شترهاي دوكوهانه با 750 تا 850 كيلوگرم وزن، داراي پوشش پشمي ضخيم بوده و به طور ميانگين محصول پشم و كرك آنها ساليانه به پنج كيلوگرم، در حيوانات نر بالغ به بيش از هشت كيلوگرم و در ساير نرها به 10 كيلوگرم مي رسد.
دوره شيردهي آنها 160 روز بوده و در يك دوره حدود 700 تا 800 ليتر شير توليد مي كنند كه از اين مقدار 300 ليتر براي مصرف انسان و بقيه به خوراك ديلاق ها مي رسد.
شير شتر سرشار از ويتامين C بوده و مي توان از آن به راحتي فراورده هاي لبني تهيه كرد؛ در حالي كه در شير شترهاي يك كوهانه نياز به افزودن بعضي مواد از جمله كلريدكلسيم دارد.
هر نفر شتر دوكوهانه روزانه حدود 14 كيلوگرم ماده خشك مصرف مي‌كند؛ ماده ها روزانه در فصل تابستان 35 تا 40 ليتر و در فصل زمستان 20 تا 25 ليتر و شتر نر دوكوهانه در فصل تابستان 40 تا 55 ليتر و در فصل زمستان 20 تا 35 ليتر آب مي‌آشامد.
شتر دوكوهانه مي‌تواند تا 30 درجه بالاي صفر در تابستان و در زمستان تا منفي30 درجه سانتيگراد را به راحتي تحمل كند. متوسط باري كه مي‌تواند حمل كند 100 تا 150 كيلوگرم است كه اين امر به طور مستقيم به وضع جسماني و مسافت بستگي دارد و در مسافت‌هاي كوتاه (155 كيلومتر) مي‌توان مقدار بار را تا 250 و حتي 300 كيلوگرم افزايش داد.
اين گونه باتوجه به ساختمان بدني خاص خود به شرايط آب و هواي سرد خشك تطابق يافته و مي تواند در راه‌هاي كوهستاني و پربرف رفت و آمد كند.
برخلاف شتر يك كوهانه كه درجنوب عربستان اهلي شده، شتر دوكوهانه يا شتر بلخي گونه اي از شترسانان است كه در خاور دور، آسياي ميانه و غرب اسيا توسط عشاير كوچ نشين به منظور حمل و نقل و كارهاي سخت سده ها پيش از ميلاد اهلي شده و بعدها با استقرار عشاير از اين گونه براي شخم زني و لشكركشي در كنار بهره برداري از پشم، پوست و گوشت آن استفاده شد.
اما تاريخچه استفاده از شتر دوكوهانه در ايران چندان روشن نيست؛ هرچند كه در اوستا -كتاب مقدس زرتشتيان- كه بين سال هاي 530 تا 570 پيش از ميلاد نگاشته شده، اشاره فراوان به شتر شده اما مشخص نيست كه منظور از شتر كدام گونه آن است؛ برخي معتقدند كه منظور از شتر در اوستا، شتر دوكوهانه بوده و شتر يك كوهانه سال ها بعد و همزمان با فتوحات ايرانيان در بين النهرين، فلسطين و مصر به ايران وارد شده است. اين فرضيه مبتني بر نقش هايي بر روي ديوارهاي تخت جمشيد مي باشد كه در فاصله زماني بين قرن ششم يا هفتم پيش از ميلاد ساخته شده است.
شتر دوكوهانه جهت حمل و نقل در جاده ابريشم -كه نقش بسيار مهمي را در تجارت دنياي قديم بازي مي‌كرد- براي جابجايي محصولات تجاري استفاده مي شد اما استفاده وسيع از شتر يك كوهانه براي مقاصد عمومي، باركشي در كنار ميزان توليد سريع گوشت و شير منجر به عقب نشيني تدريجي شتر دوكوهانه به طرف مناطق شمالي و كشورهايي مانند قزاقستان، ازبكستان و مغولستان شد؛ جايي كه شرايط اقليمي براي شتر يك كوهانه بسيار دشوار بوده و ناچار بودند از شتر دوكوهانه استفاده كنند.
شترهاي دوكوهانه با سم هاي مقاومي كه مناسب تردد در زمين‌هاي سنگلاخي است و همچنين با پشم و كرك زيادي كه در بدن دارند، در هواي سرد و باد و طوفان هايي كه معمولا در مناطق سرد و خشك مغولستان و دامنه كوه هاي هيماليا وجود داشته، از خود محافظت مي كردند و از اين رو اين احتمال وجود دارد كه نسل شترهاي دوكوهانه موجود درايران از نسل شترهاي ترددي فوق باشد.
