نگاهی به جنگنده های نسل اول تا پنجم

در این مقاله، ابتدا به معرفی نسل های اول تا 4.5 جنگنده ها پرداخته می شود و پس از بررسی طرح های موجود در نسل پنجم، سرنوشت این نسل با توجه به فناوری های نوظهور مورد توجه قرار می گیرد.



** نسل اول جنگنده ها

نخستین جنگنده هایی را كه با كمك فناوری موتور جت ساخته شد در اصطلاح، جنگنده های نسل اول می نامیم. ساخت جنگنده های نسل اول از اواخر جنگ جهانی دوم آغاز شد و تا اوایل دهه 50 خورشیدی ادامه یافت. نمونه های آغازین از این هواپیماها حتی رادار هم نداشت. اما نمونه های پیشرفته تر، مجهز به یك رادار بسیار ابتدایی، مسلسل خودكار، راكت ها و بمب های معمولی بود.

'سرعت'، مزیت بزرگ نسل اول جنگنده های جت نسبت به جنگنده های ملخ دار بود. در حالی كه بیشینه سرعت جنگنده های ملخ دار در جنگ جهانی دوم به 500 یا 600 كیلومتر در ساعت می رسید، بیشینه سرعت نسل اول جنگنده های جت چیزی بین 850 تا 1.000 كیلومتر بود.

ME-262، He-162 ساخت آلمان نازی و 'گلاستر میتیور' ساخت بریتانیا، تنها جنگنده های جت نسل اول بودند كه در واپسین سال های جنگ دوم جهانی وارد خدمت شدند. پس از پایان جنگ، انگلیس، آمریكا و اتحاد جماهیر شوروی چندین نمونه و فرانسه یك نمونه از این جنگنده ها را تولید كرد.

از این نسل، بمب افكن های F-84 در سال 1957 و جنگنده های 6F-8 در سال 1960 وارد خدمت در نیروی هوایی ایران شد؛ هر دوی این جنگنده ها به نیروی هوایی آمریكا در جنگ كره (53 - 1950) كمك فراوان كرده بودند. بنابراین، چنانكه در بخش بعد خواهیم دید، در واقع، ایران جنگنده های نسل اول را زمانی خرید كه وارد عصر جنگنده های نسل دوم شده بودیم. همچنین ایران در سال 1956 تعدادی T-33 از آمریكا خریده بود، اما تی-33 یك هواپیمای جت آموزشی بود كه به بحث ما مربوط نمی شود.



** نسل دوم جنگنده ها

پیشرفت چشمگیر فناوری، مهمترین شاخص جنگنده های نسل دوم بود كه از اواسط دهه 50 تا اوایل دهه 60 بر آسمان ها حكم راند. با اختراع آلیاژهای آلومینیومی جدید، امكان طراحی بهتر بال و بدنه از نظر هوانوردی فراهم شد كه این عامل، به هواپیماها قدرت مانور فراوان داد. توان موتورهای جت افزایش یافت و استفاده از نیروی 'پس سوز' (تخلیه بنزین در دریچه موتور جت برای شتابگیری) امكان دستیابی به سرعت های فراصوت را برای جنگنده های نسل دوم به وجود آورد.

پیشرفت موتور جت در كنار طراحی های بدنه، این امكان را به آمریكا، شوروی، فرانسه، انگلیس و كانادا داد تا جنگنده هایی با سرعت بالای 2.000 كیلومتر در ساعت بسازند.

در این نسل، جنگنده ها به رادارهایی مجهز شدند كه تشخیص دشمن از فاصله ای دورتر از دیدِ انسان را امكان پذیر می كرد. همچنین موشك های هدایت پذیرِ هوا به هوا، كم كم به یكی از سلاح های استاندارد جنگنده ها تبدیل شد. افزون بر این، بمب هایی كه با پرتوی فروسرخ یا ابزارهای دیگر هدایت می شدند، جای بمب های گرانشیِ نسل اول را كه با نیروی گرانشِ زمین به هدف می خوردند ، گرفت.

آمریكا، شوروی، انگلیس و فرانسه بیشترین گونه های این نسل را ساختند؛ هر چند هندوستان، سوئد، ایتالیا و رژیم صهیونیستی هم هركدام یك جنگنده نسل دو طراحی كردند.

