منشاء گرد وغبار؛ داخلي است يا خارجي؟

شرايط بحراني هوا در خوزستان، تعداد زيادي از مردم شهرهاي درگير در گرد و غبار در استان را به علت استنشاق هواي آلوده راهي مراكز درماني كرد. بر اساس گزارش هاي كارشناسي شده درچند سال اخير ذراتي با قطر ميكروني، از انواع بافت هاي خاك شامل تركيبات خيلي ريز رس، لوم، لاي، مارن، و نمك شرايط اقليمي و زيستي خوزستان را تحت تاثير قرارداده اند. اما نكته اي كه در هفته هاي اخير و با شدت گرفتن پديده گردو غبار در خوزستان، به محل بحث براي مسوولان استان و كشور تبديل شده، منشاء اين ريزگردها است كه برخي معتقدند منشاء خارجي مانند كشور عراق، كويت،عربستان و صحراهاي شمال آفريقا است و برخي ديگر، بيابان هاي خوزستان و خشك شدن بخش هاي قابل توجهي از تالاب هورالعظيم را عامل اصلي انتشار گرد وغبار مي‌دانند.دراين بين برخي ديگر از كارشناسان نيز معتقدند منابع خارجي با تاثير بر كانون هاي بحران زاي ريزگردها در خوزستان به شدت گرفتن اين پديده كمك كرده است.كارشناس بيابان زدايي و تثبيت شن هاي روان در خوزستان در گفتگو با ايرنا اظهاركرد: خاستگاه و منشاء خيزش گرد و غبار اخير، تنها منحصر به داخل نيست و مسير بين‌المللي و اكولوژيك عبور اين پديده از آفريقا نشات گرفته و وارد آسيا و سپس در ادامه وزش،توليد يك كريدور بادي نموده كه از طريق اردن و صحراي عربستان و عراق وارد خوزستان مي‌شود. البرز اسماعيل پور با اشاره به اينكه بررسي انجام شده نشان مي‌دهد جنس اين ذرات از شن نيست گفت: نوع حركت اين ذرات به فرم حركت ماسه به ويژه ماسه هاي بادي شبيه است زيرا به دليل وزن كم، به شكل جهش، پرش،خزيدن و غلطيدن اتفاق مي‌افتد وهيچگاه به بيش از يك تا چند متر ارتفاع نمي‌رسد. وي افزود: با دانستن تفاوت عملكرد بين ريزگردها وذرات ماسه و با دانستن منشاء شكل گيري آنها، مي‌توان روش هاي مبارزه عملي ارايه كرد.وي در خصوص اجراي پروژه هاي مالچ پاشي بيان كرد: در ذرات ماسه استفاده از مالچ نفتي موثر است، در حالي كه اين تكنيك در ذرات گردوغبار ناكارآمد وغيرموثراست،بنابراين اطلاق مالچ پاشي براي مهار ريزگردها چه از نوع نفتي ويا غير نفتي ناشدني است زيرا براي مالچ نفتي ابتدا بايد بارندگي (براي چسبيدن مالچ برروي ذرات ماسه وجلوگيري از گلوله شدن آن)اتفاق بيافتد و اين در حالي است كه اگر بارندگي اتفاق افتد، ذرات خاك در آب حل مي‌شوند و ديگر نيازي به مالچ پاشي نيست.اين كارشناس بيابان زدايي در خصوص استفاده از مالچ غير نفتي (بيولوژيك) گفت: مالچ غيرنفتي نيز با بارش هاي بعدي شسته مي‌شود و مقاومتي در پاخوري ها ندارد، پس روش مالچ پاشي با هزينه حدود 240ميليون ريال در هرهكتار براي مهار ريزگردها اقدامي غير موثر و ناممكن است.اسماعيل پور در خصوص طرح هاي درخت كاري براي كاهش اثرات ريزگردها و گردو خاك در خوزستان افزود:گاهي مساله نهال كاري و يا درختكاري به عنوان چاره كار مدنظر قرار مي‌گيرد در حالي كه بايد بدانيم كه يك درخت با ارتفاع چهارمتر حداكثرمي تواند تا 10 برابر ارتفاع خود آثار بادشكني داشته باشد و چنانچه فقط ايجاد فضاي سبز موردنظر باشد مانند مبحث مالچ پاشي تنها منابع مالي هدر مي‌رود.وي در ادامه گفت:برخي اظهارنظرها نشان دهنده اين است كه مسوولان كشور عراق موضوع ريزگردها را اولويت هفدهم شمرده اند پس چنانچه با فرض اغراق آميز تمام سطح خوزستان را سبز، و يا مالچ بپاشيم باز هم فضاي تنفسي ما كه در پايين دست قرارداريم مرهون اقدامات بازدارنده كشورهاي بالادستي است.اين كارشناس بيابان زدايي با اشاره به اينكه پيدايش پديده ريزگردها، ناشي از كاهش معدل بارش ساليانه، و از دست رفتن رطوبت خاك در يك دهه اخير است افزود:از خشك شدن تالاب ها و رودخانه ها، كاهش آب آبگيرها و از بين رفتن پوشش گياهي به عنوان دليل هاي توليد ريز گرد نام برده مي‌شود اما اينها دليل اصلي نيستند بلكه خود عوارض، پيامدها و معلول كاهش بارندگي است.اما سوال مهم اين است كه چرا اين ذرات در گذشته با شدت و غلظت فعلي وجود نداشتند و سال به سال بر شدت آنها افزوده مي‌شودوبالاخره در قبال آنها چه بايد كرد؟