هم اكنون تعداد شترهاي دوكوهانه در جهان حدود 2 ميليون نفر است كه در كشورهاي چين، مغولستان، افغانستان و به ميزان كمتر در ايران، تركيه و آذربايجان پراكنده هستند؛ اما برآوردها از تعداد شترهاي دوكوهانه در كشور ما كمتر از 100 نفر است كه بيشتر آنها در مناطق شمال شرق و غربي كشور -استان هاي گلستان و به خصوص اردبيل- زيست مي كنند.
شتر دوكوهانه اي كه در استان اردبيل پرورش مي يافت از نوع پاكوتاه، رنگ پشم آنها قهوه اي و قهوه اي تيره، ميزان توليد پشم آنها بيشتر از نژاد پابلند بوده و بيشتر در دشت مغان توسط عشاير ايل سون نگهداري مي شد.
به علت عدم حمايت هاي مالي مناسب از جمله در تامين آب، نهاده هاي دامي و اعتبارات بانكي، در حال حاضر تعداد شترداران در سطح منطقه به شدت كاهش يافته و نسل اين گونه از شترها نيز به طور جدي در خطر انقراض مي باشد.
مسوول مركز تحقيقات كشاورزي استان اردبيل با اشاره به جمعيت كم شترها، ميزان همخوني آنها را بالا عنوان كرد و گفت: در مواردي ناقه هاي متولد شده اختلالات ژنتيكي زيادي داشتند؛ از اين رو همه جمعيت شترهاي دوكوهانه استان بايد از نظر ژنتيكي بررسي شده و ضريب خويشاوندي آنها استخراج شود.
اكبر ابرغاني اضافه كرد: شترهاي دوكوهانه منطقه از جمله در ايستگاه هاي جعفرآباد مغان و جهادآباد مشكين شهر پلاك و در مجموع متولي مشخصي ندارد و در نتيجه جمعيت موثر آنها نامشخص است.
وي همچنين بيان كرد: انقراض نسل براساس تعداد نرهاي موجود مشخص مي شود و در حال حاضر نمي دانيم با توجه تعداد نرهايي كه داريم آيا مي توانيم آنها را انقراض يافته حساب كنيم و يا مي توانيم با مديريت صحيح آنها را از خطر انقراض نجات دهيم.
كارشناس شتر مركز اصلاح نژاد دام كشور در اين زمينه به خبرنگار ايرنا اظهار كرد: ديدگاه ما پر كردن خلاء هاي موجود است و پيشتر وزير جهاد كشاوزي حفظ نژاد گاو گلپايگاني و شتر دوكوهانه را به سازمان جهاني خوار و بار و كشاورزي (FAO) تعهد كرده و اميدواريم بتوانيم بانك ژن اينگونه را به صورت ملي حفظ كنيم.
داوود كيانزاد اضافه كرد: در حال حاضر مي توانيم براي ايجاد تنوع ژنتيكي، شترهاي دوكوهانه نر را از ديگر استان ها به اردبيل انتقال دهيم؛ اما براي انجام كاري اساسي نيازمند جلب كمك هاي بين المللي هستيم و براي اين امر طرحي را به زبان انگليسي تهيه و امكانات مورد نياز را ذكر مي كنيم.
وي عنوان كرد: خواستار حضور فاروق فارس مديركل آكساد (ACSAD) براي بازديد و كمك به اين پروژه بوديم كه به دليل مشكلات مالي، در شرايط كنوني اين امر امكان پذير نيست؛ اما با توجه به اينكه دفتر فائو در ايران مستقر است، مي توان مقدمات حضور و بازديد نمايندگان آنها را فراهم كرد كه البته حدود 2 ماه به طول مي انجامد.
كيانزاد ادامه داد: نوع كار طوري است كه حفظ ژن شتر دوكوهانه بايد در مقايس جهاني ثبت شود گرچه از سال 1390 تلاش كرديم براي سه نژاد گاوميش، اسب و شتر اعتباري كسب كنيم اما ميزان بودجه اختصاصي كفايت نمي كرد.
وي در ادامه بر تثبيت ايستگاه اصلاح نژاد جعفرآباد مغان در استان اردبيل تاكيد كرد و خواستار توجه بيشتر به اين مركز شد.
همچنين مدير امور دام جهاد كشاورزي استان اردبيل در اين زمينه گفت: طي سال هاي گذشته رديف نگهداري شترهاي دوكوهانه فاقد خط اعتباري بوده و از اين رو حتي سارباني براي رسيدگي به شترهاي موجود در ايستگاه جعفرآباد مغان نداشتيم؛ در نتيجه شترها به حال خود رها شدند.
ولي سعادتي افزود: حفظ و توسعه شترهاي دوكوهانه در كشور يك اولويت است و اگر به اين امر رسيدگي نشود، احياي نسل در حال انقراض اين گونه با مشكل روبرو مي شود.