جنگنده های F-100 تا F-106، میراژ 3، میگ 19 و میگ 21، سوخوی 9 و سوخوی 11، و... از جنگنده های معروف نسل دوم هستند.



** نسل سوم جنگنده ها

نسل سوم جنگنده ها از اواسط دهه 60 تا اواسط دهه 70 تولید می شد. اگر نسل دوم را حاصلِ پیشرفت مكانیكی هواپیماها بدانیم، باید نسل سوم را پیامدِ پیشرفت در فناوری های الكترونیكی قلمداد كنیم. نخستین سامانه های الكترونیك هوابرد ویژه آفندهای زمینی از جمله 'سامانه اجتناب از ارتفاعات' كه امكان پرواز خودكار جنگنده در ارتفاع پایین را فراهم می كند، در نسل سوم به كار گرفته شد. موشك های هوا به زمین مجهز به سامانه های الكترواوپتیكال و بمب های لیزری (بمب هایی كه با پرتوی لیزر هدایت می شوند) نیز برای نخستین بار در این نسل از جنگنده ها استفاده شد. دیگر سامانه های الكترونیكی، نظیر پدافند الكترونیكی (ECM) نیز در همین دوره به بخشی از استاندارد جنگنده ها تبدیل شد.

نبرد سرعت نیز همچنان ادامه یافت و ساخت SR-71 در آمریكا با بیشینه سرعت 3.710 كیلومتر در ساعت، اوج این نبرد بود. البته نباید فراموش كرد كه چنین سرعت هایی به بهای حذف بسیاری از قابلیت های جنگی هواپیما به دست می آمد؛ بعلاوه، رسیدن به بیشینه سرعت با نیروی پس سوز و هدر دادن سوختِ فراوان ممكن می شد.

جنگنده فانتوم (F-4) احتمالا توانمندترین و یكی از محبوب ترین جنگنده های نسل سوم است. F-5، Mig-21، 3Mig-2، Mig-25 و میراژ اف – 1 از دیگر جنگنده های معروف این نسل به شمار می روند. در همین دوران، رژیم صهیونیستی جنگنده كفیر را تولید كرد و ژاپن و چین و سوئد هم جنگنده هایی ساختند كه به نسل سوم تعلق دارد.

تفاوت عمده فانتوم (F-4) و F-5 در این است كه اولی هواپیمایی سنگین و با توان حمل سلاح های فراوان است و از آن به عنوان بمب افكن استفاده می شود؛ در حالیكه F-5 هواپیمایی سبك و چالاك است كه البته توانایی حمل سلاح های محدودتری دارد. یك نمونه از فانتوم ها هم مجهز به ابزارهای پیشرفته تصویربرداری است و در عملیات های شناسایی به كار گرفته می شود.

همزمان با ظهور نسل سوم جنگنده ها كه مصادف با خروج ارتش بریتانیا از خلیج فارس بود، سیاست تقویت نیروهای مسلح در دستور كار ایران قرار گرفت. ایران از سال 1968 تا اواسط دهه 70، بیش از 200 فروند از انواع فانتوم را از آمریكا خرید. عملیات های آفندیِ بزرگِ نیروی هوایی در دوران دفاع مقدس، از جمله عملیات حمله به اچ – 3، مبتنی بر كاركرد فانتوم ها بود. نیروی هوایی آمریكا نیز در جنگ اول خلیج فارس (1991) از این جنگنده علیه عراق استفاده كرد. F-4ها در سال 1996 از نیروی هوایی ایالات متحده بازنشسته شدند.

همچنین ایران به عنوان نخستین مشتری خارجی F-5 از سال 1965 تا یك دهه بعد، بیش از 300 فروند از مدل های مختلف این جنگنده را همراه با لوازم یدكی فراوان خریداری كرد. از لوازم یدكی F-5 بعدها در ساخت جنگنده های ایرانی استفاده شد.



