تجاری‌سازی خروجی‌هایِ دانشگاهی، اگر به‌درستی انجام شود، نه‌تنها به تقویت منابع مالی دانشگاه‌ها کمک می‌کند، بلکه می‌تواند نقش دانشگاه‌ها را در رشد اقتصاد ملی نیز ارتقاء بخشد که مزایای حضور چنین جایگاهی در دانشگاه‌ها از چند منظر قابل توجه است.
۱- تبدیل دانش به ثروت
دانشگاه‌ها به‌طور معمول منبع تولید علم و دانش هستند و بسیاری پروژه‌های تحقیقاتی با ظرفیت‌های بالای تجاری در آنها انجام می‌شود. با ایجاد یک معاونت تخصصی در زمینه تجاری‌سازی، دانشگاه‌ها قادر خواهند بود نتایج پژوهش‌های خود را به محصولات و خدماتی تبدیل کنند که بازارپذیر باشند. این فرآیند کمک می‌کند که تحقیقات دانشگاهی به مرحله بهره‌برداری برسد و به عنوان منبع درآمدی پایدار برای دانشگاه عمل کند.
۲- کاهش وابستگی به بودجه‌های دولتی
بسیاری دانشگاه‌های کشور وابسته به بودجه‌های دولتی هستند و در شرایط اقتصادی چالش‌برانگیز، این وابستگی می‌تواند آسیب‌زا باشد. با توسعه تجاری‌سازی و خلق درآمدهای مستقل از بودجه‌های عمومی، دانشگاه‌ها می‌توانند از این وابستگی کاسته و به استقلال مالی بیشتری دست یابند. این استقلال مالی به دانشگاه‌ها امکان می‌دهد در برنامه‌های آموزشی و پژوهشی خود نوآوری بیشتری داشته باشند و در نهایت به ارتقای سطح علمی کشور کمک کنند.
۳- ایجاد ارتباط قوی با صنعت
یکی از وظایف معاونت تجاری‌سازی، ایجاد شبکه‌های ارتباطی مؤثر با صنایع مختلف است. این ارتباط به دانشگاه‌ها کمک می‌کند تا نیازهای صنعتی را بهتر شناسایی کرده و در پژوهش‌های خود به سمت حل مسائل واقعی و کاربردی حرکت کنند. نتیجه این ارتباط، خلق پروژه‌های تحقیقاتی با اهداف تجاری است که مورد نیاز صنایع مختلف بوده و قابلیت پیاده‌سازی و تجاری‌سازی دارند.
۴- توسعه توانمندی‌های دانشجویان و اساتید
دانشجویان و اعضای هیات علمی از جمله مهمترین سرمایه‌های دانشگاه هستند که با ایجاد بستری مناسب برای تجاری‌سازی، می‌توان از دانش و مهارت‌های آنان به‌طور موثرتر بهره‌برداری کرد. این معاونت می‌تواند به دانشجویان و اساتید فرصت‌هایی برای تبدیل ایده‌ها و اختراعات خود به کسب‌وکارها و استارتاپ‌های موفق ارائه دهد. چنین فضایی نه‌تنها موجب ایجاد انگیزه در میان پژوهشگران می‌شود، بلکه بستر اشتغال‌زایی برای دانشجویان و فارغ‌التحصیلان را نیز فراهم می‌کند.
۵- تقویت جایگاه دانشگاه‌ها در سطح بین‌المللی
با تجاری‌سازی محصولات علمی و پژوهشی، دانشگاه‌ها قادر خواهند بود در رقابت‌های بین‌المللی نیز حضور یافته و از این طریق شهرت و اعتبار علمی خود را افزایش دهند. دانشگاه‌های موفق در زمینه تجاری‌سازی به عنوان الگوهای موفق شناخته می‌شوند و همکاری‌های بین‌المللی بیشتری را جذب می‌کنند، که این امر به توسعه منابع مالی و علمی آنها کمک می‌کند.
هرشخصی را نمی‌توان در پست معاون اقتصادی یا تجاری سازی محصولات دانشگاهی قرار داد ، یک معاون اقتصادی در دانشگاه باید ویژگی‌ها و مهارت‌های خاصی داشته باشد تا بتواند مؤثر و موفق باشد.
