تاب آوری اجتماعی به معنای توانایی و ظرفیت افراد برای مقابله و انطباق با تغییرات است. با این حال در سال‌های اخیر شاهد کاهش تاب‌آوری اجتماعی در خانواده‌ها و حتی در جامعه هستیم که برخی اوقات خود را به صورت خشونت، نزاع، درگیری و ... نشان می‌دهد.
طبق آمار پزشکی قانونی استان تهران بیشترین مراجعه کننده نزاع به این سازمان را دارد؛ از ابتدای فروردین تا پایان شهریور سال ۱۴۰۲، ۵۵ هزار و ۲۹۹ نفر به دلیل آسیب‌های ناشی از نزاع به مراکز پزشکی قانونی استان تهران مراجعه کردند که این رقم در مقایسه با مدت مشابه سال ۱۴۰۱ نیم درصد افزایش داشته است و البته باید گفت که نزاع خیابانی فقط مربوط به یک استان یا منطقه خاص نیست. در برخی مواقع نیز شاهد کاهش تاب‌آوری اجتماعی و بروز خشونت در سطح خانواده هستیم که از مصادیق آن می‌توان به قتل یک خبرنگار توسط همسرش یا قتل خانوادگی در ولنجک اشاره کرد.
در اینجا این پرسش مطرح است که کدام مسیر به خطا رفته و یا کدام مسیر دارد به خطا می‌رود که شاهد بروز خشونت به این شکل در خانواده‌ها و جامعه هستیم و راه برون رفت از این وضعیت چیست؟ با توجه به اهمیت موضوع، پژوهشگر ایرنا در گام نخست برای پاسخ‌گویی به این پرسش و یافتن راهکار موثر در این زمینه با «امیر مغنی‌باشی» مددکار اجتماعی و عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی و «رضا صفری‌شالی» جامعه شناس و عضو هیات علمی دانشگاه خوارزمی به گفت‌وگو نشست.
تاب‌آوری فردی و خانوادگی، متاثر از شرایط جامعه است
مغنی‌باشی در مورد دلایل کاهش تاب‌آوری اجتماعی در جامعه می‌گوید: تاب‌آوری اجتماعی مولفه‌ای چندعاملی است و در سطوح فردی، خانوادگی و جامعه قابل بررسی است. به طور کلی به میزانی که فرد خصلتی ذاتی برای مثال صبور و محکم یا اکتسابی برخوردار از مهارت‌هایی اعم از مهارت‌های زندگی و خودمراقبتی باشد، تاب‌آوری او بالاتر خواهد بود. تاب‌آوری فقط جنبه فردی ندارد، بلکه جلوه‌های خانوادگی نیز دارد، به هر میزان که خانواده منسجم‌تر، اعضای آن حامی یکدیگر و اهل گفت‌وگو و صمیمی باشند، فرزندان تاب‌آوری و انعطاف بیشتری برای حل مسائل و مشکلات در شرایط بحرانی خواهند داشت. با این وجود، تاب‌آوری فردی و خانوادگی، متاثر از شرایط جامعه است.
وی می‌افزاید: نشانگرهای فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و حتی سیاسی می‌توانند بر تاب‌آوری اجتماعی تاثیرگذار باشند. به طور مثال فشار اقتصادی تبعات منفی بر تاب‌آوری اجتماعی دارد. در گزارشی که توسط مرکز پژوهش‌های مجلس درباره وضعیت فقر در دهه ۱۳۹۰ انجام شده، نشان داده؛ زمانی که اقتصاد تاب‌آوری کمتر و گرانی‌ها افسارگسیخته‌تر شده، سهم تفریح و سرگرمی، مسافرت و به طور کلی اوقات فراغت از سبد خانوار کاهش یافته که این امر پیش‌آگهی تنش‌های روحی و روانی، خشونت و مسائل اجتماعی در جامعه است.
گسست نسلی بدون گفت‌وگو اوضاع را وخیم‌تر می‌کند
مغنی‌باشی: گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس در مورد دهه ۱۳۹۰ نشان داده زمانی که اقتصاد تاب‌آوری کمتری داشته و گرانی‌ها افسارگسیخته‌تر شده، سهم تفریح و سرگرمی، مسافرت و به طور کلی اوقات فراغت از سبد خانوار کاهش یافته که این امر پیش‌آگهی تنش‌های روحی و روانی، خشونت و مسائل اجتماعی در جامعه استوی ادامه می‌دهد: از نظر فرهنگی نیز باید به این نکته توجه کرد که به دلیل تغییر و تحولاتی که در دهه‌های گذشته اتفاق افتاده است والدین و فرزندان، آموزگاران و دانش آموزان، استادان و دانشجویان زبان یکدیگر را کمتر متوجه می‌شوند. این گسست نسلی بدون درک متقابل و گفت‌وگو اوضاع را وخیم‌تر می‌کند و در خانواده، مدرسه و جامعه می‌تواند زمینه‌ساز مسائل و آسیب‌های اجتماعی شود.
