صنايع دستي سيستان و بلوچستان، آميختگي هنر و معيشت

به گزارش ایرنا، تمدن چند هزار ساله ایران و قومیت های مختلف آن گواهی بر كثرت و تنوع هنرهای دستی در این كشور است كه از دیرباز اقتصاد و معیشت مردم بر آن استوار بوده است.

صنایع دستی همچون آیینه ای روح تلاشگر یك قوم و ملت را بازتاب می دهد و تلاش برای زندگی سبز با عشق را به منصه ظهور می رساند.

سیستان و بلوچستان بخشی از سرزمین كهن و باستانی ایران است كه مجموعه ای از یادمان های تاریخی و فرهنگی این مرز و بوم را از دورترین دوران، قریب به 150 هزار سال قبل را در خود حفظ كرده است.

صنایع دستی منحصربه فرد خطه كویری سیستان و بلوچستان نمونه ای از آثار بر جای مانده از تمدنی كهن است كه هنرمند، نقش جان و دل را بر پارچه و سفال می زند.

از دیرباز مردم سیستان و بلوچستان از طریق كشاورزی و دامداری امرار معاش می كردند اما مردان در كنار شغل اصلی خود به بافتن حصیر و سبد، تهیه ابزار و مصالح كار و حتی ساختن سفالهایی چون 'كلپورگان' مبادرت می ورزیدند تا قدری از مایحتاج زندگیشان را تامین كنند.

زنان سیستانی و بلوچ صبور و بردبار از زمانهای دور تاكنون دوشادوش مردان خود، با ذوقی سرشار، بیشتر وسایل خانه را به بهترین شكل درست می كردند و با نقوش زیبا می آراستند.

از تهیه پارچه تا دوخت و تزئین پوشاك و بافت فرش، گلیم و جاجیم با زییاترین نقوش برجای مانده از آبا و اجدادشان كه سینه به سینه منتقل شده، از دیرباز بر دوش زنان این دیار بوده است.

رهاورد اهتمام مردان و زنان این دیار برای تامین مایحتاج زندگی خود، هنری ممتاز و ارزنده از سرزمین كهن سیستان و بلوچستان است كه پیوند تنگاتنگ این آثار با زندگی روزمره مردم، آنها را از سایر هنرهای ایرانی متمایز كرده است.

اگر به نقوش بكار رفته در آثار هنری مردم این دیار بدقت بنگری، پیوند عمیق لحظه ها، باورها و قصه های مردانگی و غیرتمندی گذشتگان طی قرنهای متمادی در شكل گیری تمدن این منطقه را درك خواهی كرد.

عمده ترین هنرهای سنتی و دستی سیستان و بلوچستان، 'پشتی، گلیم، قالی، سیاه دوزی، سكه و آیینه دوزی، سوزن دوزی بلوچی، خامه دوزی، پریوار دوزی، حصیربافی، پرده بافی، سیاه چادر بافی، سفالگری، جواهر سازی، آویزدیواری از نوع اسفند، تولید ابزارآلات موسیقی، توتن و لنج سازی' است.

امروز هنر سوزن دوزی در سیستان و بلوچستان بیشتر با نام بلوچ دوزی و پریواردوزی یاد می شود زیرا این هنر در منطقه سیستان اكنون به صورت خامه دوزی و سیاه دوزی انجام می گیرد و تا اندازه ای متمایز از سوزن دوزی بلوچستان است.

اهمیت سوزن دوزی در نقوشی است كه بطور عمده به صورت اشكال هندسی پدید می آید و هنرمند با استفاده از ساده ترین مواد اولیه چون پارچه، نخ و سوزن، بی نظیرترین نقوش رنگی را روی پارچه بوجود می آورد و در پریواردوزی از آینه های كوچك نیز استفاده می كنند.

سوزن دوزی به عنوان شغلی دائم برای زنان بلوچ محسوب می شود كه به طور عمده از این طریق امرار معاش می كنند و استفاده از رنگ، نوع نقوش و جنس پارچه ها رابطه مستقیمی با درآمد اقتصادی هر خانواده دارد.

نقش های نمادین روی پارچه ها در سوزن دوزی بلوچی با عقاید، باورها، طبیعت و معیشت مردم رابطه مستقیم دارد و تداوم این نقوش را می توان در سایر هنرهای سنتی استان از جمله سفال گری، گلیم بافی و قالی بافی به وضوح مشاهده كرد.

عمده ترین منطقه تولید سوزن دوزی شهرستان های 'نیشكهر و ایرانشهر' است و به صورت پراكنده در سراسر سیستان و بلوچستان نیز می توان اشتغال به این نوع هنر دستی را مشاهده كرد.

سكه دوزی هنری است كه تولیدات آن اغلب برای تزئین پایین تخت خواب ها، حاشیه بالای دیوار اتاق پذیرایی و به صورت آویزهای سه گوش در چادرهای عشایری و گاه به منظور آذین حیواناتی مانند شتر و نیز یكی از اقلام مهم جهیزیه عروس در سیستان و بلوچستان به كار می رود.