** نسل چهارم جنگنده ها (اواسط دهه 70 تا 2005)

نسل چهارم جنگنده ها با این اندیشه پا به عرصه وجود گذاشت كه 'مانورپذیری' و 'تجهیزات الكترونیكی' در نبرد هوایی مهمتر از 'سرعت' است. سامانه های موسوم به 'هدایت پرواز برقی' (fly-by-wire) كه شامل كنترل پرواز با كمك رایانه های پیشرفته است، شاخص عمده این نسل از جنگنده ها به شمار می رود.

جنگنده رهگیر F-14 را باید پیشرفته ترین جنگنده نسل چهارم دانست. این جنگنده را نیروی دریایی آمریكا برای جایگزینی فانتوم روی عرشه ناوهای هواپیمابرش سفارش داد. مزیت های اف-14 به اف-4، از جمله در طراحی آیرودینامیك تر، داشتن دو سكان عمودی در انتهای هواپیما (به جای یك سكان) و امكان حركت بالها به عقب بود كه هر سه، به مانورپذیری بیشتر اف – 14 كمك می كرد. افزون بر اینها، سیستم های رایانه ای، راداری و الكترونیكی F-14، جهش چشمگیری نسبت به F-4 دارد.

F-14ها افزون بر موشك های كوتاه برد AIM 9 Sidewinder و موشك های میانبرد AIM 7 Sparrow، مجهز به موشك های پیشرفته فینیكس هستند. فینیكس ها پس از شلیك، هدف را با سرعت 5 ماخ تحت هر شرایطی تا زمان اصابت تعقیب می كنند. این موشك ها ركورد تعقیب تا حدود 200 كیلومتر را هم دارند و به همین جهت، خلبانان لقب 'fire- and-forget' (شلیك كن و فراموشش كن) به آن داده اند.

ارزش فینیكس ها به ویژه در این بود كه خلبان در رزم هوایی می توانست پیش از آنكه در بُردِ موشك های هواپیمای دشمن قرار گیرد، به سوی دشمن شلیك كند.

قابلیت های F-14 به اندازه ای بود كه آمریكا فروش آن به كشورهای خارجی (به استثنای ایران) را ممنوع كرد. ایران در سال 1975 بیش از 70 فروند از این هواپیماها را خرید.

بخش عمده ای از بار پدافند هوایی ایران در جنگ تحمیلی بر دوش F-14ها بود. البته به دلیل تحریم، گران بودن و محدودیت تعداد موشك های فینیكس، خلبانان ایرانی در شلیك این موشك ها ملاحظات فراوانی داشتند.

F-16 نمونه ای دیگر از جنگنده های پیشرفته نسل چهارم است. این جنگنده اگرچه توان پدافندی F-14 را ندارد، اما از این مزیت برخوردار است كه می تواند مانند F-4 (اما پیشرفته تر) به صورت بمب افكن چند منظوره عمل كند و در نبردهای آفندی هم مشاركت داشته باشد. ایران در نیمه دوم دهه هفتاد، 160 فروند F-16 سفارش داد و در اكتبر 1976، شمار سفارش خود را به 300 فروند رساند تا بتواند این جنگنده ها را به تدریج جایگزین فانتوم ها كند. البته دولت موقت مهندس بازرگان این قرارداد را لغو كرد و قطعات یدكی هواپیما نیز پس داده شد.

ایران پس از جنگ تحمیلی، تعدادی هواپیمای رهگیر Mig-29 از روسیه خرید كه در رده جنگنده های نسل چهارم قرار می گیرد.

سوخوی 27 (شوروی)، میگ – 31 (شوروی)، میراژ – 2000 (فرانسه)، و... از دیگر جنگنده های معروف نسل چهارم هستند.



** نسل 4.5 !

پیشرفت سخت افزاری رایانه ها در دهه های 80 و 90 میلادی به پیشرفت نسل چهارم جنگنده ها كمك بسزایی كرد. افزودن سامانه پویش الكترونیكی كنشگر یا كنش پذیر (AESA / PESA)، دیجیتالی شدن سامانه های آنالوگ هوابرد در كابین خلبان و افزودن سامانه جستجو و ردگیری فروسرخ (IRST) از جمله تحولاتی است كه در ساخت جنگنده های نسل چهارم در دهه 90 میلادی رخ داد.

