زیان انباشته در صورت وضعیت مالی یا همان ترازنامه بانک‌ها، یکی از موضوع‌های مهم در تحلیل وضعیت مالی شبکه بانکی است. رئیس بانک مرکزی پیش از این اعلام کرده بود «۱۴ بانک کشور، زیان انباشته دارند.» بررسی دقیق وضعیت زیان انباشته بانک‌ها می‌تواند به شفاف‌سازی مشکلات مالی آنها کمک کند و اهمیت ویژه‌ای برای صاحبان سهام بانک‌ها و نیز نهادهای نظارتی دارد.
برای بررسی این موضوع، ابتدا لازم است مروری بر مفهوم سود یا زیان در صورت‌های مالی داشته باشیم و پس از آن، درباره سود یا زیان انباشته بحث کنیم.
سود یا زیان مفهوم آشنایی برای همه افراد است که به بیان ساده از اختلاف درآمدها و هزینه‌ها به‌دست می‌آید. سود یا زیان بانک‌ها در صورت «سود و زیان» آورده می‌شود. اگر در یک دوره مالی، مجموع هزینه‌ها از مجموع درآمدها بیشتر باشد بانک مورد بررسی زیان‌ده است. اگر در یک دوره مالی، مجموع درآمدها از مجموع هزینه‌ها بیشتر باشد، بانک مورد بررسی سودده است.
سود یا زیان‌انباشته همان‌گونه که در نام آن دیده می‌شود، انباشته یا تجمعی است؛ یعنی مربوط به یک سال مالی نبوده و همه سال‌های فعالیت بانک مورد بررسی تا تاریخ صورت وضعیت مالی یا ترازنامه است. سود یا زیان انباشته نه در صورت سود و زیان، بلکه در صورت وضعیت مالی یا همان ترازنامه و ذیل حقوق صاحبان سهام گزارش می‌شود و می‌تواند نمای کلی‌تری از عملکرد مالی بانک را در طول زمان ارائه دهد.
در پایان سال مالی ۱۴۰۲ در مجموع ۱۳ بانک کشور سال گذشته را با زیان انباشته بیش از ۵۷۰ هزار میلیارد تومانی پشت سر گذاشته‌اند. در مقابل، ۱۳ بانک کشور سود انباشته داشتند و در مجموع ۱۷۷ میلیارد تومان سود انباشته گزارش داده‌اندبررسی صورت‌های مالی بانک‌ها و مؤسسه‌های مالی و اعتباری که صورت‌های مالی خود را در سامانه کدال منتشر می‌کنند نشان می‌دهد در پایان سال مالی ۱۴۰۲ در مجموع ۱۳ بانک کشور سال گذشته را با زیان انباشته بیش از ۵۷۰ هزار میلیارد تومانی پشت سر گذاشته‌اند. در مقابل، ۱۳ بانک کشور سود انباشته داشتند و در مجموع ۱۷۷ میلیارد تومان سود انباشته گزارش داده‌اند اما در مجموع، زیان انباشته شبکه بانکی بیش از سود انباشته است. علت این زیان را می‌توان در عوامل مختلفی جست‌وجو کرد.
وامهایی که برنمی‌گردند
یکی از عوامل زیان انباشته بانک‌ها را می‌توان وجود مطالبات غیرجاری و تسهیلات معوق دانست. دلایل گوناگونی برای مطالبات غیر جاری و تسهیلات معوق بانکی وجود دارد. اعتبارسنجی نامناسب، یکی از دلایلی است که منجر به این موضوع می‌شود.
اعتبارسنجی مسأله‌ای است که ممکن است بیشتر به تسهیلات خرد معطوف باشد. این در حالی است که بخش دیگری از مطالبات بانک‌ها، ناشی از بدهی ابربدهکارانی است که به دلایل مختلف، با وجود دسترسی به منابع اعتباری، از بازپرداخت تسهیلات دریافتی سرباز می‌زنند.
