به گزارش ایرنا، بارندگی اخیر در شهرستان چابهار اگرچه خسارات و تلفاتی بهمراه داشت اما به اعتقاد بسیاری منافع زیاد و گسترده ای برای مردم بویژه كشاورزان و طبیعت منطقه داشته است.
با وجود فعالیت های گسترده عمرانی و فنی از جمله ایجاد بندها و سدها، اما به محض وقوع حوادث طبیعی بخصوص ریزش باران نگرانی ها از جاری شدن سیلاب و ایجاد خسارت جایگزین خوشحالی و سرور ناشی از بارش نعمت های الهی می شود.
از همین روی است كه رویدادهای طبیعی و نعمت های الهی در عصر ما به بلایای طبیعت تعبیر می شود.
با نگاهی به گذشته های نه چندان دور، مشاهده می كنیم كه گذشتگان چه زیبا با استفاده از دانش بومی و مناسب از فرصت ها، از خان گسترده نعمت های الهی همچون ریزش باران و سیلاب ها استفاده مطلوب می كرده اند.
كشاورزان سیستان و بلوچستان همچون بیشتر كشاورزان مناطق خشك دنیا به دلیل دسترسی نداشتن به منابع آب پایدار با روشهای گوناگون و ساده ای از باران، هرز آب و سیلاب بهره گرفته و به كشاورزی سیلابی روی آورده اند.
شواهد نشان می دهد در گذشته در بسیاری از زمینه های كاری، روش و دانش بومی از گستردگی و اهمیت زیادی برخوردار بوده كه با پیشرفت علم و جایگزینی دانش نوین به جای دانش بومی به مرور روشهای جدید جای روشهای قدیمی را گرفته اند.
این جایگزینی اغلب همراه با خسارت بوده و به نظر می رسد تلفیق دانش بومی و دانش های روز می تواند برای دستیابی به توسعه پایدار كشاورزی نتیجه بخش باشد.
احداث پشته های خاكی در دره های عریض (Khadin)، احداث ردیفی از بندهای خاكی بر روی خطوط تراز ( Ahar )، زراعت سیلابی (farming Khaki )، جمع آوری هرز آب از دامنه های شیب دار برای درختكاری (Meskats)، بهره برداری از سیل در كف بستر مسیلها و آبراهه ها (Gessours) و انحراف سیلابها از آبراهه ها و مسیلها و هدایت آنها بر روی سكوهای تراز ( معروف به Sayl irrigation ) ، نمونه هایی از روشهای بهره برداری از باران و سیلاب در نقاط مختلف دنیا نظیر مصر، فلسطین اشغالی، هندوستان، تونس و یمن هستند.
در ایران نیز در منابع مختلف روشهای سنتی بهره برداری از سیلاب نام برده شده و یا مورد بررسی قرار گرفته اند كه از آن جمله می توان به بندسار، خوشاب، سامانه دگار و هوتك اشاره كرد.
رییس اداره منابع طبیعی چابهار در این خصوص می گوید: با توجه به شرایط اقلیمی حاكم بر سیستان و بلوچستان كه موجب شده است تا متوسط بارندگی در این منطقه از حدود 100 میلی متر در سال فراتر نرود ( در دوره های خشكسالی بارندگی متوسط این منطقه به كمتر از 50 میلی متر نیز می رسد )، وضعیت زمین شناسی و ژئومرفولوژیكی منطقه كه موجب ایجاد محدودیت در منابع آب زیر زمینی شده و وقوع سیلابهای زیاد شده است، بهره برداری از سیلابها با استفاده از روشهای سنتی از دیرباز رواج داشته و از اهمیت زیادی در بین كشاورزان برخوردار بوده است .
به گفته وی: سامانه دگار یكی از روش های مرسوم كشاورزان بومی مردم منطقه برای بهره برداری از سیلاب بوده است.
در خصوص دگار تعاریف مختلفی ارائه شده است، 'دگار زمینی است كه به صورت دیم كشت می شود' ، ' دگار به زمین وسیع و كاملاً مسطح با كشت و یا بدون كشت می گویند' و 'دگار زمینی است كه به صورت سیلابی كشت می شود' از جمله این تعاریف هستند.
به اعتقاد 'عبدالغنی رئیسی' می توان تعریف جامع تری در مورد دگار ارائه كرد كه عبارت است از 'دگار سامانه ای بسیار قدیمی و ساده شامل حوضچه ای كاملاً خاكی با دیواره های بسیار كوتاه ( كمتر از 5/1 متر ارتفاع ) و مساحت زیاد 1 تا 25 هكتار است كه بر روی سطح زمین با هدف مهار سیلاب و كشت سیلابی در اراضی بسیار مسطح و ریزدانه دشتهای ساحلی چابهار ( به ویژه در بخش دشتیاری این شهرستان ) توسط بومیان برای كشت غلات، حبوبات، صیفی جات، علوفه و نخیلات ایجاد شده اند.'
به گفته وی، اغلب آنها به شكل چهار گوش بوده و زمین مسطح، دیواره خاكی كوتاه، دروازه سیلاب گیر ( ورودی سیلاب) و نهر سیلاب رسان از اجزای مهم دگار هستند كه همه با دست انسان ساخته می شوند .
كلمه دگار یا عبارت 'مردم دگار' (Degar people)، در برخی مناطق دیگر دنیا به بومیانی اطلاق می شود كه با روشهای ابتدائی و بومی در نواحی جنگلی اقدام به كشاورزی می كنند.
