نگاهی به تنگناهای پژوهش در ایران
.......................................
تهران،خبرگزاری جمهوری اسلامی 26/09/86
پژوهش.فرهنگی.هفته پژوهش.پژوهشگر.تنگنا.
پیشرفت های علمی و پژوهشی کشور در سال های اخیر در بسیاری از زمینه ها
به ویژه فناوری هسته ای، علوم پزشکی، فناوری نانو، کشاورزی و بسیاری
زمینه های دیگر بر کسی پوشیده نیست و به خوبی نشان می دهد که پژوهش
در ایران در سال های اخیر از رشد مناسبی برخوردار بوده است اگرچه همچنان
تا وضعیت مطلوب و توسعه یافته فاصله بسیار زیادی دارد.
"منصور کبکانیان" معاون پژوهشی وزارت علوم تحقیقات و فناوری در خصوص
پیشرفت های اخیر ایران در فعالیت های پژوهشی معتقد است: " محصول فعالیت
های پژوهشی یا توسعه علم است یا توسعه فناوری، اگر بعد توسعه علمی مد
نظر باشد ما در منطقه رتبه دوم را حائز هستیم و از لحاظ نرخ تغییرات
تولید علم و مقالات رتبه اول را داریم یعنی حجم مقالات ما بعد از ترکیه
قرار دارد."
به گفته وی، رشد و سرعت تولید مقالات مااول است اما در شتاب تولید علم
باید تمرکز بیشتری داشته باشیم بنابراین جایگاه ما از لحاظ علمی خوب است
اما در ارتباط با فناوری،شاخص های آن خوب نیست.
چه عواملی باعث می شود که در برخی از زمینه های پژوهشی هم چون تولید
مقالات ما به پیشرفت هایی نایل شده ایم اما در برخی زمینه های دیگر به
توسعه لازم نرسیده ایم ؟
موانع موجود در توسعه پژوهش در ایران را می توان در سه دسته طبقه بندی
کرد.
نخست، موانع و مشکلاتی که مربوط به کلیت جامعه و عمدتا حوزه فرهنگی است.
دوم موانعی که مربوط به ساختار و تشکیلات و قانون مندی حاکم بر پژوهش
است و دسته سوم مشکلاتی که مربوط به ماهیت تحقیق ،پژوهشگر و مصرف کننده
نتایج تحقیق است.
در این گزارش به بخشی از این مشکلات اشاره می شود.
*ضعف فرهنک پژوهش
یکی از مشکلات اصلی پژوهش درایران ضعف فرهنگ پژوهش است.ضعف فرهنگ علمی
درجامعه به این معنااست که هنوز جامعه مااین نکته را پذیرا نشده که
علم حلال مشکلات است و با روش های علمی، عقل و منطق می باید مشکلات را
حل کرد.این نگرش باید همگانی شود و جامعه آن را بپذیرد که مشکل همیشه هست
و راه حل هم وجود دارد و بااستفاده از روش های علمی و تحقیقی زودتر و
بهتر می توان به نتیجه مطلوب رسید.
*کمبوداعتبار
بخشی از ناتوانی جوامع در حال توسعه برای انجام تحقیقات به ناتوانی این
کشورها در سرمایه گذاری مطلوب در این زمینه برمی گردد، که ایران نیز از
این قاعده مستثنی نیست. یکی از مشکلات پژوهش در ایران کمبود سرمایه
گذاری در این زمینه است و بنابراین افزایش بودجه های تحقیقاتی در حد
توان اقتصادی کشور می تواند عقب ماندگی را در این زمینه جبران کند.
بودجه تحقیقات در ایران بسیار اندک است و به عقیده کارشناسان،این بودجه
در حدی است که دانشگاه ها و مراکز تحقیقاتی خودشان را سرپا نگه دارند.
براساس برنامه چهارم توسعه، بودجه پژوهش باید به 3 درصد تولید ناخالص
داخلی افزایش یابد.
"علی عباسپور تهرانی" رئیس کمیسیون آموزش وتحقیقات مجلس با اشاره به
روند بودجه پژوهش در 10 سال گذشته گفت:"بودجه پژوهش در سال 1376 (ابتدای
برنامه سوم توسعه ) یک دهم تولید ناخالص ملی و در برنامه چهارم 5/1 درصد
بود.اما متاسفانه این رقم در اجرای برنامه چهارم به 65 تا 67 صدم درصد
از تولید ناخالص ملی کاهش یافت."
بودجه پژوهشی در سال 1385 نیز با کاهش روبرو شدامادر سال 86 هرچند به
رقم مورد نظر در برنامه چهارم توسعه نرسید، لیکن میزان آن نسبت به سال
های قبل افزایش چشمگیری یافت.
به گفته کبکانیان،معاون پژوهشی وزارت علوم فناوری و تحقیقات، میزان
بودجه پژوهشی در سال 1386 به حدود 43/1 درصد تولید ناخالص ملی رسید و
این بودجه از سقف دو هزار و 850 میلیارد تومان گذشت.
