آشنايي با بلاياي طبيعي يكي از اصول بنيادين در توسعه دانش مديريت بحران

به گزارش خبرنگار اجتماعي ايرنا، بلاياي طبيعي به مجموعه ‌اي از حوادث زيانبار گفته مي ‌شود كه منشاء انساني ندارند و به طور معمول غيرقابل پيش‌ بيني بوده و يا حداقل از مدت ها قبل نمي ‌توان وقوع آنها را پيش ‌بيني و اعلام كرد.

بلاياي طبيعي داراي انواع گوناگوني هستند كه زلزله، سيل، طوفان، گردباد، سونامي، تگرگ، بهمن، رعد و برق، تغييرات شديد درجه حرارت، خشكسالي و آتشفشان نمونه‌هايي از اين بلاياي طبيعي به شمار مي آيند.

دراين رهگذر جمهوري اسلامي ايران به لحاظ وضعيت جغرافيايي، شرايط آب و هوايي و ويژگي هاي ژئوپلتيك در زمره كشورهاي بلاخيز دنيا به شمار مي رود كه در طول تاريخ شاهد حوادث و سوانح بسياري بوده است.

بنابر گزارش هاي منتشر شده از سوي سازمان ملل متحد، اين سازمان ايران را به دليل امكان وقوع 31 حادثه طبيعي، غيرطبيعي و انسان ساخت در زمره 10 كشور نخست بلاخيز دنيا قرار داده به طوري كه از مجموع 40 بلاي طبيعي شناخته شده در جهان امكان وقوع 31 نوع آن شامل زلزله،سيل،سونامي،رانش زمين،روانه هاي گلي،سنگ لغزش، فرسايش خاك، نفوذ و پيشروي آب دريا،رسوب زايي،تخريب ساحلي،مرداب زايي، كويرزايي، انجماد و سرمازدگي، تگرگ، بهمن،طوفان، آلودگي آب و هوا، آلودگي محيط زيست،آفات و بيماري هاي نباتي و نيز خشكسالي وجود دارد.

تحقيقات انجام شده از سوي كارشناسان خبره دخيل در امر مديريت بحران و سوانح در كشورمان نشان مي دهد آتش سوزي خود به خودي جنگلها، صاعقه،خطرات ژئوترمال(زمين گرمايي)، ريزش حوضه هاي آهكي، نشست هاي زمين در نواحي استخراج مواد معدني، ريزش هاي زير دريايي، لغزش هاي زير دريايي، باتلاق زايي، آتشفشان و خود سوزي ميدان هاي ذغالي در مراحل بعدي وقوع حوادث و بلاياي شايع در كشور قرار دارند.

براساس اين گزارش، زلزله مهم ترين بلاي طبيعي است كه تقريبا همه ايرانيان لرزش آن را زير پاي خود حس كرده اند اما به راستي اين بلاي ناگهاني چيست كه انسان را در زمان ها و مكان هاي مختلف غافلگير كرده و خسارات جاني و مالي فراواني را براي آن به جاي گذاشته است.



**زلزله چيست؟

زلزله حادثه اي طبيعي است كه براثر لرزش زمين بوجود مي آيد و به طور معمول در اثر وقوع اين بلاي طبيعي در ميان لايه هايي از سنگ كه در زير خاك سطحي و در عمقي حدود 30 تا 40 كيلومتري قرار دارند شكست هاي برشي، كششي يا فشاري به وقوع مي پيوندد كه از انتشار لرزشي كه در اثر اين شكست پديد مي آيد، زلزله بوجود مي آيد.



** علت وقوع زلزله چيست و زلزله چگونه به وجود مي آيد؟

زمين به لحاظ هندسي داراي شكل كروي است كه داخلي ترين قسمت آن هسته زمين ناميده مي شود و لايه هاي مياني كه بين هسته و پوسته زمين قرار دارند گوشته زمين ناميده مي شوند.

در اين ميان هسته زمين داغ و پرحرارت و پوسته زمين نسبتا سرد و خنك است به طوري كه اين دو نوع دماي متفاوت موجب مي شوند كه گوشته زمين كه بين هسته و پوسته قرار گرفته است حركت دوراني شكل پيدا كند و اين حركت دوراني شكل موجب گردش پوسته زمين بر روي گوشته مي شود در نتيجه پوسته زمين خاصيت يكپارچگي خود را از دست داده و تبديل به صفحات مجزا و متحرك مي شوند.

