به گزارش ایرنا از موسسه فرهنگی هنری موعود عصر(عج)، سید میلاد موسوی حق شناس در نشست اینترنت و تجربه های کودکان و مدیریت کودک در رسانه های آنلاین به جایگاه کودکان در فضای مجازی پرداخت و گفت: قلدری مجازی به مفهوم آزار و اذیت کودکان در فضای مجازی از جمله اخاذی، باجگیری، لفّاظی، هتک حرمت، تهدید و سوء استفاده از اطّلاعات شخصی است.
وی افزود: بر طبق گزارش مرکز پژوهش‌های سایبری آمریکا، ۲۶ درصد از کودکان و نوجوان بین ۱۳ تا ۱۷ سال در سال ۲۰۲۳ میلادی تجربه قلدری سایبری را در ماه اخیر گزارش کرده‌اند که ۱۹ درصد از این دانش‌آموزان به همین دلیل از رفتن به مدرسه اجتناب کرده‌اند؛ چرا که نیازمند بهبودی جسمانی و روانی بوده‌اند.
این پژوهشگر حوزه دیجیتال با ارائه آماری از مرکز ملّی کودکان گمشده و تحت استثمار در آمریکا افزود: در سال ۲۰۲۳ بیش از ۱۰۵ میلیون تصویر سوء استفاده از کودکان گزارش شده که ۲۲ میلیون مورد از آنها منحصر به فرد بوده و نشانگر آن است که هرگز پیش از آن منتشر نشده یا در فضای مجازی قرار نگرفته است و این آمار شگفت آور ناشی از خطرات بسیار جدی است که در کمین کودکان و نوجوانان در مواجهه با فضای دیجیتال وجود دارد.
نوجوانان، تحت استثمار اینترنت
موسوی حق شناس با اشاره به اینکه حدود پنج و نیم میلیارد نفر در سراسر جهان در رسانه‌های مجازی حضور دارند، به بررسی وضعیت آماری آمریکا به عنوان واضع نهاد اینترنت و راهبر کنونی آن در جهان اشاره کرد و گفت: معیار این آمار مصرف از فضای مجازی و با ادبیات دیجیتالی، شامل به اصطلاح « Screen Time» (زمان استفاده از صفحه نمایش) موبایل‌ها، تلویزیون و تبلت و کامپیوترها می‌شود.
این پژوهشگر ارتباطات و رسانه اضافه کرد: میانگین زمان مواجهه با صفحه‌نمایش افراد زیر ۱۸ سال در آمریکا برای کودکان بین ۸-۱۰ ساله شش ساعت، برای کودکان بین ۱۱-۱۴ سال، ۹ ساعت و برای نوجوانان بین ۱۵-۱۸ سال حدود هفت ساعت و نیم به صورت روزانه تخمین زده شده است.
چگونه بر فعالیت کودکان در فضای مجازی نظارت کنیم
موسوی حق شناس از ضرورت نظارت بر فعالیت کودکان در فضای مجازی سخن گفت و اظهار داشت: نظارت و کنترل ناظر به شیوه‌ها و وسایل و تدابیر در تحقّق اهداف نظارتی است اما آن نظارتی فعال شمرده می شود که همراه با حقّ دخالت و تصمیم‌گیری باشد و ناظر به عنوان مجری و ضابط، علاوه بر کنترل، حقّ دخالت نیز دارد. بنابر این می توان بر اساس زمان، نظارت را به سه گونه تقسیم کرد؛ «پیشینی یا آینده‌نگر» که دارای جنبه‌های پیشگیرانه است، «پسینی» که ناظر بر نتیجه کار است و «روندگرا» که نظارتی مستمر است و فرآیند عمل را در نظر می‌گیرد.
وی نظارت سازمانی و شغلی را متفاوت از نظارت والدین دانست و اذعان داشت: «بحث مراقبت، سرپرستی، تعامل و صمیمیت را در نظارت سازمانی نداریم؛ ولی در حوزه‌های تربیتی و والدگری این مفاهیم پیوند عمیقی با نظارت پیدا می‌کنند و در نتیجه آن را پیچیده می‌سازند.»
