به گزارش ایرنا، قم یکی از استان‌های نیمه‌خشک ایران، در سال‌های اخیر با بحران جدی کمبود منابع آبی روبه‌رو شده‌است، کاهش بارش‌ها، افزایش مصرف آب و کاهش سطح منابع آبی زیرزمینی تهدیدات بزرگی برای زندگی مردم و کشاورزی استان به شمار می‌رود. این معضل نه تنها بر کیفیت زندگی تاثیر می‌گذارد، بلکه آینده‌ای نامطمئن برای قم رقم خواهد زد.
یکی از مهم‌ترین شاخص‌های بحران آب در این استان، کاهش شدید حجم مخزن سد ۱۵ خرداد است که به‌عنوان یکی از منابع اصلی تأمین آب در استان است. در حال حاضر حجم این سد به گفته مسوولان آب منطقه‌ای استان به تنها ۱۲ درصد ظرفیت خود رسیده است، که نشان از کاهش چشم‌گیر منابع آبی سطحی دارد. این وضعیت به خوبی نشان می‌دهد که استان قم به‌شدت با مشکلات جدی در تأمین منابع آبی روبرو است.
سد ۱۵ خرداد در آستانه به گل نشستن
سد ۱۵ خرداد درشمال شرقی شهرستان دلیجان و در فاصله پنج کیلومتری آن قرار دارد، این سد با حداکثر ارتفاع از کف رودخانه ۳۰.۵۴ متر و ارتفاع از روی پی ۹۶ متر، طول تاج ۳۲۰ متر و عرض آن در تاج ۱۰ متر است. حجم آب مفید آن ۱۶۵ میلیون متر مکعب می‌باشد. این سد توسط آب‌های حوزه قمرود تغذیه می‌شود. که درحال حاضر در آستانه به گل نشستن است.
مسوولان تاکید دارند که یکی از دلایل عمده بحران آب در قم، احداث ۲۶ سد و بند بر روی رودخانه‌های قمرود و قره چای در بالادست استان است. این پروژه‌ها که به طور مستقیم بر جریان طبیعی آب‌ها تأثیر گذاشته‌اند، عملاً حقابه‌های طبیعی قم قطع شده‌است. این تغییرات نه تنها باعث کاهش منابع آبی استان شده، بلکه تأثیرات آن در گسترش بیابان‌ها و فرسایش خاک نیز مشاهده می‌شود.
در سال‌های اخیر، قم به دلیل تغییرات اقلیمی و کاهش میزان بارش‌ها با مشکلات جدی در تأمین منابع آبی روبه‌رو شده است، این استان که به‌طور طبیعی بارندگی کمی دارد، با عدم افزایش بارش‌ها در چند سال گذشته شرایط بحرانی‌تری پیدا کرده‌است. این کاهش بارندگی‌ها سبب شده تا منابع آبی سطحی و زیرزمینی قم با سرعت بیشتری کاهش یابد.
برداشت بی‌رویه از چاه‌های مجاز
علاوه بر این، مسئله برداشت‌های غیرمجاز آب از منابع زیرزمینی یکی از عوامل اصلی در تشدید بحران آب در قم به شمار می‌آید. معاون حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای قم در این زمینه گزارش داده که چاه‌های مجاز استان، به‌ویژه چاه‌های کشاورزی، به‌طور غیرمجاز ۱۸۰ میلیون مترمکعب آب از منابع زیرزمینی برداشت می‌کنند. این میزان برداشت غیرمجاز که بیش از نصف سهمیه قانونی چاه‌هاست، باعث کاهش شدید سطح آب‌های زیرزمینی و در نتیجه فرونشست زمین در برخی از دشت‌های استان شده است. در حالی که سهمیه آب چاه‌های مجاز استان ۳۰۰ میلیون مترمکعب تعیین شده، این تخلفات در برداشت‌های غیرمجاز آسیب‌های زیست‌محیطی گسترده‌ای مانند فرونشست زمین، کاهش کیفیت آب و ایجاد ریزگردها به دنبال داشته‌است.