مناطق عمده تولید سكه دوزی در بلوچستان اطراف شهرستان ایرانشهر، دشتیاری، منطقه سرحد، نواحی شهرستان های زاهدان و خاش است.

در گذشته روی بافته های پشمی، به صورت نوار در ابعاد مختلف سكه دوخته می شد و تزئینات حاشیه آن در طرح های مختلف شامل آیینه، دكمه، خرمهره، صدف و منگوله های پشمی بوده است.

قالی بافی از صنایع مهم سیستان و بلوچستان به شمار می رود، در اقتصاد جامعه اهمیت بسزایی دارد و بیشتر توسط عشایر منطقه بافته می شود، قالیچه سه متری و 1 در 2 متری، كناره قالی، خورجین و پشتی در ابعاد مختلف از جمله این هنر دستی منطقه است.

برای رنگ كردن نخ های قالی از رنگ های طبیعی استفاده می شود و این رنگ ها بیشتر تیره، گرم یا خیلی روشن و نقوش قالی ها اغلب گیاهی، درخت زندگی، هندسی و حیواناتی مانند شتر و بز، پرندگان و نمادهای انسانی است.

قدمت هنر قالیبافی در سیستان به قرن پنجم پیش از میلاد و اقوام 'سكایی' بازمی گردد و زیراندازهای سیستانی به سه نوع قالی های 'تاریخی، میانه و نو' تقسیم می شود و اكنون فرش سیستان به سبب نوع طرح، رنگ، نقش، ابعاد و دوام در بازارهای داخلی و خارجی فروش فراوانی دارد.

هنر گلیم بافی در سراسر سیستان و بلوچستان و بیشتر در بین عشایر و طوایف بلوچ و بلوچ های ساكن سیستان رایج است كه ارتباط قوی با عشایر شمال و مركز خراسان دارد.

عشایر مواد اولیه گلیم از جمله نخ را از پشم دام های خود تهیه و آن را رنگ آمیزی می كنند و نقوش و طرح های این نوع گلیم بیشتر 'راه راه' و 'هندسی' است.

دستگاه گلیم بافی به صورت افقی است و كمتر از دار عمودی استفاده می كنند، شیوه برپایی آن در سیستان با بلوچستان تفاوت دارد و یكی از انواع معروف گلیم این استان، 'سفره نان' است.

از بافت گلیم نوارهایی به عنوان 'مال بند، مهار بند شتر، زیرانداز، چادرشب، كناره، سجاده و جوال' نیز تولید می شود كه تزئین آن بیشتر با خرمهره و صدف، منگوله های پشمی باقی مانده از مواد اولیه است.

پشتی و خورجین بافی یكی دیگر از هنرهای سنتی رایج در سیستان و بلوچستان است كه نقوش در پشتی اغلب همانند نقوش قالی و گلیم و در ابعاد كوچك تر ایجاد می شود و مراكز عمده تولید آنها در سیستان است.

مواد اولیه حصیربافی در منطقه بلوچستان از نوعی درخت خرمای وحشی به نام 'داز' كه در كنار رودخانه ها و مسیل ها می روید، به دست می آید و از عمده ترین تولیدات حصیری می توان به 'زیرانداز، جارو، سجاده، جای نان، صندوقچه وسایل آرایشی، لانه مرغ و انواع سبدهای حمل و نقل كالا، نگهداری خرما، پرده حصیری و پوشش سقف' اشاره كرد.

وفور درختان گز و بوته های وحشی از نوع 'گز' در سیستان سبدبافی را در منطقه رواج داده است و این سبدها در اشكال مختلف از تركه های نازك درختان و بوته ها بافته می شوند.

وجود دریاچه هامون ساخت نوعی قایق محلی یا بلم بومی به نام 'توتن' را در سیستان رواج داده كه از دست ساخته های قابل توجه این منطقه است، توتن در دو نوع بزرگ و كوچك برای حمل و نقل مسافران، صیادان و شكارچیان استفاده می شود.

زرگری و نقره سازی یكی دیگر از هنرهای دستی سیستان و بلوچستان است كه در اثر تغییرات زمان و عوامل متعدد دیگر، طلا سازی جایگزین نقره سازی شده است.

زرگرهای بلوچ از اقوام و طوایف مشخصی هستند كه افزون بر جواهرسازی، انواع زیورآلات بانون بلوچ را با مهارت تهیه و زنان از این زیورهای بومی استفاده می كنند.

زرگرهای محلی زیورهای طلا و نقره را با نقوش ساده هندسی و نمادین می سازند و این زیورها برای زینت سر و گردن، گوش، بینی، دست و پا استفاده می كنند.

پیشینه هنر سفالگری در مناطق باستانی بلوچستان به عصر پارینه سنگی و پیش از تاریخ می رسد و در شهر سوخته و در سه هزار و 200 سال قبل از میلاد مسیح تولید سفال بسیار چشمگیر بوده است.