برخی ویژگی‌های معاون اقتصادی در دانشگاه
۱- دیدگاه راهبردی و آینده‌نگری: معاون اقتصادی باید توانایی درک تغییرات اقتصادی، روندهای بازار و فرصت‌های تجاری را داشته باشد. این دیدگاه کمک می‌کند تا با شناسایی نیازهای بازار، برنامه‌های کارآمدی برای تجاری‌سازی محصولات و خدمات دانشگاه تدوین کند.
۲- تسلط بر امور مالی و اقتصادی: معاون اقتصادی باید دانش کافی در زمینه‌های مالی، سرمایه‌گذاری، تحلیل مالی و بودجه‌بندی داشته باشد تا بتواند تصمیمات مبتنی بر اطلاعات مالی را به‌درستی اتخاذ کند و بهره‌وری مالی دانشگاه را افزایش دهد.
۳- مهارت‌های ارتباطی و شبکه‌سازی: این نقش نیازمند ارتباط مستمر با نهادهای صنعتی، سرمایه‌گذاران و سایر دانشگاه‌هاست. معاون اقتصادی باید بتواند با ایجاد و گسترش شبکه‌های همکاری، فرصت‌های جدید برای پروژه‌های دانشگاهی ایجاد کند و روابط سودآوری برای دانشگاه برقرار کند.
۴- توانایی در مدیریت پروژه و نوآوری: موفقیت در تجاری‌سازی و استفاده بهینه از منابع دانشگاهی نیازمند مهارت در مدیریت پروژه‌های نوآورانه است. معاون باید قادر باشد تیم‌های مختلف را به سمت اهداف اقتصادی هدایت کند و محیطی برای رشد و توسعه فراهم کند.
۵- تجربه در کارآفرینی و تجاری‌سازی: تجربه در زمینه‌های کارآفرینی و تجاری‌سازی کمک می‌کند تا معاون اقتصادی دیدگاه عملی‌تری نسبت به تبدیل پژوهش‌ها و نوآوری‌های علمی به محصولات و خدمات داشته باشد و به دنبال منابع درآمدی جدید برای دانشگاه باشد.
۶- آشنایی با قوانین و مقررات تجاری و حقوقی: در مسیر تجاری‌سازی، آشنایی با مسائل حقوقی و مقررات تجاری امری حیاتی است. معاون اقتصادی باید بتواند با درک مقررات مرتبط، قراردادهای تجاری را با دقت و هوشمندی تنظیم و اجرا کند.
۷- مهارت‌های رهبری و انگیزه‌بخشی: معاون اقتصادی باید به عنوان یک رهبر توانمند عمل کند و اعضای تیم خود را تشویق به نوآوری و کارآفرینی کند. داشتن توانایی انگیزه‌بخشی در این نقش اهمیت دارد تا بتواند همکاری‌های مؤثر درون دانشگاهی و بین دانشگاه و صنعت ایجاد کند.
دلایل موفق نبودن تجاری‌سازی محصولات دانشگاهی
کمبود سرمایه‌گذاری و زیرساخت‌های تجاری‌سازی
یکی از دلایل اصلی عدم موفقیت تجاری‌سازی در دانشگاه‌ها، کمبود سرمایه‌گذاری و زیرساخت‌های مناسب برای حمایت از فرآیندهای تبدیل دانش به محصول قابل فروش است. دانشگاه‌ها معمولاً روی تولید دانش تمرکز دارند و زیرساخت‌هایی برای تبدیل این دانش به محصول تجاری ندارند. در مقایسه، دانشگاه‌هایی مانند ام آی تی و استنفورد در آمریکا نه‌تنها از منابع مالی قوی برخوردارند، بلکه از طریق واحدهای انتقال فناوری و همکاری با صنایع به‌خوبی از فرایند تجاری‌سازی پشتیبانی می‌کنند.