گردوغبار از نيم قرن گذشته با شدت و تعدد كمتر و بسيار رقيق وكم اثر در زندگي و فضاي زيست ديده مي‌شد، اما خشكسالي 10 سال اخير بر شدت وغلظت اين پديده افزوده، بطوريكه دوره بازگشت آن نه در مقياس چند 10 سال بلكه در مقياس هفتگي و ماهيانه تكرار مي‌شود.اسماعيل پور در اين باره گفت:در دهه هاي اخير بر اثر بهره برداري شربي، دامي، زراعي و صنعتي از منابع آبي و كاهش بارندگي،ذخاير آبي آبگيرها و تغذيه كننده هاي سفره هاي زير زميني، درياچه ها و رودخانه هاي دايمي كاهش يافته و برآيند اين مساله زيست محيطي كاهش شديد رطوبت خاك است.وي ادامه داد:به عبارت ديگر آنچه كه بطور طبيعي باعث جلوگيري از برخاستن ذرات گردوغبار به هوا مي‌شود رطوبت خاك است كه خود از نزولات جوي منشاء مي‌گيرد و اين عامل مهم را به هردليل در 10سال گذشته به تدريج از دست داده ايم بطوريكه امسال پيش بيني ها حاكي از تحقق نيافتن بارندگي نرمال است.وي ادامه داد: در گذشته رطوبت ها موجب توليد پوشش گياهي و انواع رستني ها در سطح خاك شده وبرقراري چنين پوششي ضامن مقاومت ذرات در فرآيند فرسايش بادي و جلوگيري از برخاستن ذره مي‌شد و آنچه كه به عنوان ريز گرد تلقي مي‌كنيم با هر جنس و تركيبي، حاصل فقدان اين عامل پيوند دهنده در خاك است.اما به گفته برخي از كارشناسان استاني كانون ها و چشمه هاي جوشان خاك درخوزستان موجب بروز اين پديده در هفته هاي گذشته شده است. اسماعيل پور در اين باره گفت:با افزايش گردو غبارهاي محلي، عمليات بررسي صحرايي و رهگيري ميداني تعيين كانون هاي بحراني داخلي در شهرستان هاي هنديجان و ماهشهر، و تاثير گذاري آن بر اماكن زيستي پايين دست انجام شد،كه بازديدها از ساحل دريا در هورهاي ماهشهر تا هنديجان مشخص شد ريزگردهاي داخل استاني بيشتر از اين مناطق نشأت مي‌گيرد.وي اظهاركرد: دليل نخست فعاليت اين كانون ها، كاهش سطح آب خليج فارس، توسعه بستر دريا، و ايجاد بيرون زدگي هاي رسوبي و خشك شدن آن است، كه به دليل نبود پوشش گياهي در معرض وزش باد و انتقال قرار مي‌گيرد.وي ادامه داد: ديگر دليل اين واقعه زيست محيطي خشك شدن كانال هاي طبيعي پخش، انتقال آب و مرطوب كردن دشت هاي حاشيه اي و هورها در ماهشهر (رودخانه جراحي) و در هنديجان (رودخانه زهره) است، بطوريكه جريان هاي جزر و مدي صورت نگرفته و در نتيجه از خاك فاقد رطوبت،چشمه هاي فوران ريزگرد تشكيل شده است.