صفری شالی در پاسخ به این سوال می‌گوید: تاب‌آوری در معنای لغوی، تحمل شرایط، مسایل، موقعیت‌ها، دیدگاه‌ها و موضوعات است. به عبارت دیگر تحمل، بردباری و صبوری معنای تاب‌آوری هستند. اما اینکه چرا در سال‌های اخیر تاب‌آوری کاهش یافته، بخش عمده دلایل به فعالیت رسانه‌ها بازمی‌گردد.
رسانه‌ها همیشه سعی می‌کنند برخی موضوعات را برساخت کنند، جریان‌سازی داشته باشند یا مسایل را به شکلی جلوه دهند که در آینده ممکن است نسبت به شرایط حال، تاثیر بدتری داشته باشد. به عبارتی رسانه‌ها ممکن است این احساس را در جامعه ایجاد کنند که قدرت کنشگری و اثرگذاری مردم کاهش یافته است.
اما بخش عمده دیگر از دلایل، مسایل مربوط به عملکرد برخی مدیران در سطوح میانی است، برای مثال وقتی مدیر یک اداره کل و یا نمایده مجلسی دارای حدود اختیار و امکاناتی است و در هنگام گرفتن مسئولیت، قول‌هایی را به مردم می‌دهد و در مردم نوعی توقعات از نوع توقعات فزاینده را به وجود می‌آورد و در آینده نتواند به آن قول‌ها جامعه عمل بپوشاند، با کاهش تاب آوری در جامعه مواجه خواهد شد.
پیامدهای کاهش تاب‌آوری در جامعه
مغنی‌باشی درباره پیامدهای کاهش تاب‌آوری در جامعه می‌گوید: وقتی تاب آوری اجتماعی کاهش یافت، احتمالاً ما با افزایش خودکشی، خشونت خانگی، خشونت‌های اجتماعی، اعتیاد، طلاق، کاهش بهره‌وری نیروی کار و حتی بی‌احترامی در فضای مجازی مواجه خواهیم بود. متاسفانه اکنون با چندین میلیون پرونده قضایی، چندین میلیون نفر معتاد، نرخ بالای طلاق و ... مواجه هستیم.
صفری شالی نیز در این باره می‌گوید: تاب‌آوری امروزه در علوم اجتماعی یک مفهوم بزرگی است که در تحلیل‌های روزمره و یا زندگی روزمره باید به آن توجه داشت و کاهش تاب‌آوری در جامعه چه در سطح فردی و چه در سطح اجتماعی ممکن است منجر به بروز رفتارهای ضد هنجار، ضد قانون، ضد عرف و یا ضد شرع شود.
از طرفی کاهش تاب آوری ممکن است منجر به بروز رفتارهای احساسی در افراد شود که این رفتارهای احساسی ممکن است هم به خانواده و هم به جامعه و یا اقشاری از جامعه به ویژه کودکان و نوجوانان که در فرایند جامعه پذیری هستند، آسیب بزند یا احساس میزان امنیت روانی آنها را تحت تاثیر قرار دهد. این موضوع همچنین می‌تواند برخی اوقات نوعی احساس بی‌آیندگی را در آنها به وجود آورد. بنابراین احساس کاهش تاب‌آوری یک امر بسیار مهمی است. سلامت اجتماعی را کاهش می‌دهد، سرمایه اجتماعی را دچار فرسایش کرده و آسیب‌های اجتماعی را افزایش می‌دهد.
وی می‌افزاید: پیامدهای تاب آوری پایین در جامعه، در سطح خانواده و در سطح فردی بسیار خطرناک است. جامعه سالم از افراد تشکیل می‌شود، اگر افراد سلامت رفتار از حسن خلق و شیوه مواجهه با مسایل و مشکلات را آموزش ندیده یا توانایی پایینی در این زمینه داشته باشند، ممکن است رفتارهای هیجانی، احساسی و واکنش‌های افراطی در برابر مسایل از خود بروز دهند و اگر فردی در مقابل آنها چنین واکنشی داشته باشد، تنش ایجاد خواهد شد.
برای افزایش تاب‌آوری اجتماعی چه باید کرد؟
مغنی‌باشی برای افزایش تاب‌آوری اجتماعی در جامعه به راهکارهایی اشاره کرده و می‌گوید: برای اینکه بتوانیم تاب‌آوری اجتماعی را بالا ببریم اولاً باید سیاستگذاری اجتماعی به خصوص برای تربیت نسل تاب آور داشته باشیم. تاب‌آوری امری تربیتی و زمانبر است. مهارت‌های زندگی و خودمراقبتی را از دوران کودکی و به خصوص در خانواده و مدرسه به کودکان و نوجوانان آموزش بدهیم. شاید مهمترین مهارتی که باید یاد بدهیم مهارت حل مساله و گفت‌وگو است.