این پژوهشگر حوزه ارتباطات از شیوه های سخت افزاری و نرم افزاری نظارت سخن گفت و اظهار داشت: شیوه‌های نظارت بر کودکان را می توان به نظارت هم‌مکان، بین نسلی، مشارکتی و نظارت غیررسمی تقسیم کرد ولی باید به چالش‌های نظارت مداوم به ویژه در سنین نوجوانی توجه کرد تا مبادا موجب زیر پا گذاشتن حقوق کودکان، عدم پذیرش مسئولیت، عدم استفاده از حق انتخاب، ضعف در اراده و انفعال کودکان شود که در بزرگسالی باعث اختلال‌های رفتاری و شناختی متعددی خواهد شد.
وی تاکید کرد: فضای مجازی در درجه اول فضای فرصت های متعدد و متکثر، برای تمامی گروه های سنی و اجتماعی از جمله کودکان است. آنچه در این میان به ویژه برای گروه های آسیب پذیر جامعه اهمیت دارد، بهره گیری از فرصت های این فضا در کنار به حداقل رساندن تهدیدها و آسیب های آن است.
یک سوم کودکان جهاان در فضای مجازی مورد آزار قرار می گیرند
موسوی حق‌شناس با اشاره به اینکه در نسبت با فضای مجازی در سراسر دنیا پس از کوید ۱۹ نقطه عطفی اتّفاق افتاد، با مراجعه به آمارهای جهانی گفت: در انگلستان، گزارش شده که استفاده افراد زیر ۱۸ سال از فضای دیجیتال حدود شش ساعت بوده است اما نکته‌ی حائز همیت در پژوهشِ پشتیبانِ این گزارش، نگرانی‌های والدین و این کشور بر این مسئله است که روند استفاده کودکان از تلفن همراه رو به افزایش است.
وی با استناد به گزارشی از سازمان تنظیم رسانه‌ای انگلیس گفت: در این گزارش آمده است که «از هر پنج خانواده دارای کودک، چهار خانواده اعلام کرده‌اند که از پاندمی کوید روند استفاده کودکان از فضای مجازی افزایش داشته است. پسایندهای کووید این بود که مقاومت بسیاری از خانواده‌ها را شکست و قوانین خود را زیر پا گذاشتند و خانواده‌هایی که در آنها کودکان از ابزارهای دیجیتال والدین استفاده می‌کردند به نحوی قانع شدند که کودکان می‌بایست تبلت یا تلفن هوشمند مخصوص به خود را داشته باشند. بنابراین می‌توان گفت کووید ۱۹، نوع، شیوه و میزان مصرف کودکان و نوجوانان را تحت تاثیر قرار داد، آن هم با رضایت خانواده‌ها.»
این کارشناس رسانه افزود: آکادمی آمریکایی طبّ کودکان اعلام کرده است «۵۰ تا ۷۰ % از افراد زیر ۱۸ سال، پس از کووید در معرض اعتیاد به اینترنت قرار دارند. یعنی این خطر به صورت بالقوّه در آنهایی که بیش از ۶ ساعت از فضای مجازی استفاده می کنند، پدید آمده است؛ ضمن آنکه بیش از یک سوم کودکان جهان در فضای مجازی، به نحوی مورد آزار و اذیت قرار گرفته‌اند که این نشانگر بحرانی جهانی و نیازمند مقابله جدّی است.»
والدین اطلاعات فضای مجازی خود را به روز کنند
موسوی حق شناس درباره وضعیت کاربران اینترنتی در ایران اعلام کرد که بیش از ۲۵ درصد جمعیت کشور را افراد کمتر از ۱۸ سال تشکیل می‌دهند که بر اساس آمارها تا سال ۱۴۰۳، حدود ۱۶ میلیون از آنان دانش‌موز هستند و ۵۹ درصد از این کودکان اعلام کرده اند که بیشتر از پدر و مادر خود در حوزه فضای مجازی اطّلاعات دارند که این هشداری برای والدین است که می‌بایست خودشان را به روز کنند و آگاه باشند و تا جای ممکن در کارگاه ها و کنفرانس‌ها شرکت کنند و دانش خود را بالا ببرند.