اين كارشناس بيايان زدايي گفت:در شهرستان هنديجان پنج كانون محلي زايش گردو غبار در’صاحب آباد’ به مساحت 15 هزار هكتار درحاشيه رودخانه زهره،’ كانون گزطليل’در حاشيه جاده ماهشهر به هنديجان به وسعت سه هزار هكتار،كانون ‘هور هنديجان’ به مساحت پنج هزار هكتار، كانون حاشيه رشته كوه هاي ‘رگ سفيد و دهنو’ و’ بحركان’ با سطحي برابر 20 هزار هكتار،كانون ‘سجافي’ در جنوب هور هنديجان به مساحت شش هزار هكتار وجود دارد.اسماعيل پور ادامه داد: همچنين در شهرستان ماهشهر وقوع توفان گردو غبار، بيشتر تحت تاثير دو كانون قرار دارد كه هر دو ناشي از پسروي رطوبت جريان هاي آبي سطحي است.وي گفت:اين كانون هاي مولد گرد و غبار در جاده ماهشهربه اميديه با 100 هزار هكتار در حاشيه دريا است كه بر اثر پسروي آب دريا و بيرون زدگي هاي بعدي آماج وزش باد شده و ريزش خاكي آن ابتدا شهرستان ماهشهر (بخصوص هفت كيلومتر اول جاده ورودي به ماهشهر) را به شدت تحت تاثير قرار مي‌دهد. اين كارشناس بيابان زدايي بيان كرد: اين كانون پس از آلوده نمودن فضاي شهري ماهشهر با كانون حاشيه اي ديگر بنام سه راه اميديه، در مجموع حد فاصل ماهشهر تا رامشير و درادامه شهرهاي اميديه واهواز را تحت تاثير قرار مي‌دهد.اسماعيل پور در خصوص كانون هاي بحراني گردو غبار در شهرستان اهواز گفت:كانون هاي آسيب رسان به شهرستان اهواز از چهار جبهه صورت مي‌گيرد.وي افزود: نخستين كانون مولد ريزگرد در دو طرف اتوبان خليج فارس كيلومتر 30 نزديك به فرودگاه در دست احداث، كه بيشتر در اراضي زراعي واقع است با مساحت تقريبي هفت هزار هكتار قرار دارد كه درادامه در تلفيق با كانون هاي ماهشهر وهنديجان به طرف اهواز گسترش مي‌يابد.اين كارشناس بيايان زدايي ادامه داد: همچنين ريزگردهاي استحصالي از پنج هزار هكتار از اراضي منطقه غيزانيه از فاصله رامشير تا غيزانيه و دشت هاي اطراف نيز مركز استان را تحت تاثير قرار مي‌دهد.



* راهكارهاي مقابله با پديده گردو خاك چيست؟

به نظر مي‌رسد حل مشكل ريزگردها و ارايه راهكار براي اين مساله به واكاوي و رهگيري اقليمي و تعيين و تفكيك سهم داخلي از خارجي و اتخاذ شيوه هاي متناسب براي چاره جويي يا تعديل اثرات مخرب اين پديده دارد.اسماعيل پور در اين خصوص بيان كرد: مهمترين و اساسي ترين موضوع، اطلاع رساني صحيح و دقيق،و افزايش آگاهي عمومي از نحوه شكل گيري اين پديده و روش مديريت آن است كه بايد به بهترين نحو و در اسرع وقت انجام شود. وي ادامه داد:نصب ايستگاه هاي هشدار دهنده در مسير ثابت عبور ريزگردها پيش از ورود با فاصله زماني حداقل 12 ساعت پيش از وقوع،راه اندازي سايت هاي پيامكي در ستاد حوادث غير مترقبه استانداري و داير كردن كشيك لازم براي اطلاع رسانياز عوامل موثر در كاهش آسيبهاي ناشي از بروز پديده گرد و خاك دانست.وي همچنين پيگيري معاهدات بين‌المللي و مشاوره و كمك زيست محيطي، شناسايي كانون هاي درجه يك فوران ذرات در مناطق داخل و خارج، و انجام مطالعات بيابانزدايي و گرفتن كمك سازمان ملل متحد از طريق استفاده از ظرفيت هاي معاهده يو.ان.اي پي، و الزام ساير كشورهاي ديگر براي بهبود فضاي زيست محيطي بالا دستي،تامين اعتبار وتثبيت بيولوژيك چشمه هاي فوران و خيزش ذرات در جاهايي كه امكان تامين آب آبياري دستي وجود دارد را از جمله اقدامات ديگري دانست كه مي‌توان براي كاهش تاثير گردو غبارانجام داد.و در پايان اينكه هيات دولت با تشكيل جلسه بر آن است با بررسي پيشنهادات استاني،راهكارهايي براي حل معضل گردو غبار خوزستان ارايه دهد اين راهكار شامل مالچ پاشي، نهالكاري، آب دار كردن بخش هاي خشك تالاب هورالعظيم و آزاد كردن بخشي از آب سدهاي بالادست خوزستان و برخي ديگر از اقدامات است و بايد منتظر ماند و ديد دكتر ابتكار رئيس سازمان محيط زيست، روز سه شنبه هفته جاري با چه راهكارهايي وارد اين استان مي‌شود.استان خوزستان طي دو هفته گذشته شاهد بروز پديده ريزگردها بوده بطوريكه باعث مختل شدن زندگي روز مره مردم شد.

منبع: ابتكار

اول**1368**