مهمترين علت حركت اين صفحات، گرماي داخل زمين است كه موجب مي شود تا حركات اين صفحات در ميانه زمين به يكدگر مرتبط شوند و باعث ايجاد يك تنش و فشار زياد در مرز بين صفحات گردند و شكستگي يا گسل امواج تنشي در محيط ايجاد شود و زلزله را بوجود آورد.

در عبارتي كوتاهتر مي توان گفت: زلزله از آزاد شدگي امواج تنشي به دليل ايجاد شكستگي در پوسته زمين ايجاد مي شود كه اين گسيختگي ها به دليل فشارهايي است كه صفحات پوسته زمين به همديگر وارد مي كنند.

اما در اين ميان نكته قابل ذكر آن است كه زلزله ناشي از آزاد شدن انرژي ذخيره شده در پوسته زمين صرفا به دليل شرايط جوي، فيزيكي و ساختار داخل زمين حادث نمي شود، بلكه عوامل بيروني نيز در آزاد شدن اين انرژي دروني دخيل هستند.

براساس اين گزارش، احداث سازه هاي حجيم و سنگين نظير سدها و آبگيري آنها كه اين امر باعث مي شود كه در اثر نيروي وزن زياد، بخشي از پوسته زمين به آرامي فرو رفته و در منطقه اطراف اين سدها لرزه هايي به وقوع بپيوندد كه مي توان لرزه هاي متعدد ناشي از آبگيري سد كرخه در سال 2002 نمونه اي از اين گونه موارد است.

همچنين در اين رهگذر تخريب محوطه هاي زير زميني قديمي نظير غارها يا قنات ها در بعضي موارد منجر به بروز زلزله هاي موضعي و كوچك در بعضي مناطق شده است.

براساس تجربيات گروه هاي امدادرسان بين المللي در حوادث طبيعي همچنين انفجارات اتمي زيرزميني نيز مي تواند از علل لرزه هاي كوچك و موضعي باشد.



**زلزله ها به چند دسته تقسيم مي شوند؟

همان طور كه بيان شد، زلزله ناشي از حركات پوسته زمين بر روي گوشته است كه باعث فشرده شدن پوسته زمين و آزاد شدن انرژي از طريق لرزش بعضي از صفحات پوسته زمين است.

زلزله ها به دو دسته زلزله هاي لبه صفحه اي و درون صفحه اي قابل تقسيم هستند.

يك گروه از زلزله ها در محل برخورد صفحات بوجود مي آيند كه لغزش و آزاد شدن انرژي در اين محل موجب ايجاد زلزله لب صفحه اي مي شود.

اما شكل ديگر زلزله براثر فشارهاي لبه يك صفحه بر روي لبه صفحه ديگر است كه موجب تجمع انرژي و شكستگي در آن منطقه مي شود كه در وقوع اين زلزله ها فرآيندهاي كوه زايي نتيجه فشارهاي صفحات اطراف مي باشد، اين فشارها سبب مي شود كه پوسته زمين شكسته و به سمت بالا حركت كند و كوه ها را شكل دهد، به اين زلزله ها كه درون صفحه اتفاق مي افتد، زلزله هاي درون صفحه اي اطلاق مي شود.



**زلزله هاي ايران از كدام يك از انواع زلزله است ؟

بيشتر زلزله هايي كه در ايران رخ مي دهد در نتيجه فشار صفحه اي است كه در منطقه عربستان واقع شده است، فشار اين صفحه بر روي صفحه ايران در بيشتر مناطق فرآيند كوه زايي همچون زاگرس و البرز را موجب شده است، به همين دليل تقريبا تمام زلزله هايي كه در فلات ايران رخ مي دهد از نوع زلزله هاي درون صفحه اي است كه گسل هاي موجود در ناحيه رشته كوه هاي البرز، زاگرس و رشته كوه هايي كه در شرق ايران گسترده اند، باعث ايجاد اين زلزله ها در داخل فلات ايران شده است.



**'بزرگاي' زلزله به چه معناست؟

'بزرگاي' زلزله كه با علامت اختصاري 'M' نيز نمايش داده مي شود، مقياس و ميزاني براي بيان اندازه و مقدار انرژي آزاد شده در يك زلزله است و در حقيقت اين مقياس بيانگر انرژي كل امواج لرزه اي است كه بسوي بيرون از كانون زلزله (مكان شكستگي اوليه) منتشر مي شود.