وی به بررسی مخاطبان ایران در اینستاگرام پرداخت و گفت: در سال ۱۴۰۳ تا ۲۴ ساعت گذشته، کودکان و نوجوانان ایرانی بیش از صد میلیارد لایک در اینستاگرام زده اند و ۴۴ میلیون ویدیو بارگذاری شده و تعداد کامنت‌ها در سکوی اینستاگرام از سه میلیارد عبور کرده است. باید هشدار داد که این حجم از تعاملات و عرصه‌ها نیازمند پژوهش‌ها و قانون‌گذاری گسترده‌ای است.
چگونه از فضای مجازی جان سالم به در ببریم؟
مریم محبّی، مدرّس سواد رسانه‌ای از ضرورت توجه به سلامت دیجیتال سخن گفت و اظهار داشت: سلامت دیجیتال عبارت است از استفاده مسئولانه و بهینه از فناوری دیجیتال برای حفظ سلامت جسم و جان و لذا در اینجا به برخی از آسیب‌های روحی و روانی ناشی از استفاده از فضای دیجیتال اشاره می کنم.
وی از مقایسه اجتماعی به عنوان یکی از آسیب های دنیال دیجیتال یاد کرد و گفت: مشاهده زندگی دیگران و زیست با دیگران تا زمانی که در دنیای دیجیتال هستیم، بیشتر مشاهده می‌شود. مشاهده این تفاوت‌ها، سبب مقایسه و در نتیجه تغییر مسیر شغلی، مصرف‌گرایی بیش از اندازه، خریدن ملزوماتی که اصلا کاربری در زندگی ندارد می‌شود و این موضوع برای کودکان و نوجوانان هم مطرح است.
مجبی افزود: Fear of missing out به اختصار FOMO به معنای ترس از دست دادن یک چالش جدّی نسل دیجیتال و بیماری این نسل است. فرد در این بیماری دائما احساس می‌کند، اطّلاعاتی را از دست می‌دهد و چون هر روز نمی‌تواند از همه اطّلاعات استفاده کند که بسیاری از آن حتّی کاربردی هم ندارد، در نتیجه دچار اضطراب دائمی می‌شود.
وی ادامه داد: Phubbing (فابینگ) نیز بیماری جدیدی است که بسیاری از ما با آن مواجه شدیم و به معنای درگیری حواس با گوشی است و آن عملی است که باعث می‌شود افراد در محیط‌های اجتماعی یا خانوادگی به جای توجّه به دیگران به تلفن خود نگاه کنند. در نتیجه طرف مقابل حس نادیده گرفتن شده دارند و آسیب‌های بسیار شدیدی به روابط بین افراد از جمله زن و شوهر و والد و کودک وارد می‌کند.
این پژوهشگر حوزه رسانه افزود: انگاره منفی نسبت به جسم و ظاهر که سبب نارضایتی شدید از جسم و ظاهر می‌شود نیز یکی از آسیب های فضای مجازی است. مثلا برنامه‌هایی که نمایش تصاویر واقعی را با فیلتر(صافی) و عمل جراحی تغییر می دهد و تاثیرات روانی متعددی را به همراه دارد. در این انگاره فرد به جای آنکه در مسیر هدف، معنویت، شغل و حرفه حرکت کند، دائما درگیر ظاهر و جسم خود می‌گردد و خواهان تغییر آن است.
وی افزود: هیجانات ناگهانی و متعدد که با یک لمس صفحه نمایش دچار تغییر می‌شود از دیگرهای آسیب دنیای مجازی است. مثلا از صفحه اخبار لبنان و غزّه، به صفحه شوخی و بعد به صفحه معارف و قرآن می رویم؛ در حالی که نه درد ما عمقی دارد و نه حال معنوی ما! بلکه دائم در حال تجربه احساسات و هیجانات متعدد و مختلف هستیم. لذا خبرها را تا جای ممکن محدود کنید؛ چرا که ذات خبر منفی است.
مجبی از چالش چند وظیفه‌ای (Multitasking) یا همزمانی انجام چند فعالیت نام برد و گفت: گاهی این چالش به عنوان ویژگی مثبت تلقی می‌شود ولی عاملی برای کاهش تمرکز بر روی محتواست و در نتیجه عمق دید و نگاه افراد کاهش پیدا می‌کند. افراد در حالی که خود را کارشناس ورزش، سیاست و پزشکی می‌دانند، در همان حال غیرمتخصص هستند. به قول معروف اقیانوسی به عمیق یک سانتی‌متر! که افسردگی، ناکارآمدی و مانند آن از جمله تاثیرات روحی دیجیتال است.