برخی این نوآوری ها را زیرِ عنوانِ نسل 4.5 (چهار و نیم) معرفی كرده اند. جنگنده های مدرن F-18 و نیز جنگنده به روزشده F-14D در این دسته می گنجند. جنگنده های Eurofighter Typhoon (ساخت انگلیس، آلمان، ایتالیا و اسپانیا)، داسو رافال (ساخت فرانسه)، Mig-35 (روسیه)، SU-35 (روسیه)، میتسوبیشی اف – 2 (ژاپن) و... نیز با این حساب، از نسل 4.5 هستند.

در این سالها همچنان F-14 پیشرفته ترین جنگنده پدافندی - رهگیریِ آمریكا است. این كشور در سال 1987، جنگنده F-14 را با موتورهای تقویت شده و زیر عنوان F-14B معرفی كرد و در سال 1991 نیز مدل F-14D را با سامانه IRST، سامانه پدافندی اختلال امواج، سامانه توزیع اطلاعات تاكتیكی و چند به روزرسانی در سامانه های راداری و موشكی به نیروی هوایی خود تحویل داد.

اما این جنگنده برتر آمریكا، با همه توانمندی هایش دیگر به روزرسانی نشد و در سال 2006 میلادی بازنشسته شد. برخی هزینه های نگهداری اف – 14 را به عنوان یكی از عوامل بازنشستگی آن عنوان می كنند. اما احتمالا دلیل اصلی كنار گذاشتن F-14، چیزی نبود جز ظهور نسل تازه ای از جنگنده ها: نسل پنجم.



** نسل پنجم جنگنده ها (2005 تا كنون)

افزایش سرعت و دقت موشك ها و پیشرفت سامانه های پدافندی در دهه های 70 و 80 میلادی، بدین معنا بود كه كشورهای صاحب فناوری، می توانستند هر نوع جنگنده ای را در آسمانِ خود پس از شناسایی، با فشردن یك دكمه منهدم كنند. بنابراین ارتش ها به فكر ساخت جنگنده هایی افتادند كه بتوانند از دید رادارهای دشمن بگریزند.

جنگنده ای را نسل پنجم می نامیم كه ضمن داشتنِ همه ویژگی های نسل 4.5، قابلیت رادارگریزی هم داشته باشد. نسل پنجم جنگنده ها با پرواز عملیاتی F-22 در سال 2005 پا به عرصه وجود گذاشت.

برای آشنایی با فناوریِ رادارگریزی، ابتدا باید بدانیم كه رادارها چگونه كار می كنند. رادارها امواج رادیویی با بسامد بسیار زیاد را به آسمان می فرستند. اگر امواج در مسیر حركت خود به بدنه هواپیما برخورد كنند، بسرعت به دستگار رادار بازتابیده می شوند و دستگاه می تواند وجود هواپیما و فاصله اش از ایستگاه را تشخیص دهد.

برای رادارگریز شدنِ هواپیما، طراحان از دو فناوری همزمان استفاده می كنند. نخست آنكه بدنه هواپیما را سراسر با زاویه های تیز و بدون منحنی می سازند تا وقتی دستگاهِ رادار امواج را به صورت متمایل به آسمان می تاباند، موج رادیویی در برخورد با هواپیما بازتابیده نشود و پراكند گردد.

فناوری دوم كه گاه به عنوان مكمل طراحی هواپیما به كار می رود، استفاده از بدنه یا رنگ ویژه برای جذب امواج رادیویی است.

این نكته نیز شایان توجه است كه ساخت هواپیمای 100% رادارگریز با فناوری كنونی تقریبا ناممكن است؛ یعنی نمی توان مطمئن بود كه یك هواپیمای رادارگریز هرگز و در هیچ شرایطی روز زمین دیده نمی شود، بلكه می توان امیدوار بود كه موشك های رادارپایه (SARH) سردرگم شوند و نتوانند این جنگنده ها را ردگیری كنند.

