به گزارش ایرنا، قلعه‌های باستانی، تاریخی و مستحکم در سرزمین سیستان نشانگر قدمت زندگی هزاران سال، فرهنگ غنی و یکی از مراکز تمدن‌های بزرگ جهان است که همچنان بکر و دست نخورده باقی مانده و شگفتی‌های خود را هنوز نمایان نکرده و رازهای نهانی در پرده دارد.
ناحیه سیستان، مهد هنر، علم، ادبیات، و معماری‌های باشکوه در قسمت شمالی سیستان و بلوچستان قرار دارد و حوزه مسطح و مسدودی است که از آبرفت‌های دلتای قدیمی و فعلی رود هیرمند تشکیل شده که با داشتن مناطق بکر و دست نخورده از آن به عنوان گنج پنهان و سرزمین ناشناخته‌ها یاد می‌شود و میراثی بی‌نظیر را به جهان هدیه داده است.
ناحیه سیستان، مهد هنر، علم، ادبیات، و معماری‌های باشکوه میراثی بی‌نظیر را به جهان هدیه داده است
سیستان گنجینه‌ای تمام عیار از هر آنچه که برای یک سرزمین مهم تلقی می‌شود را در خود جای داده و آثار تاریخی و طبیعی بسیاری را در خود پنهان کرده و ظرفیت و توانمندی بالایی برای جذب گردشگر دارد که در صورت توجه بیشتر و فراهم کردن زیرساخت‌ها صنعت گردشگری را متحول خواهد کرد، اما بخش اعظم آن از دید عموم گردشگران پنهان مانده و جذابیت‌های اماکن این منطقه، به اندازه دیگر مقاصد گردشگری داخلی برای گردشگران شناخته‌شده نیست.
معرفی گسترده جاذبه‌های گردشگری و تاریخی سیستان از طریق رسانه‌های جمعی، بلاگرها و وب‌سایت‌های گردشگری و ایجاد تعامل و هماهنگی با مدیران تورهای داخلی و خارجی نیز مسیری است که باید به صورت مستمر دنبال شود و از این طریق می‌توان فرصت‌های جدید شغلی برای اهالی این منطقه دست و پا کرد.
باید ظرفیت‌ها و توانایی‌های تاریخی و گردشگری را شناسایی و به کمک آن‌ها، زندگی فعال و پویایی برای شهروندان و گردشگران ایجاد کنیم، در غیر این صورت، این محله‌ها به فضاهای متروکه‌ای تبدیل می‌شوند که از نظر هویتی و کالبدی در معرض تهدید قرار می‌گیرند.
اگر جاذبه‌های کافی برای جذب گردشگر در اطراف بافت‌های تاریخی وجود نداشته باشد، به‌سرعت رو به زوال می‌رود و هویت تاریخی خود را از دست می‌دهد، اما با استفاده از فرصت‌های موجود و به کارگیری ابزارهای مدرن، می‌توان به معرفی بهتر فرهنگ، تمدن و تاریخ خود بپردازیم و رو به زوال رفتن هویت تاریخی این منطقه جلوگیری کنیم.
قلعه رستم؛ نمادی اساطیری در دشت سیستان
قلعه رستم یکی از معروف‌ترین آثار تاریخی برجا مانده از دوران اسلامی در منطقه سیستان استان سیستان و بلوچستان بوده که جنبه افسانه‌ای گرفته و به نام پهلوان نامدار ایران زمین رستم دستان، نامگذاری شده است.
قلعه رستم با شکوه در حدود ۷۰ کیلومتری جاده اصلی زابل به زاهدان (۷۰ کیلومتری جنوب غربی شهر زابل) بعد از شهر سوخته خارج از جاده اصلی با طی مسافت چند صد متری قرار دارد.
بنای تاریخی قلعه رستم در منطقه حوض دار بنا شده و طبق گفته کارشناسان باستان شناسی اوج دوران شکوه و رونق این قلعه در زمان سلسله صفویه بوده است. در این منطقه بقایای یک شهر باستانی با آجرکاری و ساختمان‌های متعدد و سردر ورودی، برج نگهبانی و ۱۵ برج دفاعی وجود دارد.