بررسی‌ها نشان می‌دهد بیشترین ضربه به منابع آبی استان توسط چاه‌های مجاز وارد می‌شود که اغلب در بخش کشاورزی فعالیت دارند. این چاه‌ها که در واقع باید به‌طور مؤثری منابع آبی استان را مدیریت کنند، به علت برداشت‌های غیرمجاز، به‌عنوان عامل اصلی بحران شناخته می‌شوند. علاوه بر این، بر اساس اطلاعات ارائه‌شده، تعداد چاه‌های غیرمجاز در استان قم به‌طور قابل توجهی کاهش یافته و درحال حاضر حدود ۲۲ میلیون مترمکعب آب از این چاه‌ها برداشت می‌شود. اما با توجه به اینکه این برداشت‌ها تنها پنج درصد از منابع زیرزمینی استان را تشکیل می‌دهد، مهم‌ترین چالش در واقع برداشت‌های غیرمجاز از چاه‌های مجاز است.
دراین راستا معاون حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای قم با اشاره به وجود یک‌هزار و ۲۰۰ چاه مجاز کشاورزی، اظهار داشته است که چاه‌های مجاز استان ۱۸۰ میلیون مترمکعب برداشت غیرمجاز از منابع زیرزمینی دارند.محمد دانشور بیان داشت: بیشترین برداشت غیرمجاز توسط چاه‌های مجاز صورت می‌گیرد.
بر اساس اظهارات مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای قم، کاهش ورودی آب به استان، که اکنون حدود ۸۰ درصد آن از خارج قم تأمین می‌شود، به معنای این است که این استان در آینده‌ای نه چندان دور با چالش جدی در تأمین آب شرب مواجه خواهد شد. علاوه بر این، سوءمدیریت‌ها و عدم اصلاح ساختار مصرف آب طی ۲ دهه گذشته نیز به تشدید این بحران کمک کرده‌است.
سد کوچری نیز یکی از منابع اصلی آب قم نیز در هشت کیلومتری جنوب غرب شهرستان گلپایگان شهریورماه ۱۳۹۵ با هدف تأمین آب شرب درازمدت شهرهای دلیجان، ساوه، قم، خوانسار، خمین، گلپایگان، محلات، نیم‌ور، سلفچگان به طور رسمی به بهره‌برداری رسید.
طبق آمار شرکت آب منطقه ای قم، چاه‌های مجاز استان، به‌ویژه چاه‌های کشاورزی، به‌طور غیرمجاز ۱۸۰ میلیون مترمکعب آب از منابع زیرزمینی برداشت می‌کنند. این میزان برداشت غیرمجاز که بیش از نصف سهمیه قانونی چاه‌ها است، باعث کاهش شدید سطح آب‌های زیرزمینی و در نتیجه فرونشست زمین در برخی از دشت‌های استان شده است.
راهکارهایی برای مقابله با این بحران وجود دارد. یکی از اقدامات مهم، نصب کنتورهای هوشمند برای کنترل برداشت از منابع زیرزمینی است. به گفته مسئولان، در سال گذشته مشارکت کشاورزان در نصب کنتورهای هوشمند بیشتر از قبل شده است، که این نشان‌دهنده تمایل جامعه کشاورزی برای همکاری در مدیریت مصرف منابع آبی است. همچنین، ضرورت انطباق برنامه‌های توسعه‌ای استان با محدودیت‌های آبی در سند آمایش استان مطرح شده است تا در تصمیم‌گیری‌های کلان، مسأله منابع آبی به‌طور جدی مدنظر قرار گیرد.
کارشناسان بر این باورند علاوه بر این، مصرف بی‌رویه آب در بخش‌های مختلف، به‌ویژه کشاورزی، موجب شده که منابع آب زیرزمینی به شدت تحت فشار قرار گیرند. در حالی که کشاورزان برای تأمین آب مورد نیاز خود به منابع زیرزمینی وابسته هستند، استفاده از روش‌های سنتی آبیاری همچنان در این بخش رایج است.
در نتیجه، این مصرف بی‌رویه باعث افت شدید سطح آب‌های زیرزمینی شده و در بسیاری از مناطق، چاه‌ها دیگر توان تأمین نیاز کشاورزان را ندارند.
از سوی دیگر دست اندرکان معتقدند که عدم بهره‌برداری بهینه از منابع آب در قم به یکی دیگر از مشکلات بزرگ تبدیل شده است. به‌طور مثال، سیستم‌های آبیاری در بسیاری از مزارع به روش‌های سنتی و ناکارآمد انجام می‌شود، که منجر به هدررفت منابع آبی به میزان زیادی می‌شود. همچنین، عدم وجود زیرساخت‌های مناسب برای ذخیره‌سازی آب باران و تصفیه و بازچرخانی آب در سطح استان به تشدید بحران کمک کرده‌است. علاوه بر این، رشد جمعیت و توسعه صنعتی قم مصرف آب را در همه بخش‌ها افزایش داده‌است. رشد شهرنشینی و گسترش صنایع، نیاز به منابع آبی را به‌شدت بالا برده و بر فشار بر منابع موجود افزوده‌است.