خمیدگی مداوم گردن به افسردگی میانجامد
محبی همچنین به بیان مشکلات جسمی بر اثر استفاده از فضای مجازی و ارائه راهکارهایی برای این مشکلات پرداخت که به شرح زیر است:
- مشکلات چشمی ناشی از کم پلک زدن، خشکی چشم، به هم خوردن تنظیمات خواب با استفاده از نور آبی؛
- عارضه کمبود تحرّک ناشی از تغییر حالت ندادن، نشست‌های طولانی مدّت که باعث می‌شود مغز فرمان بدهد که برخی از نقاط بدن کارآمد نیست و خون در آن بخش جریان ندارد و باعث خشکی بدن می‌شود. لذا این نواحی مستعدّ بیماری های مختلف می‌شود.
- بیماری شایعی که بر اساس گزارش‌ها از بین صد نفر، ۳۰ نفر را درگیر می‌کند. مثلا مشکلات دست و مچ دست از جمله سندرم تونل کارپال که به خاطر نگه داشتن طولانی مدّت تبلت و گوشی همراه، کنسول‌ها و تایپ با کامپیوتر که باعث آسیب تاندون ها و فرسایش ماهیچه‌های نواحی دست می‌شود.
- مشکلات کمردرد و گردن درد به دلیل استفاده طولانی مدّت از موبایل و نشستن پشت سیستم‌های دیجیتال با گردن خمیده. پژوهشگران ثابت کرده اند که خمیده ماندن گردن سبب تغییر در مغز و بروز افسردگی نیز می‌شود.
راهکار ۲۰، ۲۰، ۲۰ را جدی بگیرید
محبی درباره راهکارهای این آسیب‌ها نیز نکاتی را بیان کرد و گفت: برای مشکلات چشمی راهکار ۲۰،۲۰،۲۰ پیشنهاد می‌شود. یعنی هر ۲۰ دقیقه، ۲۰ ثانیه به ۲۰ پا (۵،۶ متر) نگاه کنید. همچنین فعّال کردن نور شب که نور آبی و صدمات را کاهش می‌دهد یکی از راهکارهاست امّا بهتر این است که تمامی ابزارهای دیجیتال خانه در وقت خواب خاموش باشد و خواب با فاصله یک ساعت پس از خاموشی اتفاق بیافتد.
وی افزود: حرکت دادن مداوم دست و قرار دادن پایه برای موبایل و تبلت می‌تواند راهکار مقابله‌گری برای بیماری های مچ دست باشد. همچنین برای خشک نشدن ناشی از کم تحرّکی هر نیم ساعت از جای خود بلند شوید و حرکات کوتاه کششی انجام دهید.
چگونه والدینی هستید!؟
محبّی گفت: پدران و مادران برای نظارت در فعالیت های کودکان در فضای مجازی به سه دسته تقسیم می شوند. یکی والدین سهل گیر که محبت زیاد دارند ولی کنترل کمی اعمال می‌کنند و به خاطر دلسوزی‌های نابه‌جا دست کودک را در استفاده از فضای مجازی باز می‌گذارند. آن ها قانونی ندارند و اگر هم دارند، اعمال نمی‌کنند. آنها فرزندانی بی‌مسئولیت تربیت می کنند که در تعاملات خود دچار مشکلات اجتماعی می‌شوند.
وی افزود: والدین سخت‌گیر یا مستبد که با بایدها و نبایدهای بسیار و بی‌منطق و بدون در نظر گرفتن قابلیت کودک و نوجوان، قوانین سختی را اجرایی می‌کنند. ویژگی این نوع والدین محبت کم و کنترل زیاد است. آنها یا بچّه‌های منزوی و گوشه‌گیر با اعتماد به نفس‌های پایین به جا می‌گذارند یا بچّه‌هایی که خود قلدرمآب هستند.