از دیگر عوامل مؤثر بر زیان انباشته بانک‌ها می‌توان به چالش‌های مدیریت منابع و سرمایه‌گذاریی‌ها و نیز ریسک‌های مالی اشاره کرد که عملکرد داخلی بانک‌ها را تحت تأثیر قرار داده و موجب زیان و افزایش زیان انباشته می‌شود. علاوه بر این، برخی تسهیلات تکلیفی و نیز استقراض دولت از شبکه بانکی نیز می‌توان به این وضعیت دامن بزند.
خطر زیان بانکی
ماده ۱۴۱ قانون تجارت می‌گوید «اگر بر اثر زیان‌های وارده حداقل نصف سرمایه شرکت از بین برود، هیات مدیره مکلف است بلافاصله مجمع عمومی فوق‌العاده صاحبان سهام را دعوت کند تا موضوع انحلال یا بقای شرکت مورد شور و رأی واقع شود.» مقایسه زیان انباشته و سرمایه بانک‌ها می‌تواند نشان بدهد در برخی از بانک‌ها، زیان انباشته از۵۰ درصد سرمایه بانک، بیشتر شده و آنها را مشمول این ماده قانون تجارت کرده است. این شرایط، معمولاً در نهایت به زیان صاحبان سهام بانک خواهد بود.
خروج از چرخه زیان
چگونه می‌توان بدون زیان سهامداران، زیان انباشته بانک‌ها را کاهش داد؟
شاید یک راه‌حل صرفاً حسابداری، برای به تأخیرانداختن مشکلات ناشی از زیان انباشته، افزایش سرمایه بانک‌ها از محل تجدید ارزیابی دارایی‌ها باشد. بانک‌ها، دارایی‌های ثابت زیادی دارند؛ ساختمان‌ها و املاک و مستغلات، بخشی از این دارایی‌های ثابت هستند که به ارزش دفتری ثبت شده‌اند. ارزش دفتری یعنی هزینه‌ای که بانک به عنوان مثال برای خرید محل شعب خود انجام داده است. سالانه مبلغی به عنوان استهلاک از ارزش این دارایی‌ها کسر می‌شود و بنابراین می‌توان گفت این دارایی‌ها، به ارزش روز و ارزشی کنونی بازار، ثبت نمی‌شوند.
پس یک پیشنهاد می‌تواند «تجدید ارزیابی این دارایی‌ها و افزایش سرمایه از محل تجدید ارزیابی» باشد تا میزان زیان انباشته، همچنان در محدوده‌ای کمتر از ۵۰ درصد سرمایه باقی بماند.
بانک مرکزی با نظارت بیشتر بر شیوه‌های مدیریت بانک‌ها می‌تواند از زیان انباشته آنها جلوگیری کند. این اقدامات نظارتی می‌تواند شامل الزامات مربوط به نسبت‌های کفایت سرمایه، ذخایر مطالبات مشکوک‌الوصول و شفافیت بیشتر در گزارشگری مالی باشدبخشی از راه‌حل‌هایی که می‌توانند میزان زیان انباشته بانک‌ها را کاهش دهند و آنها را از بانک‌های زیان‌ده به بانک‌های سودآور تبدیل کنند، در دست بانک مرکزی است. بانک مرکزی با نظارت بیشتر بر شیوه‌های مدیریت بانک‌ها می‌تواند از زیان انباشته آنها جلوگیری کند. این اقدامات نظارتی می‌تواند شامل الزامات مربوط به نسبت‌های کفایت سرمایه، ذخایر مطالبات مشکوک‌الوصول و شفافیت بیشتر در گزارشگری مالی باشد.
بخش دیگری از راه‌حل، در دست دولت است. کاهش تسهیلات تکلیفی در بودجه‌های سالانه و نیز انضباط مالی به‌گونه‌ای است که استقراض خود را از شبکه بانکی و همچنین بدهی‌های خود به شبکه بانکی را کاهش دهد. نقش خود بانک‌ها در خروج از زیان را نمی‌توان نادیده گرفت. کنترل هزینه‌ها و بهینه‌سازی عملیات بانکی برای بهبود درآمدهای عملیاتی می‌تواند سودآوری را ارتقا دهد.
بهبود شیوه‌های اعتبارسنجی و نیز سرمایه‌گذاری در دارایی‌های سودآور از دیگر راه‌حل‌هایی است که می‌تواند بانک‌ها را از چرخه زیان خارج کند.