بزرگاي زلزله برحسب امواج زلزله كه به دو دسته امواج حجمي و سطحي تقسيم بندي مي شوند، توسط دستگاه لرزه سنج اندازه گيري و دامنه اين حركات ثبت و گزارش مي شوند، بزرگاي زمين لرزه با مقياس هاي مختلفي بيان مي شود كه يكي از اين مقياس ها 'ريشتر' است.

در ايران پژوهشگاه بين المللي زلزله شناسي و مركز لرزه نگاري كشور از واحد ريشتر براي اعلام بزرگاي زمين لرزه استفاده مي كنند كه غالبا در مورد اعلام بزرگاي محلي كاربرد دارد.

اين نكته حائز اهميت است كه بين ميزان بزرگاي زلزله و تواتر وقوع زلزله رابطه مستقيم وجود دارد، بدين معنا كه هرچه ميزان بزرگاي زلزله بيشتر باشد امكان تواتر وقوع زلزله كمتر است ولي بين بزرگاي زلزله و ميزان قدرت تخريبي زلزله رابطه مستقيم وجود ندارد.

در اين ميان اگرچه بزرگاي زلزله بر قدرت تخريبي اثرگذار است ولي اين تاثير يك رابطه تناسب دار نيست و نمي توان گفت كه هرچه ميزان بزرگاي زلزله بيشتر باشد پس قدرت تخريبي زلزله هم به همان ميزان افزايش مي يابد.



** 'شدت' زلزله چيست؟

'شدت' زمين لرزه براساس ميزان خرابي و خسارت هايي كه زلزله ايجاد مي كند، سنجيده مي شود و واحد اين مقياس 'مركالي' است، يك زلزله مي تواند با توجه به دوري و يا نزديكي به كانون زلزله، شدت هاي متفاوتي داشته باشد.

به اين معنا كه در محل كانون زلزله شدت آن بيشتر و در نتيجه خرابي هاي آن نيز افزايش مي يابد، ولي هرچه از كانون زلزله فاصله داشته باشد، ميزان شدت مركالي نيز كاهش يافته و به همان ميزان نيز خسارت هاي وارده كمتر خواهد بود.

بنابراين يك زلزله در هر عمقي از زمين كه رخ دهد داراي يك بزرگاي ثابت و شدت هاي متفاوت باشد. بايد بدانيم كه اندازه گيري بزرگي يك زلزله، روش تعيين شدت را كامل مي كند، در حالي كه بيشتر اوقات، شدت را با بزرگا اشتباه مي گيرند؛ يعني مقياس مركالي را با مقياس ريشتر مخلوط مي كنند.

هر قدر لرزش زمين شديدتر باشد، خسارت ناشي از آن بيشتر خواهد بود. اگرچه بين بزرگي و شدت رابطه اي وجود دارد، اما اين رابطه روشن ومشخص نيست.

اگر لرزه هاي ايجاد شده ناشي از يك زلزله با لرزه هاي ناشي از انفجار ديناميك مقايسه گردد، مقدار ديناميت به كار برده شده مشابه 'بزرگا' و اثرات لرزه هايي كه در يك منطقه احساس مي شود را مي توان با 'شدت' زلزله مشابه دانست.



** آيا امكان دارد زلزله را پيشگويي كرد؟

پاسخ اين سؤال منفي است. اگرچه زلزله ها در مناطق معيني از زمين همچنان كه اشاره شد رخ مي دهد، اما پيشگويي زلزله در همين مناطق امري ناممكن است؛ همان طور كه در افتادن يك ليوان به زمين نمي دانيم كه آيا خواهد شكست يا خير؟

ولي هميشه احتمال شكستن آن بيشتر از نشكستن آن است. بااين حال، برخي مواقع ليوان روي زمين سالم باقي مي ماند. در اين مثال ساده يك تفاوت ديگر وجود دارد. درمورد ليوان، همه چيز عيان و آشكار است، اما نيروهايي كه در وقوع زلزله دخالت دارند، معمولا پنهان هستند و نمي توان آن ها را به درستي اندازه گرفت.

روشهاي آماري هم كه براي احتمال وقوع زلزله ها به كار برده مي شوند، بسيار مبهم و غيرقابل اعتماد هستند. از اين رو به جاي پيشگويي زلزله بايد آمادگي لازم براي مواجهه با آن ها را فراهم آوريم.