عناصر اصلی ساختمان شاه‌نشین قلعه رستم شامل حیاط مرکزی، ایوان‌های شمالی و جنوبی، مجموعهای از اتاق‌های مختلف در اطراف حیاط مرکزی، ساختمان حاکمنشین و ساختمان امنیتی در سه طبقه که متصل به مجموعه است
در برخی از اتاق‌های این قلعه پنجرههای مشبک مانندی با قرار دادن خشت‌ها در کنار یکدیگر به وجود آمده و حصار یا باروی قلعه با استفاده از وضعیت طبیعی از شرق به غرب با نقشه چندضلعی نامنظم ساخته‌شده، قلعه بر اساس نقشه از پیش تعیین‌شده انجام شده با این توجه که ضلع شمالی قلعه بادشکن مناسبی در مقابل بادهای ۱۲۰ روزه معروف سیستان داشته باشد. بخش شرقی قلعه و روبروی شاه‌نشین یخدان قرار دارد که شامل یک فضای مدور نسبتا وسیعی به ارتفاع ۵ متر از سطح زمین است.
با فاصله کمی از ارگ شاه‌نشین اسطبل قرار دارد و در پشت آن ساختمان طویلی که بدنه اضلاع آن آخورهایی به ردیف شکل گرفته شده است دیده می‌شود. خندقی به عرض پنج در هفت متر با اندازه‌های متغیر در بعضی مکان‌ها قلعه را در برگرفته و به دلیل انباشته شدن خاک، عمق خندق چندان زیاد به نظر نمی‌آید.
طبق شرایط اقلیمی و وضعیت آب و هوایی و موقعیت استراتژیکی منطقه معماران و سازندگان می‌بایست دژی مستحکم به‌منظور بهره‌برداری‌های نظامی و مسکونی ایجاد می‌کردند که مناسبترین مصالح ساختمانی آن خشت خام بوده، البته در بعضی موارد آثار گچ نیز در اتاق‌ها دیده می‌شود.
دروازه ورودی و ۱۵ برج تدافعی اطراف قلعه برای مقابله با ناملایمات طبیعی ساخته‌شده‌است، تیرکش‌های داخل دیوار و برج‌ها و کنگرههای حصار، وضعیت دفاعی قلعه را نشان می‌دهند.
باستان شناسان تعدادی سکه نقره مربوط به پوراندخت پادشاه ساسانی را نیز در این منطقه کشف کرده‌اند.
معماری قلعه رستم سیستان
با وجود گذشت چند صد سال از ساخت قلعه رستم سیستان، این قلعه تاریخی هنوز هم شکوهش را حفظ کرده است. موقعیت استراتژیک منطقه حوض دار سیستان، همچنین آب و هوا و اقلیم این منطقه باعث ساخت قلعه‌ای مستحکم در آن شده است. قلعه‌ای که کاربری‌های نظامی و مسکونی را برای آن متصور شده‌اند. بیشترین مصالحی که در ساخت قلعه رستم به کار برده‌اند، خشت خام است.
سر در ورودی قلعه رستم سیستان در جبهه شرقی آن قرار گرفته است. برج‌های نگهبانی معروف این قلعه که دور تا دور آن را فرا گرفته‌اند، خندق عمیقی که زمانی دور آن کنده بودند، یخدان قلعه، برخی تاسیسات مسکونی داخل بنا و بخش شاه نشین آن از دیگر عناصر معماری به کار رفته در این بنای تاریخی هستند. عناصری که از برخی از آن ها ویرانه‌هایی باقی مانده و برخی نیز هنوز پا بر جا هستند.
قلعه سام
این قلعه به شکل ذوزنقه نامنظم، دارای ۲ دروازه شمالی و جنوبی که هر کدام دارای برج نگهبانی است. این قلعه در زمان پارت‌ها از خشت خام ساخته شده و مجموعه برج‌های این قلعه بیش از ۳۶ برج است.