مقایسه هزینه سرانه تحقیقاتی کشورهای مختلف موید این مدعا است که شکوفایی
و رشد امور تحقیقاتی تا چه حد با مساله بودجه اختصاصی ارتباط مستقیم
دارد.
برآورد اعتبارات تحقیقاتی کشورهای پیشرفته جهان حاکی از آن است که این
کشورها بیش از 2 درصد تولید ناخالص ملی خود را صرف تحقیق و توسعه می
کنند.در این کشورهااعتبارات تحقیقاتی مرتبا روند صعودی دارد، به عنوان
مثال در سال1990 در کشور آلمان حدود9/2 درصد از تولید ناخالص ملی صرف
تحقیقات شده است که این رقم در سال 1991 به 5/3 درصد افزایش پیدا کرد.
این در حالی است که در کشور ما حجم سرمایه گذاری در امور علمی بسیار اندک
است و بخش خصوصی نیز اقبال چندانی به سرمایه گذاری نشان نمی دهد.
کل سرمایه گذاری دولت در جهت توسعه علمی در مجموع سه برنامه توسعه در
مقایسه با سایر کشورها بسیار ناچیز است به گونه ای که اعتبارات پژوهشی
در ایران نه تنها سیر صعودی نداشته بلکه روند آن یک نواخت و گاه نزولی
است. برای نمونه می توان گفت قرار بود در پایان برنامه پنج ساله اول یک
درصد از تولید ناخالص ملی به امر پژوهش اختصاص یابد ولی در پایان برنامه
پنج ساله سوم به 33/0 (33صدم )درصد محدود شد.
افزایش بودجه پژوهشی به مقداری بیش از میانگین کشورهای صنعتی، کاری است
که کشورهای آسیای شرقی نظیر کره جنوبی و ژاپن کرده اند.
ناهماهنگی اعتبارات تحقیقاتی وآموزشی وضعف جایگاه تحقیقات در نظام بودجه
ریزی کشور،از جمله مشکلات اساسی موجود در تامین بودجه های مورد نیاز علمی
و تحقیقاتی کشور است که بدنه تحقیقاتی کشور را به شدت در معرض آسیب قرار
داده است.
*بوروکراسی اداری
پیچیدگی نظام اداری و قوانین دست وپاگیر نیز یکی از مشکلات پژوهش در
ایران است. نخستین مرکز تحقیقاتی درایران در سال 1307 راه اندازی شد،
اما کار تحقیقاتی از سال 1370 شروع شد و برای اولین بار بودجه مشخصی به
این موضوع اختصاص داده شد.
نظام اداری دانشگاهی و مراکز پژوهشی و تحقیقاتی ما هیچ تناسبی با یک
نظام تحقیقاتی و پژوهشی پویا و پژوهنده ندارند. تصویب و اجرای آیین نامه
ها و مقررات انعطاف ناپذیر،از جمله مسایلی است که موجب شده تادانشگاه ها
با فراموشی پژوهش، خودرا وقف آموزش کنند.
در جوامع پیشرفته صنعتی،استادان دانشگاه ها موظف به انجام کارهای علمی و
تحقیقاتی، نوشتن مقالات وکتاب های علمی در هر سال تحصیلی هستند و چنانچه
مقدار کارهای تحقیقاتی آنان از حد معینی کمتر باشد از ادامه همکاری آنها
با دانشگاه جلوگیری به عمل خواهد آمد. به عبارت دیگر، اولویت با تحقیق
است نه تدریس. به عنوان مثال در ژاپن دانشگاه ها حدود 42 درصد پژوهشگران
و 34 درصد از کل هزینه های تحقیقاتی را به خود اختصاص داده اند در حالی
که در کشور ما استادان غالبا حداکثر توان خود را صرف تدریس می کنند و
کمتر با تحقیق سروکار دارند.
پژوهشگران به دلیل نوع تربیت فکری و عملی خود به شدت از آشفتگی و بی
سامانی گریزانند و در محیطهایی که فاقد انضباط حرفه ای و یا دارای
ضوابط دست و پاگیر اداری باشد رنج می برند. در واقع آنها محیطهای غیر
رسمی تر را ترجیح می دهند و به همین دلیل، مقررات اداری حاکم بر مراکز
پژوهشی باید تا حد زیادی متفاوت از مقررات حاکم بر گروه های تولیدی یا
ستادی باشد.
از برجسته ترین چالش های موجود در این بخش می توان به فقدان بدنه
تحقیقاتی قوی در سازمانهای پژوهشی، نبود نظام و سازوکارصحیح ارزیابی
و نظارت براجرای طرحهای تحقیقاتی، نبودآیین نامه استخدامی ویژه محققان،
وجود مقررات دست و پاگیر در مورد نحوه مشارکت آنها در طرحهای تحقیقاتی
از نظر مدت زمان اشتغال در هر ماه و نظایر آن، شفاف نبودن قوانین و
مقررات در زمینه حق مالکیت معنوی و ثبت اختراعات و نوآوری ها اشاره کرد.
پژوهم - 1912 - 1446
شماره 031 ساعت 15:21 تمام