البته فناوری رادارگریزی، فكری نبود كه در سال 2005 به وجود آید. جنگنده F-117 در سال 1981 نمونه ای پیشرفته از یك هواپیمای رادارگریز را به نمایش گذاشت. اما چون در آن زمان رایانه های شبیه ساز برای طراحی مانند امروز وجود نداشت، ظاهر هواپیما به گونه ای شد كه از چابكی آن بشدت می كاست. همچنین F-117 اصلا قابلیت های نبرد هوایی نداشت؛ بنابراین یا می بایست تنها در عملیات های عكاسی و شناسایی شركت كند و یا اگر قرار بود برای عملیات بمباران به جایی اعزام شود، می بایست یك یا چند جنگنده رهگیر هم همراهش اعزام می شد تا در صورت شناسایی، از این غولِ بی دفاع پشتیبانی كنند!

در زیر، فهرست جنگنده های نسل پنجم كه تولیدشده اند یا مراحل ساخت را سپری می كنند، آورده شده است:

1 – جنگنده F-22 (آمریكا - 2005)

تنها جنگنده نسل پنجم كه در مرحله عملیاتی است. این جنگنده در سال 2005 وارد خدمت در نیروی هوایی آمریكا شد. گرانترین جنگنده جهان (هر فروند 412 میلیون دلار) است و فروش آن به كشورهای دیگر ممنوع است.

2 – جنگنده F-35 (آمریكا – بزودی)

جنگنده ای كه ساخت آن سالهاست به پایان رسیده و مراحل پرواز آزمایشی را سپری می كند. این هواپیما مدل ارزانتر و قابل فروش اف – 22 است. انگلیس، هلند، نروژ، ایتالیا، تركیه، رژیم صهیونیستی، كانادا، ژاپن، كره جنوبی و استرالیا پیشاپیش از تصمیم خود برای خرید این هواپیما خبر داده اند.

3 – جنگنده سوخوی T-50 (روسیه – 2017)

نخستین پرواز آزمایشی اش را در سال 2010 انجام داد و در واقع، پاسخ مسكو به جنگنده F-22 است.

4 – چجونگ J-20 (چین – 2018)

نخستین پرواز آزمایشی اش را در سال 2011 انجام داد و پكن امیدوار است نمونه نهایی این جنگنده را تا سال 2018 یا 2019 وارد خدمت ارتش كند.

5 – میتسوبیشی ATD-X (ژاپن – 2020)

پس از ساخت F-22 ژاپن نخستین كشوری بود كه تقاضای خرید این هواپیما را به شركت لاكهید مارتین داد. اما كنگره آمریكا با تصویب قانونی فروش این جنگنده به كشورهای خارجی را ممنوع كرد تا از دستیابی كشورهای دیگر به فناوری های به كار رفته در آن جلوگیری كند. پس از آن بود كه توكیو جنگنده نسل پنجم خود را طراحی كرد. این جنگنده كاملا ژاپنی است و حتی موتور آن هم ساخت كشور ژاپن است.

ساخت نخستین نمونه از میتسوبیشی ATD-X ملقب به 'شین شین' در سال 2014 به پایان رسید و توكیو امیدوار است این جنگنده را تا سال 2020 عملیاتی كند. برخی معتقدند این جنگنده در نهایت با نام میتسوبیشی F-3 عملیاتی خواهد شد.

6 – جنگنده KAI-KF-X (كره جنوبی – 2020)

جنگنده ای است كه سئول امیدوار است بین سال های 2020 تا 2025 عملیاتی كند. كره در ساخت این جنگنده از موتورهای 'جنرال الكتریك' یا 'پرات اند ویتنی' ساخت آمریكا استفاده خواهد كرد. كره ای ها همچنین از كمك شركت های لاكهید و بویینگ (آمریكا)، شركت ساب (سوئد)، صنایع هوافضای تركیه و صنایع هوافضای اندونزی بهره مند خواهند شد.

7 – جنگنده Sukhoi HAL FGFA (هندوستان – 2022)

نمونه هندیِ سوخوی T-50 خواهد بود و شركت روسی سوخوی در ساخت آن با هند همكاری خواهد كرد. نخستین نمونه از این جنگنده ساخته شده و دهلی امیدوار است آن را تا سال 2022 عملیاتی كند.

