«بنی آدم اعضای یکدیگرند / که در آفرینش ز یک گوهرند»/ سعدی
روز جهانی معلولان، در سوم دسامبر هر سال به همت سازمان ملل متحد گرامی داشته می‌شود. حاکمان، فرهیختگان و مردم جهان به پاس ارج نهادن به حقوق و کرامت انسانی، از حقوق به‌حق معلولان در اجتماع سخن گویند. این روز، که نخستین‌بار در سال ۱۹۹۲ میلادی به‌منظور تقویت همبستگی جهانی به تصویب رسید، فرصتی است تا جوامع بشری با درک و آگاهی از چالش‌ها و آرزوهای معلولان در جهت حمایت از آنان در تمام عرصه‌های زندگی اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، تحصیلی و سیاسی هم‌دست شوند. این روز نمادی است از همگرایی انسان‌ها برای ساختن دنیایی برابر که هیچ‌کس به‌خاطر نقصی در جسم یا روح از حقوق بنیادین خود محروم نخواهد بود.
در این روز، اهدافی بلند و نیکو دنبال می‌شود؛ از جمله افزایش آگاهی جهانی،تبیین وترویج حقوق انسانی، تشویق به مشارکت فعال و گرامیداشت دستاوردهای ارزشمند معلولان.
سازمان بهداشت جهانی (WHO) معلولیت را نه صرفاً به‌عنوان نقصی فردی، بلکه به‌عنوان پدیده‌ای پیچیده می‌بیند که از پیوندهای گوناگون فردی و اجتماعی سرچشمه می‌گیرد. طبق طبقه‌بندی بین‌المللی عملکرد، ناتوانی و سلامت (ICF)، معلولیت از سه بُعد اساسی تشکیل می‌شود:
نقص‌های جسمانی (Impairments): نقص‌های جسمی که به مشکلات یا تفاوت‌های موجود در ساختار یا عملکرد بدن اشاره دارند، همچون آسیب‌های جسمی و اختلالات حسی و عصبی.
محدودیت‌های فعالیت (Activity Limitations): محدودیت در انجام امور روزمره از قبیل حرکت، بینایی و شنوایی که در نتیجه نقص‌های جسمانی یا محیطی پدید می‌آید.
مشارکت محدود (Participation Restrictions): موانعی که فرد در مشارکت در فعالیت‌های اجتماعی، شغلی، تحصیلی و خانوادگی با آن روبه‌رو می‌شود، که به‌دلیل محدودیت‌های جسمانی یا محیطی است.
از نظر سازمان بهداشت جهانی، معلولیت به‌عنوان واقعیتی جامع مطرح است که در تعامل میان مشکلات جسمی و اجتماعی شکل می‌گیرد و به محدودیت‌های فعالیت و مشارکت منجر می‌شود.
در دیدگاه روان‌شناسی نیز، معلولیت وضعیتی است که فرد را از دستیابی به بهترین عملکرد و استقلال در زندگی روزمره بازمی‌دارد. این محدودیت‌ها ممکن است در قالب مشکلات جسمانی، روانی یا شناختی بروز یابند.
معلولیت‌های جسمانی شامل نقص‌های حرکتی و اختلالات حسی است که توانایی فرد را در انجام وظایف جسمانی محدود می‌کند.
معلولیت‌های روانی شامل اختلالات روانی چون اضطراب، افسردگی و اختلالات رفتاری است که بر عملکرد فرد در حوزه‌های روانی و اجتماعی تأثیر می‌گذارد.
معلولیت‌های شناختی شامل ناتوانی‌های یادگیری و اختلالات حافظه است که می‌تواند قدرت حل مسائل و تمرکز فرد را دچار اختلال کند.
روان‌شناسان نیز همچون سازمان بهداشت جهانی معتقدند که معلولیت در پیوندی پیچیده میان فرد و محیط شکل می‌گیرد و این تعامل تحت تأثیر عواملی چون حمایت اجتماعی، دسترسی به منابع و نگرش‌های جامعه قرار دارد.
اگرچه روز جهانی معلولین به‌عنوان فرصتی برای ارتقای سطح آگاهی جهانی از چالش‌ها و نیازهای معلولین است، اما این افراد در زندگی روزمره خود با دشواری‌های بسیاری روبه‌رو هستند که کیفیت زندگی و سلامت روان آنان را تهدید می‌کند. این چالش‌ها می‌تواند در اشکال مختلفی چون دسترسی محدود به محیط‌های فیزیکی، فناوری اطلاعات، تبعیض‌های اجتماعی و فرهنگی، مشکلات اقتصادی و محدودیت‌های قانونی نمایان شود.
به عنوان مثال، در بسیاری از جوامع، زیرساخت‌های فیزیکی مانند ساختمان‌ها و وسایل حمل‌ونقل عمومی به‌گونه‌ای طراحی نشده‌اند که معلولان بتوانند از آن‌ها به راحتی بهره‌مند شوند. این مشکلات، در کنار تبعیض‌های اجتماعی، همچنان مانع مشارکت کامل معلولان در فعالیت‌های اجتماعی و اقتصادی می‌شود.
همچنین، نگرش‌های منفی و عدم آگاهی عمومی از حقوق معلولین موجب انزوای اجتماعی و محدود شدن فرصت‌های آنان در زمینه‌های شغلی، آموزشی و فرهنگی می‌شود.
در این میان، به‌دنبال آگاهی‌بخشی و ایجاد تغییرات بنیادین در نگرش‌ها و ساختارها هستیم. در این راستا، دسترسی به آموزش‌های مناسب، توسعه مهارت‌های شغلی، ایجاد زیرساخت‌های حمایتی، و ارتقاء آگاهی عمومی از ضروریات اصلی است. تنها با فراهم آوردن امکانات آموزشی مناسب و دسترسی به دوره‌های توانمندسازی شغلی، می‌توان به استقلال مالی و اجتماعی این افراد کمک کرد. همچنین، برگزاری کارگاه‌های مهارت‌های اجتماعی می‌تواند زمینه‌ساز تقویت اعتماد به نفس و تعاملات مثبت اجتماعی برای این افراد باشد.
همچنین، آگاهی‌بخشی به جامعه درخصوص حقوق معلولین و تشویق به استفاده از فناوری‌های کمکی، به‌ویژه در فضاهای عمومی و شغلی، می‌تواند به بهبود وضعیت زندگی آنان کمک شایانی کند.
همان‌طور که امام صادق (ع) فرموده‌اند: «خداوند به کسی که به نیازمندان کمک کند، محبت می‌کند و او را در دنیا و آخرت یاری می‌دهد»؛ حمایت از معلولان نه تنها یک وظیفه اجتماعی، بلکه یک ضرورت انسانی است. همه ما باید در ساختن جامعه‌ای فراگیر و عادلانه برای این افراد شریک باشیم. تنها با هم‌افزایی و هم‌دلی می‌توان دنیایی به‌مراتب بهتر برای آنان ساخت.
*روانشناس