تحقیقات نشان می‌دهد این بحران آب تنها به کشاورزی و صنعت آسیب نمی‌زند، بلکه به‌طور مستقیم بر کیفیت زندگی مردم تأثیر خواهد گذاشت. افت سطح منابع آبی می‌تواند به کمبود آب شرب در مناطق مختلف قم منجر شود و همچنین کشاورزی را دچار مشکلات جدی کند. به‌ویژه با توجه به وابستگی مردم به کشاورزی و دامپروری، کاهش منابع آبی می‌تواند امنیت غذایی استان را تحت تهدید قرار دهد. فرونشست زمین یکی دیگر از تبعات منفی کمبود آب است که در سال‌های اخیر در قم مشاهده شده و نشان از تغییرات زیست‌محیطی جدی دارد.
کارشناسان می‌گویند برای مقابله با بحران آب در قم، نیازمند یک رویکرد جامع و همگانی هستیم. اولین اقدام ضروری استفاده از فناوری‌های نوین در بخش کشاورزی است. استفاده از سیستم‌های آبیاری قطره‌ای و هوشمند می‌تواند مصرف آب در کشاورزی را به میزان قابل توجهی کاهش دهد. به‌کارگیری این سیستم‌ها ضمن کاهش تبخیر و هدررفت آب، بهره‌وری مصرف منابع آبی را افزایش خواهد داد. در این راستا، آگاهی‌رسانی به کشاورزان و تشویق آنان به استفاده از این فناوری‌ها ضروری است. علاوه بر این، باید برای ترویج فرهنگ صرفه‌جویی در مصرف آب اقدامات گسترده‌ای صورت گیرد. مردم باید آگاه شوند که هدررفت آب نه تنها به منابع طبیعی آسیب می‌زند، بلکه تهدیدی جدی برای آینده استان است.
بحران آب فراتر از تهدید یک واقعیت دردناک است
در همین راستا، استاندار قم نیز بر لزوم حفاظت و حراست از منابع آبی تأکید کرده و ضرورت همکاری بیش از پیش دستگاه قضایی، نیروی انتظامی و مردم در مدیریت مصرف آب را یادآوری کرده است. این هم‌افزایی می‌تواند زمینه‌ساز مدیریت بهینه منابع آبی و جلوگیری از بحران‌های آتی باشد.
برخی تجربه‌های موفق در کشورهای دیگر حاکی است که ایجاد زیرساخت‌های مناسب برای مدیریت منابع آب نیز از دیگر راهکارهایی است که می‌تواند به حل بحران کمک کند. ایجاد سدهای کوچک برای ذخیره‌سازی آب باران، جمع‌آوری آب‌های سطحی و استفاده از تکنولوژی‌های پیشرفته در تصفیه و بازچرخانی آب می‌تواند تا حد زیادی به تأمین منابع آبی پایدار کمک کند. در این مسیر، همکاری با متخصصان و استفاده از فناوری‌های نوین در حوزه منابع آب بسیار حائز اهمیت است.
تحقیقات نشان می‌دهد بهره‌گیری از انرژی‌های تجدیدپذیر مانند انرژی خورشیدی و بادی برای تصفیه آب و استفاده از آب‌های شور به‌عنوان منابع جایگزین می‌تواند یکی از راهکارهای مؤثر در حل بحران آب باشد. این تکنولوژی‌ها می‌توانند به تأمین پایدار منابع آبی کمک کنند و از فشار بر منابع آب‌های شیرین بکاهند.
بحران آب در قم دیگر یک واقعیت پنهان نیست، بلکه تهدید آشکار و جدی است که همه ابعاد مختلف زندگی مردم این استان را تحت تأثیر قرار داده است. برای مقابله با این بحران و حفظ منابع آبی، نیازمند یک همکاری همگانی میان مسئولان، کشاورزان و مردم هستیم. اگر این همکاری در راستای مدیریت بهینه منابع آب شکل گیرد، هنوز می‌توان به آینده‌ای پایدار و مطمئن برای قم امیدوار بود، اما در غیر این صورت، آینده‌ای خشک و بی‌آب در انتظار این استان خواهد بود.
*خبرنگار ایرنا