سفال روستای 'كلپورگان' یكی از روستاهای تابعه شهرستان سراوان در این استان، شهرت ملی و بین المللی دارد و در نوع خود بی نظیر است.

شاید بارزترین وجه تمایز سفال كلپورگان با سایر مواد مشابه، طریقه ساخت این سفال است كه همچنان براساس الگوهای قدیمی و باستانی ساخته می شود.

روش ساخت این نوع سفال، موسوم به روش لوله ای است و بدون لعاب و با نقوشی سیاه رنگ تزیین می شود.

تردیدی نیست كه نخستین سفالینه ها بدون استفاده از چرخ سفالگری عرضه می گشت اما برخلاف سایر نقاط ایران كه در گذر تاریخ سفالگری از حالت سنتی خارج شده و لعاب مدرنیته به خود گرفته است، سفالگران بلوچستان بویژه كلپورگان و كوهمیتگ به سنت اجداد خود پایبند هستند و بدون استفاده از چرخ مخصوص به مدد دستان ظریف و هنرمند خود گل می سرشتند و بر آن نقش می نشاندند.

سفال و سفالگری در روستای كوهمیتگ شهرستان سرباز كه در قلب بلوچستان واقع شده همچنان در رگهای مردم آن جاری است و گذر ایام غبار كهنگی بر روی این هنر ننشانده است.

بیشتر سفالینه های كوهمیتگ كوچك و تزئینی است و اغلب به شكل كوزه، گلدان های كوچك و بزرگ، جاشمعی، عود سوز، چلیم، سرقلیان و مجسمه از جمله حیواناتی چون شتر و روباه است.

مدیر كل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری سیستان و بلوچستان در گفت و گو با خبرنگار ایرنا، صنایع دستی این استان را یكی از مشاغل مهم و از هنرهای منحصر به فرد در ایران با قدمتی چند هزار ساله برشمرد.

'حسنعلی شهركی' گفت: این نهاد برای ترویج صنایع دستی و حمایت از صنعتگران اقدامات مطلوبی طی چند ساله گذشته انجام داده است.

وی بیان كرد: طی پنج سال گذشته بیش از 40 هزار كارآموز صنایع دستی در سراسر سیستان و بلوچستان آموزش دیده و گواهی مهارت را دریافت كرده اند.

وی اظهار داشت: سال گذشته سه هزار و 500 كارآموز در 22 رشته صنایع دستی در 16 مركز مستقل اداره كل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری سیستان و بلوچستان آموزش های لازم را فراگرفتند.

وی گفت: پارسال این اداره كل 150 مجوز سه گانه از جمله كارت مهارت صنایع دستی، پروانه تولید كارگاهی و اعلامیه تاسیس كارگاه در سراسر سیستان و بلوچستان برای متقاضیان صادر كرده است.

شهركی در مورد بیمه صنعتگران گفت: از سال 89 تاكنون 262 نفر صنعتگر در سیستان و بلوچستان تحت پوشش بیمه صنایع دستی قرار گرفته اند.

وی افزود: پارسال نیز از محل تسهیلات مشاغل خانگی به 683 صنعتگر در سیستان و بلوچستان تسهیلات 30 تا 50 میلیون ریالی پرداخت شده است.

مدیر كل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری سیستان و بلوچستان در مورد بازار فروش صنایع دستی استان گفت: هر سال صنعتگران استان در نمایشگاههای استانی و سراسری كه به مناسبت های مختلف برپا می شود، حضور می یابند و محصولات خود را در آنها به قیمت مطلوب به فروش می رسانند.

شهركی اظهار داشت: این اداره كل حتی به صنعتگران اجازه داده است تا محصولات خود را در موزه ها و نمایشگاههایی كه به طور دایم برپا هستند، در معرض فروش قرار دهند.

وی گفت: اداره كل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری سیستان و بلوچستان همچنین آمادگی دارد صنعتگرانی كه تمایل به شركت در نمایشگاههای خارج از كشور و عرضه محصولات خود در آنها را دارند، به كشورهای مربوطه بفرستد.

وی افزود: اكنون در نمایشگاه سراسری صنایع دستی كه در تهران به مدت سه روز برپاست، 10 نفر از صنعتگران سیستان و بلوچستان حضور یافته اند و محصولات خود را در معرض بازدید و فروش قرار داده اند.

وی با اشاره به برنامه های امسال این اداره كل گفت: از آنجا كه صادارت صنایع دستی در سیستان و بلوچستان تاكنون به صورت چمدانی انجام گرفته است، در صدد هستیم زمینه رسمی شدن صادارت این نوع محصولات را از استان به خارج از كشور فراهم كنیم.

شهركی افزود: همچنین تدابیری برای توسعه صنعت بسته بندی صنایع دستی در سیستان و بلوچستان اتخاذ شده كه بزودی وارد مرحله اجرایی می شود./4

7315