فاصله میان دانشگاه و صنعت
یکی دیگر از مشکلات اساسی، فاصله میان دانشگاه و صنعت است. بسیاری از پژوهش‌های دانشگاهی در خلأ علمی انجام می‌شوند و با نیازهای واقعی صنعت تطابق ندارند. نبود همکاری مؤثر و پایدار با صنعت باعث می‌شود که محصولات پژوهشی نتوانند وارد بازار شوند. کشورهای پیشرفته مانند آلمان و کره‌جنوبی دارای مدل‌های موفقی از همکاری‌های دانشگاه و صنعت هستند که به تحقق تجاری‌سازی کمک می‌کنند؛ به عنوان مثال، دانشگاه فنی مونیخ در آلمان دارای برنامه‌های نوآوری و همکاری صنعتی گسترده است که شامل تسهیلات مالی، فضاهای کاری و مربیان صنعتی برای پژوهشگران است.
نبود فرهنگ کارآفرینی در دانشگاه‌ها
یکی دیگر از عوامل عدم موفقیت، کمبود فرهنگ کارآفرینی در محیط‌های دانشگاهی است. در بسیاری از دانشگاه‌های ایران، دانشجویان و اساتید با مفاهیم کسب‌وکار، مدیریت پروژه و بازاریابی آشنایی کافی ندارند. در کشورهای پیشرفته، بسیاری از دانشگاه‌ها دوره‌ها و برنامه‌های آموزشی کارآفرینی دارند که به دانشجویان و اعضای هیئت علمی مهارت‌های لازم برای ورود به عرصه تجاری‌سازی را می‌آموزد. برای مثال، دانشگاه برکلی کالیفرنیا دارای برنامه‌های ویژه‌ای است که دانشجویان را به مسیرهای تجاری هدایت می‌کند و با ایجاد مراکز نوآوری، فرآیند تجاری‌سازی را برای آنها تسهیل می‌کند.
پیچیدگی‌های اداری و محدودیت‌های قانونی
موانع قانونی و بوروکراتیک نیز یکی از دلایل مهم موفق نبودن تجاری‌سازی در دانشگاه‌های ایران است. مجوزهای پیچیده، زمان‌بر بودن فرآیندهای اداری و محدودیت‌های قانونی، بسیاری از نوآوری‌های علمی را از رسیدن به بازار بازمی‌دارد. در مقابل، کشورهایی مانند آمریکا با وجود دفاتر انتقال فناوری (TTO)، مسیر تجاری‌سازی را برای پژوهشگران تسهیل کرده‌اند و این دفاتر به عنوان واسطه‌های قانونی و مالی برای ثبت پتنت و ارتباط با صنعت عمل می‌کنند.
نمونه‌های موفق دانشگاهی در تجاری سازی محصولات
دانشگاه استنفورد (آمریکا): با همکاری نزدیک با سیلیکون‌ولی، استنفورد به یکی از پیشروهای جهانی در تجاری‌سازی تبدیل شده است. این دانشگاه سالانه صدها استارتاپ در زمینه فناوری‌های نوآورانه تأسیس می‌کند و دانشجویان و پژوهشگران آن از حمایت‌های ویژه بهره‌مند می‌شوند.
مؤسسه فناوری ماساچوست آمریکا: از طریق دفاتر انتقال فناوری، برنامه‌های مالی و مشاوره‌ای از تجاری‌سازی پژوهش‌ها پشتیبانی می‌کند. این دانشگاه نقش بسزایی در ایجاد شرکت‌های فناوری دارد و به دلیل نوآوری‌های برجسته در صنایع گوناگون شناخته می‌شود.
دانشگاه ملی سنگاپور: این دانشگاه در جنوب شرق آسیا، با ایجاد مراکز تحقیقاتی، پارک‌های فناوری و ارائه مشاوره و منابع مالی، از فرآیند تجاری‌سازی حمایت می‌کند. برنامه‌های همکاری با صنعت در این دانشگاه، به تجاری‌سازی بسیاری از دستاوردهای علمی کمک کرده است.
دانشگاه کمبریج (انگلستان): کمبریج از طریق واحدهای نوآوری و شتاب‌دهنده‌های استارتاپی، پژوهش‌های علمی را به شرکت‌های دانش‌بنیان تبدیل کرده است. حمایت‌های مالی و مشاوره‌ای به دانشجویان و پژوهشگران، یکی از عوامل موفقیت این دانشگاه در تجاری‌سازی است.