باید به خواسته‌های هم و تنوع اجتماعی احترام گذاشت
وی می‌افزاید: گفت‌وگو در سطح خانواده و جامعه نیازمند آموزش و تربیت است. باید یاد بگیریم که وقتی سانحه رانندگی رخ می‌دهد، راه حل آن دعوا و مشاجره نیست، یا در زندگی زناشویی خشونت و دعوا نمی‌توان مساله را حل کرد. فرهنگ گفت‌وگو را باید در جامعه ترویج کرد، باید به خواسته‌های هم و تنوع اجتماعی احترام گذاشت. با لجبازی کردن مساله‌ای حل نمی‌شود چه در سطح خانوادگی و چه در سطح جامعه. گفت‌وگو حتی در صدا و سیما هم باید مورد پیگیری قرار گیرد. این امر می‌تواند زمینه‌ساز بازتولید سرمایه اجتماعی و اعتماد عمومی باشد که از عناصر یک جامعه تاب آور است.
وی می‌افزاید: با این حال کماکان معتقدم پیش شرط تاب‌آوری اجتماعی بهبود شرایط اقتصادی است، اگرچه این موضوع به تنهایی کافی نیست. به طور مثال، بیماری که از نظر علائم حیاتی شرایط بحرانی دارد در عین حال دچار اختلال روحی روانی (افسردگی، اضطراب) هم شده به طور طبیعی وقتی به بیمارستان مراجعه می کند، اول این بیمار احیا می‌شود و سپس درمان اختلالات روانی فرد مورد پیگیری قرار می‌گیرد. بنابراین ابتدا باید نیازهای اساسی مردم و جامعه تامین شود.
با رفع نیازهای عمومی جامعه، تاب‌آوری افزایش می‌یابد
صفری‌شالی نیز در این باره به راهکارهای افزایش تاب‌آوری اجتماعی در سطح فردی، خانوادگی و اجتماعی اشاره کرده و می‌گوید: اولین اقدامات متوجه نهادهای رسمی و دولتی است. این نهادها با توجه به اینکه امکانات، برنامه‌ریزی، افراد و پتانسیل‌های مختلفی دارند بنابراین مسئول هستند.
آنها باید از طریق تحقق اهداف جمعی و پاسخ‌گویی به نیازهای عمومی در عرصه‌های مختلف معیشت، بهداشت، درمان و سلامت، آموزش، اشتغال، مسکن و اوقات فراغت فعالیت کنند و وقتی این نیازهای عمومی جامعه برآورده شود، تاب‌آوری جامعه و به عبارتی نشاط اجتماعی افزایش می‌یابد.
اما اگر این نیازهای اولیه و عمومی برآورده نشود، افراد برای تحقق آنها ممکن است دچار چالش شوند و همین چالش‌ها را ما در زندگی روزمره و در سطح خیابان و در میان اقشاری که در دو گانه سلامت و معیشت و یا در دوگانه اشتغال و بیکاری هستند، شاهد هستیم. بنابراین تامین نیازهای عمومی و تحقق اهداف جمعی از اولین وظایف سازمان‌های مسئول است.
صفری شالی: تامین نیازهای عمومی و تحقق اهداف جمعی از اولین وظایف سازمان‌های مسئول برای افزایش تاب‌آوری در جامعه استوی می‌افزاید: از طرفی افزایش آگاهی چه در سطح پیشگیری از طریق آموزش در قالب نهادهای رسمی مانند آموزش و پرورش و چه نهادهای غیر رسمی مانند رسانه‌های مختلف اهمیت دارد. همچنین سازمان‌های مدنی به عنوان بخش غیر رسمی وظایف و رسالت‌های متعددی در این حوزه دارند. این نهادها از طریق برگزاری جلسات آموزشی، برگزاری گروه‌های اجتماع‌محور، نشست‌ها و تولید محتوا در اشکال مختلف می‌توانند به افزایش آگاهی جامعه و افزایش صبر و بردباری و نحوه مواجه با مسایل و آموزش مهارت های زندگی بپردازند.
در چنین شرایطی است که می‌توان آرامش نسبی را در جامعه برقرار ساخته و تاب آوری اجتماعی را افزایش داده و میزان مسایل، مشکلات و رفتارهای پرخطر و احساسی را کاهش داد.
جمع‌بندی
در مجموع کاهش تاب‌آوری اجتماعی ناشی از عوامل مختلف اقتصادی، اجتماعی- فرهنگی است. مشکلات معیشتی و بیکاری در کنار نبود مهارت حل مساله، تاب‌آوری افراد را تحت تاثیر قرار داده و سبب شده در مواجهه با مسایل و مشکلات مختلف به صورت پرخاشگری، نزاع و درگیری بروز نماید.
بنابراین برای ارتقای میزان تاب‌آوری اجتماعی و بهبود عملکرد افراد به نظر می‌آید، هم باید نهادهای رسمی تلاش کنند و هم نهادهای غیر رسمی. عمل به وعده‌ها، بهبود معیشت و ارتقای رفاه افراد در کنار آموزش مهارت حل مساله و فراهم ساختن امکان گفت‌وگو زمینه را برای افزایش تاب‌آوری اجتماعی و کاهش آسیب‌های اجتماعی در جامعه فراهم می‌کند.