هشت برج این قلعه بزرگ و ۲۸ برج دیگر آن کوچک است که در اطراف و گوشه‌های قلعه بنا شده است، این قلعه به نام جد رستم ساخته و پس از تغییر مسیر رودخانه هیرمند با سیل و فشار آب ویران شده است.
این قلعه از چینه ۲ لایه درست شده است؛ به این ترتیب که دیوار در وسط قرار دارد و ۲ طرف آن را با قشر گل پوشانده‌اند و به گفته کلنل تیت در سده نوزدهم، نهری از نزدیک این قلعه جاری و به طرف دهکده «ورمال» ادامه داشته است.
بر اثر کاوش باستان شناسان، در طبقه زیرین این بنا نوشته‌ای یونانی متعلق به دوران پارت‌ها کشف و طبقه بالایی این بنا متعلق به دوران ساسانی است.
کوه خواجه؛ شگفت آور به وسعت سیستان و در دل هامون
وقتی در ایران سخن از کوه باستانی به میان می‌آید، اغلب افراد نام البرز را به میان می‌آورند و از آن سخن می‌گویند. در این میان باید نامی نیز از کوه خواجه آورد؛ کوهی خاص در سرزمینی خاص برای ایران‌زمین و در دل هامون جای گرفته است.
کوه خواجه یکی از مهمترین مقاصد و جاذبه های گردشگری منطقه سیستان است که در فاصله کمی از زابل قرار دارد. این کوه میزبان آثار تاریخی ارزشمندی است که مانند گنجی نهفته، از دید گردشگران پنهان مانده است. همچنین باورها و روایت‌های مختلفی که با کوه خواجه مرتبط هستند، بر اهمیت این کوه پررمزوراز افزوده است.
کوه خواجه گدازه بازالیتی است که شکلی ذوزنقه‌ای دارد. در روزگاران نه چندان دور که دریاچه هامون پرآب بود، کوه خواجه مانند جزیره‌ای خودنمایی می‌کرد، سربرآورده از میان آب‌های هامون.
کوه خواجه تنها عارضه طبیعی دشت سیستان با ارتفاع تقریبی ۶۰۹ متر از سطح دریا (حدود ۱۰۰ متر از سطح زمین) است. در این کوه یکی از نوادر سایت‌های باستانی سلسله اشکانیان باقی مانده است که به تخت جمشید خشتی شهرت دارد. گرچه بسیاری از قسمت‌های این بنای خشتی به دلایلی چون عوامل طبیعی و انسانی تخریب شده؛ همچنان می‌توان به نوع معماری این قلعه دست یافت.
این کوه نام خود را از آرامگاه خواجه مهدی گرفته است. وی یکی از دوستداران خاندان علوی بود و مزارش بر فراز این کوه واقع شده است. خواجه غلطان، کوه نور، کوه موعود و کوه باطنی از دیگر اسامی هستند که این کوه به آن‌ها نامیده شده است.
کوه خواجه و دریاچه هامون در باورهای سه دین زرتشت، مسیحیت و مسلمانان مقدس است. این منطقه تاکنون از سوی تعداد بسیاری از پژوهشگران مورد بررسی و کاوش قرار گرفته است و همه روی معماری اشکانی و ساسانی بناها توافق دارند.
قلعه کافرون و کک کهزاد
مهمترین و بزرگترین بخش آثار باستانی کوه خواجه، در شیب جنوب شرقی کوه قرار دارد. این مجموعه دارای سه دیواره دفاعی، دروازه اصلی، راهروهای جانبی، حیاط مرکزی و آتشکده است و به نام «قلعه کافرون» شناخته می‌شود. دومین مجموعه در بلندترین نقطه و مشرف به قلعه کافرون، «کک کهزاد» است. در باورهای اسطوره‌ای وی فرمانروای دیوسان منطقه بود و توسط رستم دستان کشته می‌شود. این مکان می‌تواند محل شاه‌نشین ارگ باشد.