این کارشناس حوزه ارتباطات اضافه کرد: سومین گروه، والدین مقتدر و متعادل هستند که قوانینی را با توجه به شرایط فرزند برقرار می‌کنند و سیستم پاداش و تنبیه را در خانه برقرار می‌کنند. فرزندان چنین خانواده هایی به میزان متعادلی، محبّت و کنترل‌گری دریافت کرده‌اند و در نتیجه روحیات متعادلی دارند.
وی فرایندهایی را برای نظارت برشمرد که به شرح زیر است:
- تنظیم زمان مصرف (ممنوعیت برای کودکان زیر دو سال)، برای بزرگسالان دو و نیم ساعت استفاده خارج از فضای کاری است و کودکان و نوجوانان نهایتا نیم ساعت. تست یانگ برای سنجش اعتیاد مجازی است.
- مدیریت محتوا یعنی نباید استفاده بیهوده و غیرهدفمند از فضای مجازی داشت. هر زمان خودتان یا فرزندانتان خواستند گوشی بردارند از آنان بپرسید «برای چه می‌خواهی استفاده کنی؟» «چه کار داری؟» تا هم کودک بداند که باید هدفمند باشد و هم بتوانید کنترل بر کار او داشته باشید.
- دیجیتال دیتوکس، یعنی مکان‌ها یا زمان‌های مشخّصی برای وسایل دیجیتال در نظر بگیریم. مکان‌های بدون دیجیتال، برهه‌ها و زمان‌های بدون دیجیتال ایجاد کنیم و زمان‌هایی را بدون گوشی تنها مشغول صحبت با اعضای خانواده یا بازی با همدیگر باشیم.
- جایگزین گذاشتن برای فضای مجازی؛ باید اعتراف کنیم که فضای مجازی جذّاب است؛ پس جایگزین‌های جذاب‌تری به جای آن انتخاب کنید.
- رشد خلاقیت و تفکر انتقادی. از فضای مجازی انتقاد کنیم و نشان دهیم که فضای مجازی تمام حقیقت را نشان نمی‌دهد و گاهی با مثال‌های ساده کودک را روشن کنیم که همه حقایق و زیبایی‌ها در فضای مجازی نشان داده نمی‌شود.
- الگوسازی؛ والدین گرامی! چگونه از بچّه‌ها انتظار داریم کتاب خوان باشند و استفاده کمی از گوشی داشته باشند؟ الگوی آنها مایی هستیم که ساعت‌ها وقت صرف فضای مجازی می‌کنیم؛ ولی فرصتی به واقعیت‌ها و حقایق زندگی اختصاص نمی‌دهیم. بیاید بهترین الگو برای نسل بعد از خود باشیم.
نسبت تعریف نشده ای با فضای مجازی داریم
محمّد پویا قاسمی کارشناس حوزه رسانه‌های دیجیتال نیز در این نشست از ضرورت مدیریت مصرف کودکان در فضای مجازی سخن گفت و اظهار داشت: آنچه امروز با آن مواجه هستیم، نسبت تعریف نشده‌ای با فضای مجازی است که ما به عنوان والد و همچنین مسئولان کشور، هیچ برنامه نظام‌مندی در خصوص مدیریت این تعامل نداشته و ارائه نکرده‌ایم و فرآیند جامعه پذیری کودکان به این رسانه ها تفویض شده است؛ آن هم در حالی که این رسانه ها برای جامعه پذیری طراحی نشده اند.
وی افزود: با وقوع کرونا مرز بین دنیای واقعی و فضای مجازی محو شد و عاقبت کودکان و بزرگسالان به نوعی وحدت با فضای دیجیتال رسیدند. نسل z و موالید سال ۱۴۰۰ به بعد، بخش زیادی از ساعاتشان با گوشی همراه می‌گذرد. این موضوع ضرورت مواجهه مسئله محور با بحث والدگری و فضای مجازی را دو چندان می‌کند. لذا رعایت حریم خصوصی کودکان دلیل استواری برای عدم مداخله در مدیریت مصرف فضای مجازی کودکان نیست.
یکصد و شصت و هشتمین نشست از سلسله نشست‌های ماهانه فرهنگ مهدوی با موضوع اینترنت و تجربه‌های کودکان و مدیریت کودک در رسانه‌ها آنلاین پنجشنبه ۲۴ آبان با حضور پژوهشگران رسانه و ارتباطات در سالن سوره حوزه هنری برگزار شد.