8 – جنگنده TAI TFX (تركیه – 2023)

تركیه در ساخت این جنگنده از فناوری شركت SAAB (سوئد) بهره مند خواهد شد. آنكارا همچنین برای موتور هواپیما با سه شركت جنرال الكتریك (آمریكا)، پرات اند ویتنی (آمریكا) و رولز رویس (انگلیس) مكاتبه كرده است.

9 – جنگنده HAL AMCA (هندوستان – 2025)

این جنگنده برخلاف FGFA، نمونه ای بومی و ساخت هند خواهد بود.



** پایان نسل پنجم؟

چینی ها از سال ها پیش، انواعی از رادارها را برای شناسایی جنگنده های رادارگریز طراحی كرده اند. در رادارهای «پادرادارگریز» شما باید بتوانید امواجی با طول موج بلند را به فاصله های دور بفرستید و بسرعت دریافت كنید. این دقیقا برعكس كاركرد رادارهای متعارف است كه از امواجی با طول موج بسیار كوتاه استفاده می كنند.

سامانه YLC-20 یكی از رادارهای چینی است كه مدلی از آن، تا اندازه ای قابلیت پادرادارگریزی دارد یا دستكم پكن اینطور ادعا می كند. سال گذشته نیز چینی ها از رادار DWL002 پرده برداری كردند. این رادارِ زمینی، از قابلیت های بیشتری برخوردار است و برد آن دستكم به 400 كیلومتر می رسد. هر دو رادار یادشده، از فناوری پویش كنش پذیر (منفعل، passive) استفاده می كنند كه در آن، منبع ارسال امواج از بخش دریافت و شناساییِ امواج جدا است.

كشورهای غربی از فناوری پویش كنشگر (فعال، active) استفاده می كنند كه در آن، منبع ارسال و دریافت بازتاب امواج، یكی است. آمریكا و متحدانش معتقدند فناوری پویش كنشگر از پویش كنش پذیر دقیق تر عمل می كند. بنابراین، غرب در مورد موثر بودن رادارهای پادرادارگریز چینی، ابراز تردید كرده است.

اما روز جمعه این هفته، مجله معتبر 'پاپیولار ساینس' با انتشار اطلاعاتی تازه درباره جدیدترین پهپاد چینی، شگفتی ساز شد. ظاهرا این پهپاد غول پیكر كه 'عقاب آسمانی' نام دارد، به 7 رادار مجهز است كه رادار آسمان نمای JY-26 یكی از آنهاست.

JY-26 از فناوری پویش الكترونیكی كنشگر (AESA) استفاده می كند و با ارسال امواجی با طول موج بلند، به ویژه برای تشخیص هواپیماهای رادارگریز دشمن به كار می رود. بنابراین، به نظر می رسد چینی ها اكنون به فناوری پادرادارگریز كنشگر (فعال) نیز دست یافته باشند.

اكنون پرسش اساسی این است كه با توجه به دستیابی چین و طبعا شماری دیگر از كشورهای جهان به فناوری هایی كه شناسایی و رهگیری جنگنده های رادارگریز را ممكن می كند، آیا عمر نسل پنجم جنگنده حتی پیش از تكامل به پایان نرسیده است؟

واقعیت این است كه اگر عمر جنگنده های نسل پنجم به پایان رسیده بود، روسیه، ژاپن، هند، كره جنوبی و بسیاری دیگر از كشورهای قدرتمند، از جمله ایران، میلیاردها دلار برای طراحی و توسعه رادارگریزهای بومی خرج نمی كردند.

امروز فناوری های پادرادارگریز، ابزاری برای بازدارندگی در دست كشورهای صاحب صنعت است؛ بدین معنی كه مثلا پكن با در دست داشتن سامانه های DWL002 یا JY-26، آمریكا را برحذر می دارد كه برای ورود به حریم چین، زیاد روی اف-22 ها یا اف – 35 هایش حساب نكند. اما نه چین و نه هیچ كشور دیگری، فناوری های پادرادارگریزی خود را به كشورهای جهان نمی فروشند. بنابراین، جنگنده های رادارگریز نسل پنجم، همچنان ابزار قدرت در رویارویی با كشورهایی خواهند بود كه صاحب صنعت و فناوری پیشرفته نیستند.

از : زمان رضاخانی

اجتمام*9163*1436