تزیینات معماری بکار رفته در برخی نقاط این بنا شباهت به شیوه یونانی دارد و شامل سرستون‌های به سبک دوریک با پیچ‌های توماری هستند. برخی دیگر مانند گل کوچک پرپر به‌صورت نیلوفری (لوتوس) به‌نظر می‌آیند که از هنر هخامنشی اقتباس شده است. بعضی از آن‌ها نیز به هنر بین‌النهرین نیز شباهت دارد. شواهدی نیز از راه‌پله‌های سنگی منظمی که ارتباط قلعه کافرون را با کک کهزاد برقرار می‌کردند، همچنان دیده می‌شود.
بیشتر بخوانید:
شهر هخامنشی سیستان و بلوچستان و زیبایی‌های حیرت‌انگیز آن
قلعه رستم بنایی باشکوه در کویر سیستان اما ناشناخته
اوشیدا؛ عامل پیوند سه دین الهی
قلعه چه رئیس در هامون
قلعه چه رئیس؛ یک ارگ حکومتی ۲ ایوانه مربوط به دوره صفوی است که تاکنون چند دوره مرمتی روی این اثر انجام شده است که وجود بزرگترین و مرتفع ترین گنبد خشتی و گلی سیستان و بلوچستان در این بنا بر اهمیت آن می‌افزاید.
قلعه نو، آتشگاه و کله کنگ زهک
قلعه نو؛ تنها روستایی که تاکنون بافت سنتی و معماری بومی منطقه سیستان را حفظ کرده همین روستا است.خانه‌های سیستان به دلیل جلوگیری از نفوذ گرمای شدید و بادهای ۱۲۰ روزه، با سقف گنبدی و پوشش کاه‌گل ساخته می‌شدند.
قلعه نو در حاشیه جاده زابل- زهک قرار دارد و قدمت آن براساس سفرنامه سیاحان انگلیسی ۱۶۰ سال است.در زمان قاجار شکل روستاهای سیستان دفاعی و قلعه‌ای بوده و چون قبل از تاسیس این روستا در نزدیکی آن روستایی به نام قلعه کهنه وجود داشته و این روستا به شکل قلعه بوده به همین دلیل نام آن را قلعه نو گذاشتند.
این روستا برروی تپه‌ای طبیعی ساخته شده و خانه های آن بصورت پلکانی است. آتشگاه؛ این مکان باستانی یکی از آتشکده‌های مهم و بزرگ دوره ساسانی بوده که نیاز به پژوهش باستان‌شناسی وسیع دارد.
قلعه کله کنگ: که در روستایی به همین نام قرار دارد محل سکونت خوانین نارویی در این منطقه بوده است.معماری زیبا برگرفته از ویژگی‌های بومی و شهری با مصالح چینه خشت و گل از مشخصات این بنا است.
قلعه «مچی»
قلعه مچی یا قلعچه و بناهای وابسته آن مربوط به دوره صفوی در شهرستان هامون در سه کیلومتری شرق حوضدار سیستان و ۶ کیلومتری شهر سوخته و ۵۰ کیلومتری جنوب غربی شهر محمدآباد (هامون) جای گرفته‌است. این اثر در تاریخ ۹ آذر ۱۳۷۷ با شمارهٔ ثبت ۲۱۳۵ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.
این قلعه مقر و کاخ خاندان رئیسی، فرمانروایان جنوبی سیستان از خشت و گل ساخته شده است. در این منطقه باقی مانده یک آسیاب بادی نیز وجود دارد که نمونه‌های آن در دوران اسلامی و در تمام نقاط سیستان وجود داشته که در جنوب غربی این قلعه و به فاصله ۳کیلومتری آن تعدادی تپه کوچک وجود دارد که سفال‌های کشف شده مربوط به دوران پیش از تاریخ است. در این منطقه کتیبه‌ای از سال ۱۱۳۰ هجری قمری (۱۷۱۷ میلادی) مربوط به میرجعفرخان کشف شده است.
از آنجا که در سراسر منطقه نخلستان های فراوانی وجود داشت و مچ نیز به زبان محلی به معنی درخت خرما بود این قلعه به این نام مچی مشهور شده است و با توجه به متون تاریخی و آثار باقی مانده اعم از معماری و سکه و سفالینه های بدست آمده تاریخ احداث این قلعه را می توان به دوران صفویه رساند.