** آيا هيچ اخطاري درمورد وقوع يك زلزله وجود ندارد؟

پاسخ اين سؤال نيز منفي است اگرچه سرعت امواجي كه از بين لايه هاي زميني عبور مي كنند ممكن است براي مردمي كه متوجه وقوع زلزله شده اند، فرصتي را فراهم آورد كه در بهترين شرايط، چند دقيقه قبل از وقوع زلزله اصلي پيش مي آيد، اما واضح است، معمولا پس از هر زلزله بزرگي، تعداد زيادي پس لرزه به وقوع مي پيوندد كه بعضي ممكن است قدرت تخريبي زيادي داشته باشند.

اين پس لرزه ها گاه تا چندين ماه پس از وقوع لرزش اصلي ادامه مي يابند و كارهاي خاك برداري و ساختمان سازي را مختل مي كنند.

در اين رهگذر بد نيست بدانيم كه به طور متوسط هر روز يك بار، زلزله اي با بزرگي 6 ريشتر در نقطه اي از كره زمين رخ مي دهد. البته ممكن است همه اين زلزله ها در خشكي ها و يا در نقاط مسكوني رخ ندهد.



** احتمال وقوع زلزله در چه زمانهايي بيش تر است؟

براساس تجربيات گروه هاي دخيل در امر مديريت بحران و سوانح در كشور بيشتر زلزله هاي بوقوع پيوسته در نقاط مختلف دنيا در پاييز و زمستان بيش تر از بهار و تابستان بر مبناي (نسبت 4 به 3) اتفاق افتاده است.

هنگام حضيض، يعني موقعي كه ماه بيش ازهميشه به زمين نزديك است، احتمال وقوع زلزله بيشتر است و همچنين وقوع زلزله هنگام هلال و بدر ماه بيشتر از ساير روزهاي ماه است.

همچنين هنگامي كه ماه روي سطح نصف النهار محل هاي پرزلزله قرار داشته باشد، تكانهاي زمين لرزه فراوان تر و شديدتر هستند.

بين زمين لرزه و باد، بارش و تغييرات فشار رابطه اي وجود دارد به طور مثال بادهاي شديد پس از بارشهاي زياد باران يا بالا و پايين رفتن ناگهاني فشار، موجب كم شدن فشار روي چين خوردگي گسل ها مي شوند كه در اين ميان فشار در به وقوع پيوستن زمين لرزه مؤثرند.



** مقاومت سازه هاي ساختماني مختلف در ايران به هنگام وقوع زلزله چگونه است؟

به طور عمده ساخت و سازهاي گوناگون كه شامل ساختمان هاي مسكوني و نيز سازه ها (نظير سدها، پل ها و تونل ها) است هر دو در بستر زمين ساخته مي شوند. بنابراين آنها نه تنها بايد تحمل وزن خود را داشته باشند، بلكه بايد در برابر بارهاي خارجي مثل وزش يك باد شديد يا وقوع زلزله مقاومت داشته باشد در غير اين صورت آسيب پذير تلقي مي شوند.

طراحي و ساخت سازه ها و ساختمان ها در هر كشوري تابع عواملي همچون شرايط اقليمي، فرهنگ، ساختارهاي سياسي، اقتصادي، سطح دانش فني و سطح فناوري آن منطقه هستند و سازه هاي ساختماني مختلفي كه در حال حاضر در كشور ما ساخته مي شوند با توجه به مناطق روستايي و شهري ايران شامل ساختمان هاي خشتي در مناطق روستايي، ساختمان هاي بلوكي و آجري در مناطق روستايي و نيمه شهري و ساختمان هاي چوبي در شمال كشور است.

همچنين ساختمان هاي نيمه اسكلت فلزي با ديواره هاي آجري در شهرستانها و حاشيه شهرهاي بزرگ، ساختمان هاي فولادي در برخي مناطق شهرهاي بزرگ ديده مي شوند كه در بين مصالح مختلف براي ساخت و سازها، فولاد جزو مقاوم ترين مصالح در برابر زلزله مي باشد.

هم اكنون بنابر هشدار كميته اضطراري فجايع طبيعي (DEC) بيشترين نگراني هاي سازمان هاي امدادرسان جهان در مورد وقوع زلزله در شهرهاي بزرگ جهان از جمله تهران در ايران، استانبول در تركيه و كاتماندو در نپال است.

گزارش: فرهاد شرف پور

اجتمام(5)7029**1558