اين مسايل در حالي عنوان شد كه معاون بهبود توليدات گياهي جهاد كشاورزي استان اردبيل از راه اندازي مركز ملي حفظ و توسعه شتر دوكوهانه در جعفرآباد مغان خبر داده است.
به گزارش خبرنگار ايرنا، بهلول تكلوي هدف از راه اندازي اين مركز را جلوگيري از انقراض نسل شتر دوكوهانه و حفظ ذخاير ژنتيكي اين گونه عنوان كرد.
وي افزود: در اين مركز عمليات احداث و راه اندازي سيلوي علوفه اي، جايگاه شتر، انبار كنسانتره و ساختمان كارگري به پايان رسيده و بزودي به لوازم و امكانات تخصصي و آزمايشگاهي نيز مجهز خواهد شد.
تكلوي بيان كرد: با هدف افزايش انگيزه شترداران دوكوهانه منطقه، به ازاي هر نفر شتر مبلغي به عنوان حق انگيزه به شترداران بومي پرداخت خواهد شد تا با دلگرمي بيشتر، كار نگهداري و پرورش اين گونه را انجام دهند.
وي تاكيد كرد: تاكنون بيش از 100 نفر شتر زير پوشش طرح توسعه شترداري قرار گرفته و ثبت مشخصات شده؛ طبق هماهنگي ها با مركز اصلاح نژاد دام كشور، در آينده نزديك از حضور نمايندگان نهادهاي بين المللي در زمينه گسترش شترهاي دوكوهانه بهره برده و ارتباطات تنگاتنگ خود را در اين زمينه گسترش خواهيم داد.
پيشتر عشاير شترهاي دوكوهانه نر را با شترهاي ماده يك كوهانه تلاقي مي‌دادند كه شترهاي دورگه حاصله در نسل اول يك كوهانه بوده و از نسل اول به بعد نيز به لحاظ ضعيف و غيرطبيعي بودن و مرگ و مير زياد توصيه نمي‌شود و با توجه به قلت جمعيت شترهاي دوكوهانه و همخوني، راه جلوگيري از انقراض آنها را وارد نمودن خون جديد در گله عنوان مي كنند.
راه ديگر نيز انجام تلاقي تدريجي بين دورگه هاي حاصل از تلاقي شتر نر و ماه دوكوهانه با يك كوهانه ها طي سه نسل مي‌باشد كه كارشناسان ژنتيك معتقدند نتايج حاصل از شتر دوكوهانه با درجه خلوص خوني 94 درصد مي شود. اما طي سال هاي گذشته، تغيير تدريجي شيوه زندگي عشاير ايران به ويژه عشاير استان اردبيل به عنوان مهمترين پرورش دهندگان شتر دوكوهانه، نسل اين گونه را در خطر انقراض قرار داده است و با توجه به اين شرايط به نظر مي رسد براي حفظ اين گونه، مسوولان خود بايد ورود كنند.
چند سال پيش در ﺍﻳﺴﺘﮕﺎﻩ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎﺕ ﺷﺘﺮ ﺩﻭﻛﻮﻫﺎﻧﻪ ﺟﻬﺎﺩ ﺁﺑﺎﺩ مشكين شهر، با هدف مقابله با خطر انقراض نسل، طرح تكثير اين گونه با همكاري صندوق حمايت از پژوهشگران كشور، دانشگاه تهران و مركز تحقيقات كشاورزي و منابع طبيعي استان اردبيل به اجرا درآمد؛ نتيجه اين طرح تولد نخستين شتر دوكوهانه جهان با استفاده از روش انتقال جنين با نام 'بهينا' در سال 1386 بود.
به نظر مي رسد در شرايط كنوني تنها راه نجات نسل شتر دوكوهانه ايران از خطر انقراض، ورود و توجه جدي مسوولان كشوري و استاني به اين موضوع و اختصاص خط اعتباري ويژه باشد تا در وهله اول نسبت به تعيين ضريب خويشاوندي آنها اقدام و در مراحل بعدي با استفاده از علم ژنتيك و تلقيح مصنوعي و يا تركيب نژاد شترهاي ايراني با گونه هاي يكسان در كشورهايي مانند آذربايجان اقدامات اساسي صورت گيرد.
گزارش از: محمد ملاحمزه زاده
8123/530 /1596
اردبيل - ايرنا - نسل شتر دوكوهانه در بيشتر نقاط كشور از بين رفته و خطر انقراض اين گونه، در استان اردبيل نيز كه در حال حاضر ميزبان بزرگترين جمعيت شتر دوكوهانه ايران است، به شدت احساس مي شود.
