این مراسم تولید محتوا کرده‌اند و واژه «امام حسین» هم جز پرتکرارترین واژه‌ها بوده است.
با توجه به حمله نظامی اسرائیل به خاک ایران و به شهادت رساندن اسماعیل هنیه در تهران، جمهوری اسلامی در عملیات‌هایی با نام وعده صادق۱ و وعده صادق ۲ به اسرائیل پاسخ این حمله را داد.
بعد از سخنرانی رهبر انقلاب در رابطه با اسرائیل و همچنین اعلام حمایت و همراهی کاربران ایتایی، سه واژه «رهبر انقلاب»، «جمهوری اسلامی» و «رژیم صهیونیستی» نیز از واژگان پرتکرار در فضای پیام رسان ایتا بوده‌اند.
با توجه به تکرار واژگان، تولید محتوا و رویکرد کاربران می‌توان محتوای اصلی این پیام‌رسان را به نوعی مذهبی و اعتقادی دانست.
د: روبیکا
در بررسی پرتکرارترین واژگان در بستر کانال های روبیکا در بازه شش ماهه نخست سال ۱۴۰۳، می‌توان واژگانی چون «ریاست جمهوری»، «امام حسین»، «امام زمان»، «انقلاب اسلامی»، «رهبر انقلاب»، «امام رضا» و «دعای فرج» را نام برد. با شهادت شهید رییسی و انتخابات «ریاست جمهوری» این واژه اولین واژه پر تکرار در روبیکا بوده است.
با شروع ایام ماه محرم و نیز اربعین حسینی واژه «امام حسین» دومین واژه پر تکرار بوده است. به دلیل فضای مذهبی و اعتقادی غالب در روبیکا و برگزاری ختم‌های گروهی واژه‌های «امام زمان»، «امام رضا»، «لولیک الفرج» و «اللهم عجل» نیز واژه‌های پرتکراری بوده‌اند.
هم‌زمان با حمله نظامی اسرائیل به ایران و شهادت اسماعیل هنیه و سخنرانی‌های «رهبر انقلاب»، این واژه و «انقلاب اسلامی» و «خامنه‌ای» هم پرتکرار بوده‌اند.
با برگزاری مراسم ورزشی المپیک و افتخار آفرینی ورزشکاران کشورمان واژه «تیم ملی» در این بستر مجازی پر تکرار بوده است.
دعوت گروهی برای ختم صلوات و خواندن دعاهای گروهی مهم‌ترین محتوا و واژگان را به خود اختصاص داده‌اند و این نشان از فعالیت کانال‌های روبیکایی با زمینه مذهبی در این بستر مجازی دارد.
تحلیل و جمع‌بندی
۱. به استناد میزان قابل توجه بازدید و تولیدمحتوا در میان چهار بستر مجازی پرکاربرد، تلگرام فارسی را می‌توان مهم‌ترین و پرمصرف‌ترین پیام‌رسان خبری دانست که کاربران فارسی‌زبان با مراجعه به آن و با وجود منابع فارسی دیگر، به رصد و بررسی اخبار از طریق آن پرداخته‌اند. مرجعیت خبری تلگرام با ۲۱۳ میلیون تولید محتوا و ۲۳۰ میلیارد بازدید به ثبت رسیده است.
۲. بررسی کیفی چهار پلتفرم تلگرام، ایکس، ایتا و روبیکا نشان می‌دهد در ۶ ماهه نخست امسال، هر چهار بستر یادشده بیشتر متاثر از درگذشت شهید رئیسی، انتخابات زودهنگام ریاست جمهوری و حملات رژیم صهیونیستی به غزه و خاک ایران بوده است.
۳. از منظر موضوعیت، پرتکرارترین مضامین اقتصادی در تلگرام فارسی، پرتکرارترین مضامین سیاسی در ایکس فارسی و پرتکرارترین مضامین مذهبی و اعتقادی در ایتا و روبیکا نشر و بازنشر شده است.