بر اساس خبری كه خبرگزاری 'اوستا' در تاجیكستان عصر روز دوشنبه مخابره كرد، 'خیرالله عصازاده' وزیر ترابری این كشور، گفته است كه نسخه نهایی راه آهن تاجیكستان – افغانستان – تركمنستان در سال جاری میلادی تهیه خواهد شد و پس از آن، سه طرف با یكدیگر قرارداد امضا خواهند كرد.
تصویر مقاله حاضر، مسیری فرضی و اولیه از این راه آهن را نشان می دهد كه چند سال قبل، پیشنهاد شده بود. اما چرا باید اصلا راه آهنی ساخته شود كه با انحراف به جنوب و گذر از شمال كشور افغانستان، دو سرزمین تركمنستان و تاجیكستان را به یكدیگر وصل كند؟
پیشینه این طرح را باید در سیاست های ازبكستان از سال 2010 به این سو و نیز در توسعه راه های ترانزیت فرامنطقه ای در آسیای میانه جست و جو كرد. تاجیكستان كشوری كوچك است كه با وجود داشتن معدن های طلا، نقره، آهن، سرب، قلع، ذغالسنگ، برخی سنگ های قیمتی و فسفات ها، از منابع نفت و گاز بی بهره است. این كشور با توجه به موقعیت جغرافیایی، در سالیان گذشته برای تولید برق و مصارف دیگر، به واردات گاز از ازبكستان وابسته بوده است و به دلیل تنش هایی كه در واردات این محصول از ازبكستان دارد، سال هاست كه در صدد است تا با احداث سد و نیروگاه راغون، نیاز خود به واردات گاز از تاشكند را كاهش دهد.
از طرفی، ازبك ها نمی خواهند با ساخت سد راغون، ورودی آبِ رودِ 'وَخش' به كشورشان كاهش یابد. همچنین تاشكند علاقه ندارد وابستگی تاجیكستان به واردات از این كشور كاسته شود. بنابراین، سنگ اندازی در ورودِ انواع كالا و نوعی تحریم تجاری علیه تاجیكستان از سال 2010 در دستور كار قرار گرفت.
برخی كارشناسان، حتی انفجار یك پل در ازبكستان (نوامبر 2011) كه در مسیر راه آهن ترانزیتیِ كالا به تاجیكستان قرار داشت را به عنوان نمونه ای از این فشارهای سیاسی و اقتصادی ارزیابی كردند؛ هرچند دولت ازبكستان معمولا حاضر نیست وجود چنین سیاستی را بپذیرد و در مورد انفجارِ مسیرِ ترانزیتِ كالا نیز آن را به افراد تروریست نسبت داد.
از سویی، همه راه های رِیلیِ تاجیكستان به سوی غرب در دوران شوروی سابق از مسیر ازبكستان احداث شده بود و منافع ملی تاجیكستان، از این نظر، بشدت در موضع ضعف قرار دارد. بدین ترتیب، تاجیكان همواره به دنبال راهی برای گریز از وابستگیِ ترانزیتیِ كالا بوده اند.
سران سه كشور تاجیكستان، افغانستان و تركمنستان در میانه سال 2013، طرح ساخت راه آهن تاجیكستان – افغانستان – تركمنستان را اعلان كردند. خطی كه در تصویر این گزارش مشاهده می كنید، مسیری فرضی است كه قرار بود این راه آهن روی آن ساخته شود. با این حال، بحث های فنی و اقتصادی، مدتی ساخت این طرح را به تاخیر انداخت.
درست یكسال پیش، در ژانویه 2014، رییس شركت راه آهن تاجیكستان اعلام كرد كه دوشنبه و كابل بر سر مسیر این راه آهن توافق كرده اند. این اعلام، البته با واكنش تركمنستان رو به رو شد و وزارت خارجه تركمنستان، سخنان مقام تاجیك را 'جانبدارانه، غیرسازنده و غیرقابل پذیرش' نامید. پس از آن، برای مدتی سرنوشت این راه آهن در هاله ای از ابهام فرو رفت، تا آنكه دیروز 'خیرالله عصازاده' خبر نزدیك شدن به توافق و بودجه 9 میلیون دلاری برای امكان سنجی این پروژه از سوی بانك توسعه آسیا را اعلام كرد.
راه آهن تاجیكستان – افغانستان – تركمنستان، علاوه بر اینكه تاجیكستان را از وابستگیِ بازرگانی به ازبكستان رها می كند، می تواند به عنوان بخشی از 'جاده ابریشم' مورد نظر چین و بخشی از مسیر 'چابهار به آسیای میانه' مورد نظر هند نیز عمل كند و كشورهای آسیای میانه را به آب های آزاد و اقیانوس هند پیوند دهد. بنابراین ایران یكی از طرف های ذینفع در این پروژه خواهد بود.
اما این راه آهن، پایان راهِ تاجیكستان و ازبكستان نیست. تاجیك ها و ازبك ها ناچارند بر سر حق آبه رودخانه های مشترك، با یكدیگر از طریق گفت و گو از موضع برابر و دوستانه، به توافق برسند؛ چنانكه تركیه نیز دیر یا زود ناچار است بر سر حق آبه سوریه و عراق از دجله و فرات با این دو كشور از موضع برابر به میز مذاكره بنشیند. ایران نیز در مورد رود هیرمند با افغانستان باید تعامل داشته باشد و تركمنستان هم در مورد رود تجن كه امتداد هریررود است باید با افغانستان به تفاهم برسد.
در این میان، تفاوت 'روابط تركیه با عراق و سوریه' و 'روابط تاجیكستان با افغانستان و آسیای میانه' در این است كه كشورهای آسیای میانه، از جمله ازبكستان، همگی در حوزه فرهنگی 'ایران بزرگ' هستند. تصویر 'دستبند طلای داریوش' روی اسكناس های یكصد سومی و تصویر 'شیر و خورشید' پشت اسكناس های دویست سومی در ازبكستان، كافیست كه ریشه های مشترك دو كشور را نشان دهد.
وانگهی بسیاری از سرزمین های تاریخی ایران، مانند سمرقند و بخارا و خوارزم امروز در مرزهای كشور ازبكستان هستند و ازبك ها به بسیاری از شخصیت های برجسته ایرانی، مانند ابن سینا و ابوریحان می بالند. ایران می تواند با نزدیك شدن به كشورهای آسیای میانه، نقشی موثر در كاهش تنش و افزایش همكاری های منطقه ای داشته باشد. ایران همچنین با توجه به ارتباط رِیلیِ تركمنستان از طریق راه آهن قزاقستان – تركمنستان – ایران و با توجه به ارتباط ریلیِ چابهار به افغانستان و آسیای میانه، می تواند و باید روی گسترش بازرگانی با كشورهای منطقه برنامه ریزی كند.
از: زمان رضاخانی
آساق**9163
تهران - ایرنا - ایران هم به عنوان كشوری كه به آب های آزاد راه دارد، در ساخت راه آهن تاجیكستان - افغانستان - تركمنستان ذینفع است و هم به عنوان بزرگترین میراث دارِ حوزه فرهنگیِ ایرانِ بزرگ، می تواند نقش میانجی و ثبات بخش در منطقه ایفا كند.