* ویژگیهای مهم سامانه دگار
سامانه دگار به عنوان روش قدیمی بهره برداری از سیلاب، در منطقه چابهار در بلوچستان وجود داشته و دارد.
هدف از ایجاد دگار، كشاورزی با استفاده از سیل است، در این سامانه با روش ساده و سنتی سیلاب فصلی مهار و برای كشاورزی مورد استفاده قرار می گیرد.
قدمت این سامانه مشخص نیست و به بیش از چند هزار سال ( قبل از اسلام ، قبل از حمله مغول و ... ) می رسد . این سامانه به ترتیب اولویت در حوضه های باهو كلات، كهیر و زر آباد در جنوب استان سیستان و بلوچستان و در محدوده شهرستان چابهار به ترتیب در روستاهای دشتیاری، پلان، نوبندیان، كهیر و زرآباد پراكنش دارد . اصطلاح دگار ( Degar ) ، صرفاً در منطقه چابهار و به ویژه در روستاهای دشتیاری این شهرستان به كار برده می شود .
* ویژگیهای اقتصادی و اجتماعی سامانه دگار
دگارها غالباً به صورت ارث از اجداد به مالكین فعلی رسیده اند، مالكیت بر آنها فردی و با مشاع بوده و بهره برداری از زمین نیز به صورت فردی، مشاركتی و یا نصفه كاری است اولویت و تقدم در گرفتن سیلاب، عرفاً به دگارهای بالا دست تعلق می گیرد.
گرفتن سیل، نفوذ تدریجی آب در زمین، كاهش رطوبت خاك، قابلیت شخم، بذر پاشی، شخم، نگهداری و برداشت محصول، مراحل اصلی و متداول كشاورزی در سامانه دگار هستند.
غلات، حبوبات، صیفی جات و خرما محصولات مهم و متداول در دگارها هستند كه به صورت تكی و یا مخلوط كشت می شود، بسته به شرایط خشك سالی یا تر سالی و تعداد رخداد سیلاب كشاورز از سه تا 12 ماه سال می تواند بر روی زمین دگار كار كند.
با توجه به وسعت زمین، نوع كشت، تعداد سیل، تعداد كشت در سال ، 10 تا 90 درصد درآمد سالانه خانوارها از طریق كار بر روی زمین دگار ها حاصل می شود به همین دلیل صورت میزان درآمد حاصله از یك هكتار زمین دگار از 500 هزار ریال تا 10 میلیون ریال متفاوت است.
خرید و فروش دگارها معمولاً مرسوم نیست و مشكلات مالی ، تخریب سازه ها ، عدم توان مالی در بازسازی آنها، عدم توجه دستگاههای اجرایی به موضوع كشت سیلابی و خشكسالیها از مشكلات مردم در ارتباط با دگارها هستند.
* وسعت و پراكنش سامانه
به اعتقاد رییس اداره منابع طبیعی چابهار، كل آمار دیم این منطقه به علاوه مجموع زمین های كشاورزی متروك را می توان اراضی تحت كشت سیلابی در سامانه دگار تلقی كرد كه براین اساس حداقل وسعت دگارها در منطقه مورد بررسی 15 هزار و 157 هكتار است.
رییسی افزود: این سطح بسیار كمتر از وسعت واقعی این سامانه است چراكه بررسی ها نشان می دهد كه وسعت دگارهای قدیمی متروك و دگارهای فعال امروزی كه تحت كشت سیلابی زراعت و یا جنگل كاری بوده اند بیش از 40 هزار هكتار است.
سامانه دگار در منطقه دشتیاری چابهار دارای سابقه ای دیرینه بوده و تمامی شواهد اطلاعات و داده ها حاكی از آن است كه حیات پر رونق گذشته و تا حدودی حیات كنونی این منطقه ارتباط خاصی با سامانه دگار دارد.
شهرستان چابهار و به طور ویژه بخش دشتیاری و پلان، محل تمركز اصلی سامانه دگار است البته در بخشهای دیگری از این شهرستان از جمله در بخشهای زرآباد و كهیر نیز این سامانه به صورت فعال وجود دارد.
سامانه سنتی دگار، انباشته ای از دانش بومی بهره برداری از سیلاب و حفاظت خاك و آب است ولی به دلایل مختلف از جمله عدم توجه و حمایتهای مالی از كشاورزان بخشهای زیادی از آن تخریب شده كه این روند نیز روبه فزونی است .
بنابراین حمایت دستگاههای اجرایی دولتی به لحاظ تهیه ماشین آلات و اعتبار مورد نیاز، تاثیر ارزنده ای در حفظ ، احیا و ترویج این روش سنتی بهره برداری از سیلاب خواهد داشت.
بخشهای اجرایی به ویژه آبخیزداری برنامه حفظ، احیا، ترویج و توسعه روش سنتی ( دگار ) در منطقه دشتیاری چابهار را به عنوان یك اولویت در دستور كار سالانه خود قرار دهند.
همچنین مناسب است بخشهای تحقیقاتی آبخیزداری و كشاورزی در رابطه با نقش این روش سنتی در حفظ منابع آب و خاك از جمله كنترل فرسایش خندقی ( گالی ) و اهمیت كشت سیلابی ( دیم ) در منطقه، طرحهای تحقیقاتی سالم را پیگیری كنند.
1744/2729
چابهار – سامانه دگار و هوتك يكي از روشهاي متداول تامين آب با بهره برداري از سيلاب براي كشت محصولات كشاورزي است كه اين روش از ديرباز در ميان كشاورزان منطقه چابهار مرسوم بوده است.