دانشگاه صنعتی دلفت (هلند): این دانشگاه با ایجاد پارک‌های فناوری و مراکز نوآوری، پژوهشگران خود را در تجاری‌سازی دستاوردهای علمی یاری می‌کند. دلفت در همکاری‌های صنعتی و جذب سرمایه‌گذاری‌های خصوصی بسیار موفق عمل کرده است.
دانشگاه تسینگهوا (چین): تسینگهوا در همکاری با شرکت‌های بزرگ چینی نظیر علی‌بابا و هواوی، از طریق ایجاد واحدهای انتقال فناوری و ارائه منابع مالی و مشاوره، نقش مهمی در تجاری‌سازی محصولات علمی ایفا می‌کند.
دانشگاه برکلی (آمریکا): دانشگاه برکلی با مراکز نوآوری و کارآفرینی قوی، پژوهشگران را در مسیر تجاری‌سازی هدایت می‌کند. این دانشگاه از طریق همکاری با صنایع و ارائه حمایت‌های مالی و مشاوره‌ای، استارتاپ‌های موفقی تأسیس کرده است.
دانشگاه آکسفورد (انگلستان): با واحدهای نوآوری و برنامه‌های تجاری‌سازی، آکسفورد یکی از پیشروهای اروپا در زمینه تجاری‌سازی محسوب می‌شود. این دانشگاه از طریق همکاری‌های گسترده با صنایع و ایجاد شرکت‌های دانش‌بنیان، دستاوردهای علمی خود را به بازار وارد می‌کند.
دانشگاه ملبورن (استرالیا): این دانشگاه با ایجاد شتاب‌دهنده‌ها و برنامه‌های نوآوری برای دانشجویان، فرآیند تجاری‌سازی را تسهیل کرده است. دانشگاه ملبورن از طریق واحدهای انتقال فناوری و همکاری با صنایع، به یکی از مراکز تجاری‌سازی پیشرو در اقیانوسیه تبدیل شده است.
دانشگاه کالیفرنیا، لس‌آنجلس: این دانشگاه با تأسیس واحدهای کارآفرینی و نوآوری و ارائه دوره‌های آموزشی در زمینه کارآفرینی، دانشجویان و پژوهشگران را به سمت تجاری‌سازی هدایت می‌کند. این دانشگاه با تأسیس شرکت‌های فناوری و سرمایه‌گذاری در استارتاپ‌ها به یکی از موفق‌ترین دانشگاه‌های آمریکا در این حوزه تبدیل شده است.
با توجه به شرایط اقتصادی و فشارهای مالی که دانشگاه‌ها با آن مواجه‌اند، ایجاد معاونت تجاری‌سازی می‌تواند راهکاری موثر و پایدار برای توسعه منابع درآمدی، ارتقای کیفیت پژوهش‌ها و افزایش توان رقابتی دانشگاه‌ها باشد. تجاری‌سازی محصولات علمی و دانشگاهی نه‌تنها به تحقق رسالت‌های آموزشی و پژوهشی دانشگاه‌ها کمک می‌کند، بلکه گامی در راستای توسعه اقتصادی و صنعتی کشور است که مزایای آن در سطح ملی نیز نمایان خواهد شد.
تجربیات جهانی نشان می‌دهد که تجاری‌سازی موفق نیازمند همکاری مستمر دانشگاه‌ها با صنعت، تأمین زیرساخت‌های مالی و حقوقی، و توسعه فرهنگ کارآفرینی در بین اعضای هیئت علمی و دانشجویان است. دانشگاه‌های ایران می‌توانند با بهره‌گیری از این تجربیات و ایجاد معاونت‌های تخصصی در زمینه تجاری‌سازی، گام‌های موثری در جهت تبدیل دانش به ثروت و حل مشکلات مالی خود بردارند.
انتشار مطالب در باشگاه نخبگان ایرنا به منظور تبادل آرا و نظرات گوناگون جامعه است و الزاما به معنای تأیید کامل محتوای آن نیست. ایرنا آمادگی انتشار نقد و بررسی دیدگاه‌های منتشر شده را دارد.
*سید کامران یگانگی؛ عضو هیات‌علمی دانشگاه